Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

Redevoering over de verschillende zoorten der Lugt, uit gesprooken in de Jaarlyksche Vergaderinge der Koninglyke Societeit te Londen, door den Ridder J. Pringle. Uit het Engelsch vertaald. Te Franeker by D. Romar 1776. In groot octavo 29 bladz.

IN deeze Redenvoering levert men ons een beknopt geregeld verslag van den trapswyzen voortgang der ontdekkingen, nopens de verschillende soorten der Lugt. De Heer Priestley, die zig boven anderen op dit onderwerp toegelegd heeft, had, door zyne naauwkeurige waarneemingen, den Eerpenning verworven, en by die gelegenheid sprak de Heer Pringle deeze Redenvoering voor de byeenvergaderde Leden der Societeit uit. Zie hier het kort beloop der voorgestelde ontdekkingen, inzonderheid geduurende de laatste honderd

[p. 307]

jaaren of wat meer, waar van de voortgang zekerlyk opmerking verdient.

De ondervinding leerde het Menschdom, by de minste oplettendheid, al vroeg, dat de gemeene Lugt, niet t'onregte de adem des leevens genoemd, volstrekt noodzaaklyk was, ter bewaaringe van het dierlyke leeven; en zo ontdekte men insgelyks wel dra, dat ze niet minder vereischt werd, ter voedinge van het vuur, en ter kweekinge van groeiende Weezens. Zulks bragt de oude Wysgeeren ligtlyk ter kennisse van de verschillende uitwerkingen eener al te heete of koude, vogtige en drooge, als mede tot die van eene gezonde of ongezonde Lugt. Dan, niet tegenstaande deeze en soortgelyke algemeene kundigheden, bleeven de min openbaare eigenschappen der Lugt, derzelver zwaarte en veerkragt, met de menigvuldige gevolgen daarvan, genoegzaam onbekend, tot op het begin der laatste Eeuwe; toen Lord Bacon de veerkragt der Lugt, en Galiaeus derzelver zwaarte ontdekte. Op dit voetspoor speurde Torricelli de drukking der Lugt na, dat Pascal verder voortzettede. En hier op volgde de uitvinding der Lugtpomp, door Ottbo Guerike; wel dra verbeterd, door Boyle, dat verder een ruim veld voor nieuwe ontdekkingen opende, te talryk om ze hier allen op te noemen. Alleenlyk zy nog gemeld, dat Newton wel byzonder, uit de eigenschap van de t'samendrukking der Lugt, door haare zwaarte en veerkragt, besloot, dat de trillende lichaamen hunne beweegingen aan de Lugt konden mededeelen, en daardoor, zig aan alle kanten verspreidende, trillingen te wege brengen; waardoor hy dan de uitwerkende oorzaak der klanken ontdekte.

Midlerwyl was de Heer Boyle al bedagt geweest, om te onderzoeken, of men niet zulk eene vloeistof door konst zou kunnen voortbrengen, en zig daarvan met vrugt bedienen, vooral in de konst van duiken onder water. Het gelukte hem eene Lugtgelykende vloeistof, uit verschillende lichaamen, (als rype vrugten, gistende en opbruischende vogten, en verrottende dierlyke en groeiende zelfstandigheden,) te verkrygen. Deeze gemaakte of konstlugt beantwoordde wel niet in alle deelen aan zyn bedoelde; maar de ontdekking hier van was nogtans van een weezenlyk belang voor de Natuurkunde, en men zag wat laater ten duidelykste de nuttigheid dier ontdekkinge. 'Er verliep naamlyk eenige tyd, eer men dit verder regt naspoorde; doch de oplettende werkzaamheid van Newton, en de herhaalde proeven van Hales, achtervolgd door verscheiden beroemde

[p. 308]

Natuuronderzoekers, stelden dit Stuk vervolgens in een duidelyk licht. Toen men op 't spoor gekomen was, ontdekte men wel dra dat de Mineraale wateren vervuld waren met de konstlugt van Boyle, die men zedert vaste Lugt genoemd heeft; en dit baande den weg ter verdere naspooringe van 't metaalagtig weezen dier wateren; waar door men derzelver analysis, voorheen zo dikwyls vrugtloos ondernomen, op de eenvoudigste wyze volbragt. Dus ver gekomen zynde, heeft men 't 'er op toegelegd, om eene gemaklyke handgreep te vinden, tot het nabootzen der Natuur, in het alleruitgestrekste gebruik van dit haar geneesmiddel; en Priestley is 'er, op den voorgang van anderen, door onvermoeide poogingen, gelukkig in geslaagd.

