Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

Proeve eener uitvoerige en volledige Kerkelyke Geschiedenis des N.T. Door J. Fr. Cotta. S.S.Th. Dr. enz. enz. Uit het Hoogduitsch vertaald. Derde Deel. Te Utrecht by G.T. en A. v. Paddenburg 1776. Behalven het Voorwerk 720 bladz. in gr. octavo.

NA in de twee eerste Deelen gehandeld te hebben van de opregting der Christelyke Kerke, door Jezus Christus, als derzelver Stigter, tot op zyne Hemelvaart; en een verslag gegeeven te hebben van het merkwaardigste nopens die Persoonen, welken de Christen-Kerk voorgestaan en uitgebreid hebben, schikt de Hoogleeraar dit derde, benevens het vierde Deel, dat hy ten spoedigste hoopt te vervaardigen, tot eene ontvouwing der geschiedenissen, welken be-

[p. 297]

trekking hebben op den uiterlyken toestand der Kerke, zints 's Heillands Hemelvaart, tot op den tyd van Constantyn den Grooten. Dan, aangezien dit gedeelte der Kerkhistorie in 't allernaauwste verband staat, met den uiterlyken toestand van 't Roomsche Ryk, als mede met de gesteldheid, zo wel van het Heidendom als van het Joodsche Volk; en 'er dus, ten rechten verstande van de Kerklyke Geschiedenissen, eene gegronde kundigheid van het bovengemelde vereischt wordt, zo oordeelt zyn Hoogeerwaarde het noodig, hier op, by wyze van Voorbereiding, vooraf staan te blyven.

In gevolge hier van verleent ons dit Deel, in de eerste plaatse, een hoofdzaaklyk berigt van de Roomsche Keizeren, geduurende de drie eerste Eeuwen na 's Heillands geboorte, met eene asschetsing van hun character, en de aanmerkelykste gevallen des Ryks, onder ieders Regeering, vooral zo ver dezelven invloed hadden op het gelukkig of ongelukkig lot der Christenen. Hier mede is voorts verknogt eene beknopte ontvouwing van den toestand des Heidendoms, zo ten opzigte van den Godsdienst, als met betrekking tot de Weetenschappen. In dien zelfden smaak geeft de Hoogleeraar vervolgens een dergelyk verslag van de Joodsche Geschiedenissen, geduurende het opgemelde Tydbestek, met eene nevensgaande afbeelding van het geen omtrent hunne toenmaalige Godsdienstige kundigheden, en de beoefening der Geleerdheid onder dat Volk, in aanmerking komt. - De Hoogleeraar ontvouwt, in deeze voorbereidende Verhandelingen, met zeer veel oordeel, die kundigheden van de Waereldlyke Geschiedenissen, zo ten opzigte van 't Burgerlyke als Godsdienstige, en den staat der Weetenschappen, in die dagen, welken een beoefenaar der Kerklyke Historie ten uiterste noodig zyn. Zy, die zig daarop toeleggen, vinden hierin alles byeengebragt, wat hun van weezenlyken dienst kan zyn; en de daarby gevoegde Aantekeningen van den Hoogleeraar dienen hun ter handleidinge, om hen te leeren, waar zy, des begeerende, eene verdere onderregting nopens die of deeze byzonderheden kunnen erlangen. - Na dus de vereischte kundigheden, raakende het Heidendom en het Joodsche Volk, voorgedraagen te hebben, gaat de Hoogleeraar over tot het ontvouwen van den toestand des Christendoms in de drie eerste Eeuwen. En hier in stelt hy zig, daar de lotgevallen der Kerke, gevoegelyk, in gelukkigen en ongelukkigen

[p. 298]

verdeeld kunnen worden, die orde voor, dat hy eerst de gelukkigen afhandele, om vervolgens het oog te vestigen op de ongelukkigen. Uit dien hoofde bepaalt hy zig, in het overige van dit Deel, tot eene ontvouwing van de schielyke, en inderdaad verwonderenswaardige, uitbreiding van den Christelyken Godsdienst, niet slegts onder de Jooden, maar ook onder de Heidenen.

