Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

Myne Uitspanningen. Libere et Modeste. Te Amsterdam by P. Hayman 1777. Behalven het Voorberigt 251 bladz. in gr. octavo.

BEspiegelingen, by manier van invallende gedagten, op voorkomende voorwerpen, die den Autheur aanleiding geeven, om zyne overdenkingen uit te breiden. Ze schynen indiervoege, in uuren van uitspanning, opgesteld, en vervolgens eenigermaate in orde gebragt te zyn. De beschouwing van de verschynzelen en werken der Natuure leiden den overdenkenden beschouwer op tot het nagaan van derzelver voornaamste byzonderheden; deezen doen hem zig tot den grooten Maaker van alles verheffen; of brengen hem tot den Mensch, deszelfs werkzaamheden en verpligting. Na eene doorloopende beschouwing van dien aart, betrekkelyk tot het geen de verschillende jaargetyden hem voor den geest brengen, bepaalt hy zig op eene byzondere wyze tot den Mensch, in deszelfs verschillende standen; waarin hy bovenal het oog vestigt op de Opvoeding; en welk alles hy ten laatste besluit, met eene schetse van het aangenaame en onaangenaame van 't Huwelyk. - Uit het geheele beloop kan men ten klaarste afneemen, dat de Schryver zynen Geest als onbelemmerd heeft laaten uitweiden; om, naar 't geviel, gebruik te maaken van zyne kundigheden in de Natuurlyke Historie, den

[p. 606]

Natuurlyken en Geopenbaarden Godsdienst, de werking der menschlyke hartstogten, en dergelyken, zo als ze hem, onder het denken en schryven, leevendigst troffen. Men kan in een geschrift van die natuur geen uitgewerkte stukken verwagten; daartoe is zulk eene schryfwyze zekerlyk niet geschikt; men moet het eerder aanmerken als een geschrift, dat, gelyk het by manier van uitspanning opgesteld is, ook in een uur van uitspanning geleezen moet worden, om zig denkbeelden voor den geest te brengen, of dezelven te verleevendigen, en daar door tot verdere gedagten opgeleid te worden; waar toe dit Stukje in veelerleie opzigten met nut doorbladerd kan worden. - Weinig moeite zou het zyn hier proeven van onderscheiden zoort te berde te brengen; maar, buiten dat zulks dit Artykel te breedvoerig zou maaken, zo worden we, door 't Wintersaisoen, als gedrongen, ons oog te slaan op het geen de Autheur ons deswegens aan de hand geeft, dat ten staal zyner schryfwyze kan strekken.

‘Ongevoelig, zegt hy, hebben wy den winter bereikt, en zijn door de allengsjes afneemende warmte aen de koude gewend geworden. Hoe wijsselijk, hoe overeenkomstig onze natuur, heevt het volmaekte Opperwezen deze beurtwisseling geschikt! Ons gestel was niet bestaenbaer om tot de strenge koude overtegaen, uit de brandende zomerhitte; nu word de lucht bij trappen meer gematigd, de zon verliest zijne krachten, en bereid onze ligchaemen tot de koude. De planten zouden deze verbazende verandering niet kunnen verduuren. De hervst schikt ons weder tot den winter, welke, even als de voorige Jaersaisoenen, zijne nuttigheid heevt. De strenge vorst dood het ongedierte, 't welk anders het gezaeide koorn zoude opeeten, en trekt de overtollige vochtigheid uit de aerde. De lucht word gezuiverd van de kwaede dampen, die, in een geduurigen zomer, in waterachtige en moerassige landen, niet zelden besinettingen zouden veroorzaeken; de lucht word door eene felle storm schoon gevaegd, en door deze geweldige schokken in staet gesteld, om aen het oogmerk van den Schepper te voldoen.

De nagten geven bij eene heldere lucht het schoonste gezigt, en met een het bondigste bewijs voor het aenwesen der Godheid. Millioenen waerelden, millioenen zonnestelzels kunnen met een gewapend oge ontdekt worden. De Oriön, het Zevengestarnte, de Melkweg bevatten een onnoemelijk getal tintelende lichten, zonder te kunnen vergeleken worden, met die, welke ons gezicht niet kan bereiken. Wij zijn niet bepaeld binnen onzen bekrompen aerd-

[p. 607]

bol of ons zonnestelzel, noch genoodzaekt in deze alleen bewijzen te zoeken voor eene eeuwige en verstandige oorzaek; het gantsche heelal bied zich aen om deze waerheid te staeven. De dwaelsterren doorloopen ieder heure vaste kringen, overeenkomstig het verband, in het welke zij tot elkander staen, en het zonnestelzel, tot het welk zij behoren. De Zonnestelzels, ieder tot ondergeschikte einden in den onmeetbaeren kring geplaetst, in welke van Eeuwigheid God hunnen kring had afgemeeten, zijn zo veele deelen van het algemeene Zamenstel.

