Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

De Mensch in aangenaame Spectatoriaale Vertoogen beschouwd, door een Genootschap van geleerde Mannen te Halle. Uit het Hoogduitsch vertaald, door G.M. Nebe. Agtste Deel. Te Amsterdam by de Wed. P.J. Entrop. In groot octavo 552 bladz.

IN dit Deel levert men ons op nieuw een aantal van leerzaame Vertoogen, die geschikt zyn om de Zeden te vormen, zo door ernstige als door vrolyke voorstellingen, welken naar de verschillende geaartheid der Leezeren aan onderscheiden Leezers kunnen behaagen. Den ernstigen tog gevalt gemeenlyk de eerste en den vrolyken de laatste soort; dit is een zeer natuurlyk gevolg van de onderscheiden geestgesteldheid; en 't gaat zelfs zo verre, dat men al vry gegrond over iemands aart kan oordeelen, wanneer men kan opspeuren, hoedanig eene soort van Schriften zynen leeslust meest opwekke, of bezig houde. Zulks komt eenen der Schryveren deezer Vertoogen zo duidelyk voor, dat hy 't als een der geschiktste middelen, om iemand te leeren kennen, voordraage. - Zie hier zyne aanmerkingen desaangaande.

‘Byaldien ik een mensch zie, die naar eenen grappenmaaker, of naar iemand, die onguure taal spreekt, luistert, dan kan ik niet terstond besluiten, dat de toehoorder een laag mensch zy; want verscheidene omstandigheden kunnen hem noodzaaken, iets te doen, dat hy liever zou nalaaten. Maar ik kan veilig van het gemoed en de denkwyze des leezers oordeelen, uit de hoedanigheid der boeken, die hy leest. Iemand, die geduurig in ontuchtige boeken bladert, is zelf zo zeker ontuchtig, als hy voorzeker een lief hebber der Historien is, die zich gestadig met Geschiedboeken bezig houd. Het is een duidelyk kenmerk van eenen geldzuchtigen en dwaazen Chimist, wanneer iemand de zotte Schriften, die over het vervaardigen van den steen der wyzen handelen, doorleest. Wanneer ik in de bibliotheek van eenen Rechtsgeleerden niets, dan enkel boeken over de Rechtageleerdheid vinde, dan kan ik, zonder my te bedriegen, vaststellen, dat hy niets anders dan de rechten verstaat. En

[p. 513]

wat moet men van die Geestelyken zeggen, die in hunne boekverzameling geene andere dan zo wat oude godgeleerde boeken hebben, en dan nog geene andere, dan bepaaldelyk van hunne eigene gezindheid? Moet, ja kan men van zulke Geestelyken wel anders denken, dan dat het sobere verstanden zyn; dat ze wanen dat al wat buiten de theologie geschreven word, onnodig zy; dat ze prediken om dat ze moeten prediken; of dat ze met een vooroordeel tegen alle andere gezindheden zyn ingenomen? Hier van daan die heethoosdige uitvaaringen op den kansel tegen anderen, die met hen niet van één gevoelen zyn; die verkeerde denkbeelden, die men aldaar den toehoorder van anderen inboezemt. Hier van daan dat ik nog onlangs een anders aanzienlyk Geestelyken, op den stoel der waarheid, dezulken, die hy zyne Broederen noemde, de zotste gedachten aangaande de zichtbaare Hemelvaart van Christus hoorde opdringen, en zyne toehoorders dus met de logen op den mouw naar huis liet gaan. Hiervandaan, dat ik eenen anderen Hoogleeraar zyne toehoorders geheel verkeerde geloofsstellingen van diezelfde zogenaemde Broeders, omtrent Christus Nederdaaling ter Helle hoorde wys maaken, en daardoor zyne eigene onkunde, omtrent de gevoelens van anderen, verraaden. Doch laat ik hier van afstappen, men mogt my, zo ik hier in verder ging, verwyten, dat ik buiten myn bestek ging.

Zelfs kan men de trappen der sterkte en der zwakheid des verstands, die men anders zo ligt niet afmeeten kan, uit die schristen afleiden, die iemand het liefste en het meeste leest. Wanneer een bejaard mensch nog in den bedelenden Edelman, de schoone Hollanderin, en dusdanige vodden meer snuffelt, dan houde ik hem, onaangezien zynen ouderdom, voor kinderachtig. En een mensch dien de Telemachus, de Grandison, de Clarisse enz. te langkwylig, en de gevallen van Ignotes, Gysje van H... enz. zeer vermaakelyk voorkomen, heeft noch smaak, noch verstand, veel minder een gevoelig hart. Met de Poëzy is het even zo gelegen. Wie Gellerts fabelen beneden die der oude fabeldichters steit, en slechts zulke vaerzen leest, die, ontbloot van gedachten en dichtkunde, niets dan zachtvloeijende woorden en rymklanken vervatten; wie geenen smaak in Milton, Klopstok, Smits, van Merken en diergelyken vind, staat by my, wegens zynen poëtischen smaak, in een slecht aanzien. Het zyn elendige leezers, welken een Roeland van Leuven en soortgelyke rymelaars behaagen. - Na dat ik myne vriendin Wilbelmine het leezen had aangeraaden, heeft zy zich voor my niet meer kunnen verbergen. Nu weet ik dat zy een gemeen verstand en eenen zeer woesten geest heeft, onaangezien zy 'er wel uitziet, ryk is en zeer veel spreekt. Zy zond my de Zedekundige Lessen van Gellert te rug, en eischte de vermaakelyke Avanturier. Geen wonder derhalven dat zy en haare makkers alle die stukken in den Mensch overslaan, die geene Satiren behelzen, en by de ernstige

[p. 514]

verhandelingen in slaap vallen. Myn neef Buldrian wierp den Engelschen Vondeling Tomas Jones weg, en leest met het grootste vergenoegen de grootsle prullen. Vermids hem de Gevallen van een voornaam Heer te langdraadig waren, zo deed ik hem het plaizier, en verruilde hem daarvoor eenige banden elendige navolgingen van den Engelschen Robinson Crusoe.

Ignatius Harssenloos, een groot Denker, spot met Newton en Leibnitz; hy leest Servet, Spinosa, de la Mettrie en de la Serre met veel meer smaak. De heilige Schrist leest hy alleen in de Wertbeimsche overzetting, en zyne boeken bestaan uit louter vrygeestige, atheistische, naturalistische en Godsdienst bespottende oude en nieuwe schriften, die hy met veele raare manuscripten en eigen opstellen vermeerdert. Zyn broeder, een nog diepdenkender man, slaat tot een ander uiterste over, deeze leest met zo veel yver in Harmen Harmensen, in Hondius zwart register van duizend zonden, en dergelyke dweepachtige vodden, dat zyne samilie reeds tweemaal een tyd lang op hem heeft moeten passen, wyl hy, waanende dat 'er geene zaligheid voor hem was, zichzelven wilde te kort doen. Ik haal deeze voorbeelden ten dien einde aan, om myne leezers eene zeer bekende, maar niet genoeg overwogene waarheid in 't geheugen te brengen, naamelyk, dat men niet alleen een mensch doorgaans uit zyn leezen kan leeren kennen, maar dat zulks zelfs op de gemakkelykste en onbedriegelykste wyze geschied.’