Ter ontvouwinge hier van stelt hy ons aanvanglyk voor, den toestand der Kerke, voor 's Heillands Hemelvaart, en de daarop gevolgde uitstorting der gaaven des Heiligen Geestes; waar door de Apostelen, met eene ruimere maate van gaaven dan andere geloovigen bedeeld zynde, in staat gesteld wierden, om de Leer van 't Euangelie, naar 's Heeren bevel, alomme te verbreiden. Op dit voorstel volgt dan wyders een aaneengeschakeld verhaal van de prediking der Apostelen, eerst onder de Jooden, en voorts ook onder de Heidenen; met nevensgaande aanmerkingen over de gewigtigste gebeurtenissen, die in dat verhaal voorkomen. Dit leidt den Hoogleeraar verder tot eene voordragt van de laatere uitbreiding der Euangelieleere, tot op het afloopen der derde Eeuwe, doorvlogten met oordeelkundige ophelderingen over de voornaamste omstandigheden, die daaromtrent te overweegen zyn. En aan dit alles hegt hy, ten slot, eene openlegging van de oorzaaken, die medegewerkt hebben, tot de spoedige uitbreiding van 't Christendom, niettegenstaande veeler vyandlyke poogingen; waar in, gelyk de Hoogleeraar toont, duidelyk gebleeken is, dat Gods hand in allen deezen indiervoege werkzaam ware, dat men zulks rechtmaatig voor een ontegenzeggelyk Wonder moge houden. - Het gansche beloop deezer Geschiedenisse gaat de Hoogleeraar op eene regelmaatige wyze na; en 't verleent hem menigwerf gelegenheid, tot leerzaame aanmerkingen, waar van hy zig met oordeel bedient. Tot een staal hier van verstrekke, het geen hy te berde brengt, wegens de verschillende benaamingen van de belyderen der Euangelieleere, by gelegenheid der aantekeninge van Lucas, Hand. XI:26, dat de Discipelen eerst te Antiochie Christenen genaamd werden: waarover hy zig indeezervoege uitlaat.

‘Naar de waarschynlykste gedagten der Geleerden, is deeze onderscheidende benaaming der Christenen opgekomen, in 't derde jaar der regeeringe van Keizer Claudius, dus, volgens de gemeene tydrekening, in het jaar 43 naa Christus

[p. 299]

geboorte.⁽¹⁾ Te vooren droegen zy, welke zig uit het Joodendom tot het geloof in Jezus bekeerd hadden, allerlei andere naamen, waar door ze van de overige Godsdienstpartyen wierden onderscheiden. Van hunne vyanden wierden ze menschen dezes wegs,⁽²⁾ of dezer secte,⁽³⁾ als mede Gahleërs,⁽⁴⁾

(1) ‘Van dit gevoelen waren inzonderheid jac. usserius in Anvalibus V. et. N. Test. p. 658. joh. pearsonius in Annalib. Paullin. p. 4. tillemont in Memoir. pour servir a l'bist. eccl. tom. 1. part. 2. en anderen.

(2) ‘Deze benaaming vinden wy inzonderheid Handel, IX. 2. alwaar gemeld wordt, dat Saulus, welke toen tegen de Gemeente des Heeren woedde, na Damascus heeft willen reizen, en de menschen dezes wegs, die dezer Secte, dezer Geloofsbelydenisse en Levenswyze, te weeten 't Christendom waren toegedaan, na Jerusalem gevangen en gebonden willen leiden. - Maar dat de Leer, of Godsdienst genoemd wordt ὀδός of een weg, dit is ééne van de Hebreeuwen ontleende spreekwyze, en komt hier en daar voor, inzonderheid Handel. XXIV 14. alwaar dit woord door ὡίρεσις eene Godsdienst-Secte verklaard wordt: waar over men flacius in zynen clavis script. sacr., op het woord via, kan naleezen.

(3) ‘Het woord, Secte, wierdt, in de Apostolische eeuw, en ook nog eenigen tyd daarna, in een goeden zin gebruikt; zo als dan de vroegste Kerkeleeraars zelve den waaren Christelyken Godsdienst eene Secte genoemd hebben. Zo noemt, by voorb. tertullianus in zynen apologet, cap. 46. als mede in zyne andere schriften meer, het Christenvolk eene Secte. Maar in vervolg van tyd heeft men hen, die zig, door het beweeren van byzondere leerstellingen, van de Christen-kerk afscheidden, scheurmaakers, en hunne Leer eene Secte genoemd.