De velden worden nu met Sneeuw bedekt; het geboomte aertig met vlokken bestrooid; de grillige Stedeling draevt met paerd en slede heen en weder, tot eindelijk het moedige ros is afgemat, en zijne dolle drift niet meer vermag te voldoen. Deze gevaerlijke en verkleumende tijdkorting word gretig aengegrepen. Men houd eene sledevaert, en zoekt zich onderling door tuig en dek den loev af te steken. Men rent als ontzinnigen, om de anderen voorbij te snellen, men schreeuwt en tiert om het schuimende paerd nog aen te moedigen, en word te dikwerv met gekwetste leden beloond, ten prijs der verwinning.

De Vorst bevloert de wateren met kristal. De Vorst doet ons op haere ruggen wandelen; men snelt over de bevrozen rivieren, en word door deze schijnbaere vertraeging niet verhindert in zijne voornemens. Als ik aen het ijs gedenk, en mij het lotgeval van mijnen vriend Charites herinner, bevangt mij een kille schrik, die mij tevens den dood van een' gelievden vriend, en de bittere droevheid zijner ouderen voor ogen stelt.

Charites, de blijdschap zijner magen, het vermaek zijner bekenden, van zijne vrienden gelievd en hoog geacht, bij behoevtigen bemind, werd op deze wijze weggerukt in den bloei zijner jaeren. De koude had pas het water met ijs bedekt, of Charites besluit het te beproeven; goede raed werd in den wind geslagen; het voorbeeld van eenigen, die zich even onbedachtzaem waegden, bevestigde hem in zijn besluit.

Hij bind zijne schaetsen aen, doet eenige streeken; het ijs buigt onder zijne voeten; het breekt; en hij zinkt in de diepte; de pogingen, die men aenwend, om hem te redden, zijn vruchteloos; vruchteloos smeekte hij beangstigd, eenige ogenblikken om bijstand; vruchteloos waren de aengebodene belooningen van zijne vrienden; niemand durvde zich, schoon door het goud bekoord, in het gevaer werpen, 't welk onvermijdelijk den dood scheen te vergezellen; men trekt hem

[p. 608]

verstijvd uit het water; men brengt hem bij Criton en Sophronia, zijne teergelievde ouders; wier gevoelige ontroering, wier beklaegelijken toestand men beter kan bezeffen dan uitdrukken.

Sophronia viel op het koude lijk van haeren Zoon in onmacht; Criton sloeg spraekeloos zijne ogen op ten hemel; zijn wanhopig gelaet vertoonde de grievenste smarte, die, in zijne angstbaerende wezenstrekken, op het levendigste afmaelde de hevigste hartstogten, welke zijne ontroerde ziel beknelden; hij wringt zijne handen; slaet op zijnen boezem; en gilt eindelijk zijne bittere jammerklagten uit, die de lucht doen weergalmen. “Charites!... mijn eniggeboorne!.. Charites!... ontwaek Charites! antwoord uwen troosteloozen Vader! verdryv de droevheid, die mijn hart beklemt, die mijne ziele verscheurt.... Charites!... mijn Zoon!... gij zijt gestorven! - Ach! had ik voor u in het grav mogen dalen... gij zijt niet meer .. en hoe van ons gescheiden! - mijn Zoon!.. mijn Zoon, de steun en vreugde van mijnen ouderdom word mij dus weggerukt. - Zijne leden zijn verstijvd, de bleeke doodverwe bedekt zijn aengezigt. Ontsluit nog eens uwe ogen!... Mijn hoop is verdweenen, ik moet u missen, ik zal u niet wederzien, voor in de eeuwigheid.... Algoede God, gij hebt hem opgeeischt; ik zal mij aen uwen wil onderwerpen, mijne droevheid kan u niet hoonen, versterk mij op dat ik uwe paden blijve bewandelen.”

Sophronia was weder tot zich zelve gekomen, loosde benaeude zugten en wendde haere oogen hemelwaerds, de droevheid belette den loop van haere traenen, en hield haere tong gebonden. Tot op dezen dag gedenken zij, niet zonder smart, aen het ongeval van hunnen Zoon.