‘Van Black geleerd hebbende, dat de vaste Lugt in grooten overvloed gemaakt konde worden uit kryt, door middel van slappen Vitrioolgeest: van Macbride, dat deeze vloeistoffe de verrotting grootlyks tegenstond; van Cavendisch, dat zy in eenen grooten overvloed konde worden opgeslurpt door 't water; en van Brownrigg, dat deeze Lugt de oorzaak was van de geestrykheid en de voortreffelyke deugden van het Spa- en Pyrmonts water; zo nam Hy in overweging, of niet het gewoone water, met deeze vloeistoffe bevrugt, van dienst zoude kunnen zyn in de Geneeskonst, vooral in langduurige reizen ter zee, om de zeescheurbuik voor te komen of te geneezen. - Om deeze reden maakte hy een eenvoudig werktuig, om die Lugt uit kryt voort te brengen, en met water te mengen; 't welk hem dermaate gelukte, dat hy de allervolkomenste goedkeuring wegdroege.’

Dit heeft den oplettenden Priestley voorts aanleiding gegeeven, tot het doen van verscheiden nuttige ontdekkingen nopens de Lugt, die in zyne Schriften, over dit onderwerp gemeen gemaakt, te vinden zyn; waar van wy 'er ten slot nog ééne zullen melden.

Het is bekend, dat de kaarsen en dieren slegts geduurende een zekeren tyd, in eene bepaalde hoeveelheid van Lugt, kunnen leeven. Dog de oorzaak hier van was duister, en men wist vooral geen manier, om deeze vergiftige Lugt weder ter ademhaalinge bekwaam te maaken. 'Er moest nogtans in de Natuur een hulpmiddel zyn, tot dit oogmerk, zo wel als tot onderhouding der vlam, zonder welke de geheele Dampkring met 'er tyd onbekwaam zou worden voor het dierlyk leeven, en 't geheele geslacht van Menschen en Beesten door eene pestige ziekte zou omkomen; nademaal men weet, dat de Lugt in onze dagen nog even zo wel geschikt blyft ter adem-

[p. 309]

haalinge als eertyds. Ter verklaaringe hier van nu heeft Priestley ons de twee groote toevlugten der Natuur aangeweezen: (1.) de groei der planten, en (2.) de zee, benevens de andere groote verzamelingen van water; door welke middelen de Natuur de uitwerkingen der bedorvene Lugt, die onzen Dampkring door verschillende oorzaaken besmet, weet voor te komen.

Wat het eerste aangaat, in 't vermogen der groeiende planten een tegengift voor de nadeelige eigenschappen der Lugt, die door de ademhaaling en verrotting bedorven was, ten aanzien van de vlam eener Kaarse en den groei der gewassen ontdekt hebbende, zo ondernam hy de Lugt door dat middel ook voor de ademhaaling te zuiveren. En hy ondervond dat deeze groeiende planten in staat waren, om de Lugt weezenlyk zo veel te zuiveren, als tot de ademhaaling noodig was; en wel, in evenredigheid van haare kragt, en van de zorg, die hy droeg, om de rottige bladen en takken weg te neemen, die anders de uitwerking gestoord zouden hebben.

En raakende de tweede hulpbron der Natuure, te weeten, de zee en andere wateren, toen hy waargenomen had, hoe de Lugt, bedurven door de ademhaaling, of andere verrotte stoffen, voor een groot gedeelte gezuiverd kan worden, door de opslurping der rottende deeltjes in het water, besloot hy, dat de zee, de groote meeren en de rivieren zeer nuttig moesten zyn, door, ter verdere zuivering van den dampkring, alles wat rottend is op te slurpen, en 't geen den menschen en beesten nadeelig zou kunnen zyn, te besteeden tot den groei der zee- en andere waterplanten, of tot andere nog onbekende oogmerken.

‘Door deeze ontdekkingen zyn wy, (gelyk de Redenaar Pringle, op het voorstellen hier van vervolgens zegt,) verzeekerd, dat 'er geen plant te vergeefs groeit, maar dat ieder plantgewas, van den eik der bossen, tot aan het gras des velds, voor het Menschdom nuttig is; wel niet altoos door eenige byzondere kragten, maar in zo verre zy uitmaakt een gedeelte van het geheel, dat onzen dampkring zuivert. In dit opzigt spannen de welriekende roos en de doodlyke Nagtschade te zamen, en 'er groeit geen kruid noch boom, in de allerafgelegenste en onbevolkste ryken, zonder ons, door de medewerking van den Wind, te bevoordeelen. En wanneer, uit deeze heilzaame Winden, Stormen en Orkaanen gebooren worden, laat ons dan stilzwygen, en de wegen der Voorzienigheid eerbiedigen; die niet by geval, maar met opzet, niet tot straffe, maar tot voordeel, de Wateren en Lugt dus onder elkander mengt, om de verrotte en pestige uitwaassemingen, die de plantgewassen op de oppervlakte der Aarde niet genoegzaam hadden kunnen verteeren, in de diepte te bedelven.’