(4) ‘De naam, Galileërs, is den waaren belyderen van Jesus Leer, schimpender wyze, van hunne vyanden gegeeven. Hoe voort zulks zy geschied, kan men niet stipt bepaalen. By de oudste schryvers vind men dezen schimpnaam nergens, dan eeniglyk in de zo genoemde Philopater van Lucianus; hoewel deze zelfde plaatzen van de kunst-oordeelaaren, ten bewyze pleegen bygebragt te worden, dat dit werk niet van Lucianus kome, maar op zyn naam zy uitgegeeven. Want zy beweeren, dat men, in zyn tyd, geene blyk van zulke benaaming ergens vinde. Wy laaten dit daar, merkend dit nog alleen aan, dat Keizer Julianus, een geslagen vyand der Christenen, dezen naam beval te gebruiken, om dat hy geloofde, dat deze benaaming met een verägtelyke notio adbaerens gepaard ging, en dat, by deszelfs aanhoudend gebruik, de naam, Christenen, ten laatsten, uit het geheugen ten eenemaal gedelgd zou worden. Maar de ondervinding getuigde 't tegendeel; want, naa Julianus dood, hieldt het gebruik van den naam, Galileër, voort weder op, en de naam Christenen, wierdt daarentegen bestendig behouden. - Meerdere berichten nopens den naam, Galileër, hebben Sozomenus lib. 5. cap. 4. 16. Theodoretus, lib. 3. bist. eccles. cap. 4. 16. 21. Chrysostomus homil. 63. tom. 5. oper. pag. 439. edit. Eton. Gregorius nazianz. orat. 3 pag. 81. edit. Paris. en socrates, lib. 3 hist. eccles. cap. 12 medegedeeld.

[p. 300]

Nazarenen⁽⁵⁾ genoemd, en welke dergelyke benaamingen meer zyn mogen,⁽⁶⁾ welke hen ter beschimping wierdt gegeeven. Onder zich zelven wierden zy Jongeren,⁽⁷⁾ Disci-

(5) ‘De benaaming, Nazarenen, of, gelyk het de Jooden pleegen uit te spreeken, Nozrim, is zeer vroeg, en reeds ten tyde der Apostelen gebruikt, zo als uit Handel. XXIV 5 duidelyk blykt. Naderhand is deze naam, inzonderheid, den uit het Joodendom bekeerden Christenen gegeeven. De Jooden waren wel de eersten, die dit woord, schimpender wyze, van de Christenen gebruikten, zoo als zy dan ook Christus zelv', uit veragting, niet anders, dan Hannozri plagten te noemen: welke gewoonte zy tot heden toe nog behouden. Zie hieronymus in Comment. in Esaj. cap. 49. tom. 5. oper. als mede in het werk de locis ebr. tom. 3. pag. 188 b. als mede epiphanius baeres. 39. Maar dat ook, naderhand, de Heidenen deze wyze, van de Christenen te beschimpen, van de Jooden hebben aangenomen, zien wy uit prudentius περι ςεφανὥν, carm. 5. vers 25. 26 en hymn. 10. de Romana. Martyre, vers 41. scqq.

(6) ‘Wy vinden inzonderheid, dat de Christenen, door verscheide heidensche schryvers, een geruimen tyd, Jooden genoemd wierden. Dit mag waarschynlyk daarvan daan gekomen zyn, om dat niet slegts de eerste en voornaamste Leeraars der Christenen gebooren Jooden waren, maar ook hunne Godsdienst met den Joodschen een groote overëenkomst hadt. En dit juist was de rede, dat de Christelyke Godsdienst, een langen tyd te Rome, onder den gehaaten naam van Joodsche bygeloovigheid vervolgd is. Van de overige schampere naamen, den Christenen door de Heidenen gegeeven, hebben christ. kortholt, in een byzonder werk paganus obtrectator, lib. 3. cap. 18. en joseph bingham in originth. sive antiquit. eccles. lib. 1. en 2. omstandig gehandeld.

(7) Met dezen naam van Jongeren of Leerlingen worden zy, Handel. VI 2. 7. IX 1. 19. 25. 26. XI 26. daarom genoemd, om dat ze Christus, als hunnen oppersten Leeraar eerden, zyne H, Leer aannamen, en naar dezelve zo wel, als naar het heerlyk voorbeeld van deugd dezes Hemelschen Leeraars, hunnen geheelen Levenswandel regelden.

[p. 301]

pelen of Leerlingen, Geloovigen,⁽⁸⁾ als mede Heiligen⁽⁹⁾ genoemd. Inzonderheid plagten zy zig, om hunne onderlinge liefde, eensgezind- en verdraagzaamheid aan te wyzen, Broeders en Zusters te noemen.⁽¹⁰⁾ Maar nu wierden de uit de Heidenen bekeerden, te Antiochien, waarschynlyk niet

(8) ‘De rede, waarom ze πιςεύοντες, of πιςεύοντες ἐις τὸνχριςτὸν, dat is, Geloovigen genoemd worden, kan elk zelf nagaan. Deze benaaming vind men Handel. II 44. IV 32. V 14. XVII 34. XXI 20.

(9) ‘Deze naam komt voor Handel. IX 13. XXVI 10 Philipp. IV 21, 22. en elders, en wordt allen Christenen in 't algemeen gegeeven. Doch by de Ouden wierden enkel en alleen de Martelaars Heiligen genoemd, die in den Canon missae stonden, en aan welken in 't openbaar gebed gedagt wierdt.

(10) ‘Dat alle Christenen zig, in de vroegste tyden, broeders en zusters onderling noemden, kan men zien in de schriften der oude Kerke-leeraaren, by voorb. justinus de Martelaar, Apol. ad Anton. Tertullianus apologet. cap. 39. en de corona militis, cap. 1. Lactantius lib. 5. cap. 16. Hieronymus contra Helvidium, cap. 8. en anderen. De oorsprong dezer benaaminge moet men van Christus zelv' afleiden, Matth. XII 50. XXIII 8. Luc. VIII 21. Joh. XX 17. en in de Apostolische eeuw was deze naam, steeds, in gebruik, niet alleen in die tyden, dat de naam van Christenen nog niet was opgekomen, maar ook in de volgende tyden, wanneer die reeds allerwegen bekend en aangenomen was, zo als uit Handel. XI 29. Rom. XVI 1. 1 Corinth. V 11. VI6 en VII 15 blykt. Waarom ook van de broederlyke liefde, in de brieven der Apostelen, by voorb. Rom. XII 10. 1 Thessal. IV 19. Hebr. XIII 1. 2 Petri I 7. en elders, uitdrukkelyk gewag gemaakt wordt. Ook is de naam van broeders en zusters met de gesteldheid der Christenen volkomen instemmend. Want zy hebben immers allen éénen Vader in den Hemel. Matth. VI 9. Zy zyn allen kinderen Gods, die den kindlyken Geest hebben ontvangen, door welken zy roepen, Abba, lieve Vader. Rom. VIII 15. Galat. IV 6. Zy hebben allen eene gemeene Moeder, naamlyk het geestlyk Jerusalem, dat boven is, dat i, de waare geloovige Kerk, welke van boven, naamlyk van den Hemel, haaren oorsprong heeft. Galat. IV 26. Zy hebben, verder, eenerlei soort van geestlyke geboorte, dewyl zy niet uit het Vleesch, maar uit den Geest gebooren zyn. Joh. III 6. Zy zyn, eindelyk, allen uit eenerlei zaad geteeld, naamlyk uit 't levendige woord Gods, het welk eeuwig blyft. 1 Petri I 23. Jacob. I 18. - Omstandiger hiervan hebben gehandeld godfr. arnold in historia cognationis spiritualis inter Christianos receptae; gabr albasp-naeus in observ. de veterib. eccles. ritibus, lib. 1. observat. 19 pag. 89 seqq. en joh. andr. quenstedt, in antiquit. bibl. & eccles. cap. 14. pag. 923.

[p. 302]

zonder Gods beschikking, met den fraajen en heerlyken naam, Christenen, benoemd. Zy namen hem zo veel te gewilliger aan, als hy van Christus, hun Heer en Meester, afstamde. De H. Historie-schryver Lucas meldt ons niet, wie den Geloovigen dien naam gegeeven hebbe. Waaruit wy het regtmaatige besluit mogen opmaaken, dat ze zig dien zelven niet hebben gegeeven.⁽¹¹⁾ Want hoe hadt Lucas dit onäangeroerd kunnen laaten? Eenige schryvers der Christelyke Oudheid hebben ons wel willen berichten, dat deze naam, op de eerste Antiocheensche Kerkvergadering, van de Apostelen zelve verördend en voorgeschreeven is.⁽¹²⁾ Maar de Geleerden hebben reeds voorlang beweezen, dat deze voorgegeeve Kerkvergadering verdigt is.⁽¹³⁾ - Anderen hebben daarom gedagt, dat deze naam den Geloovigen, van de vyandige Jooden aller eerst is gegeeven.⁽¹⁴⁾ Doch ook dit gevoelen is van anderen, om 2 reden, voor onwaarschynlyk gehouden, eensdeels, om dat uit Handel. XXIV 5 blykt, dat de Christenen, van de ongeloovige Jooden, veelëer, voor een Secte der Nazarenen wierdt gehouden; en daarënboven, om dat den Hellenistische Jooden niet onbekend zyn konde, dat de Grieksche naam, Christos, den beloofden Gezalfden Gods, of den

(11) ‘Dit niettegenstaande zyn 'er verscheiden geweest, die sterk beweerden, dat zig de Christenen zelve dezen naam hebben gegeeven, welken tob. eckhard, Rector te Quedlinburg, in zyn boek, de non Christianorum de Christo testimoniis zyne stem heeft gegeeven, alwaar hy zelfs heeft willen beweeren, dat Paulus en Barnabas, by hun verblyf te Antiochie, dezen naam hebben ingevoerd. Doch zoude hy, gelyk ons heumann, in zyne verklaaring over het N.T. deel 5. bladz. 518 (Hoogd.) bericht, weêr van gedagten zyn veränderd.

(12) ‘Deze Fabel heeft, naast anderen, de Kardinaal baronius in zyne bekende jaarboeken voorgedraagen, en in fabrich codex apocryph. N.T. tom. 3. pag. 336. en biblioth. Graec. lib. 6. cap. 1. §. 6. wordt zelfs de Canon der eerste Antiocheensche Kerkvergadering bygebragt, waardoor deze benaaming der Christenen bepaald en belast zou zyn geworden.

(13) ‘Onder de geleerde Roomschen heeft dit zelfs ant. pagi, in zyne Critica Baronii ad ann. Christi 56. §. 3. bondig getoond, en den Kardinaal Baronius weêrlegd. Hiermede vergelyke men joh. dallaeus, lib. 3. de pseudepigraphis apostolicis, en cap. 22. seqq. en walch in hist. eccles. N. Test. pag. 386.

(14) ‘Nopens deze en andere gissingen moet men, billyk, d. buddei leezenswaardige verhandeling, de origine, dignitate & usu nominis christiani nazien. Zy staat in zyn syntagm. dissert. theolog. pag. 385. seqq.

[p. 303]

Messias uitdrukte, en zy dus door den naam, Christenen, stilzwygend hadden toegestaan, dat zy, die zig tot dus verre onderling Geloovigen noemden, het regt gevoelen van den beloofden Messias hadden aangenomen. - Anderen hebben, met meerder waarschynlykheid, den oorsprong dezes nieuwen naams van de Heidenen, en wel van de Romeinsche Heidenen, die zig in deze stad, onder de Romeinen staande, ophielden, willen afleiden.⁽¹⁵⁾ Zy zeggen, deze Romeinsche Heidenen hadden de belyders van Jesus Leer, van de overige Jooden, waarmede men hen in het begin vermengd had, willen onderscheiden, en, om dat ze niet wisten, dat de naam, Christus, een Ampts naam was, en den Messias betekende, maar dit woord voor een Familie-naam gehouden, zo hadden zy de Geloovigen, die zyne Leer aannamen, χριςιανους, dat is Christianen of Christenen genoemd.⁽¹⁶⁾ Om welke gissing een des te grooter gewicht by te zetten, zy zig op het getuigenis van Tacitus beroepen, welke in zyne Jaarboeken betuigt,⁽¹⁷⁾ dat de Christianen ook, te Rome, dezen naam van eenen zekeren Christus hadden gekreegen: dezen zelfden naam hebbe, vervolgens, ook Koning Agrippa den Geloovigen in het huis des Romeinschen Landvoogds gegeeven, zo als uit Hand. XXVI 28. te zien is. Waar by zy, eindelyk, nog dit voegen: even als de aanhangers van Pompejus en Marius, van de Romeinen genoemd wierden Pompejanen en Marianen; dat men ook zo den aanhangeren van Christus, dat is, hen, die Christus Leer aannamen, den naam van Christianen had gegeeven. - Zo schynbaar als dit gevoelen is, het rust egter, even als alle overige,⁽¹⁸⁾ op enkel gissingen, waar tegen verscheide zwaa-

(15) ‘Dit gevoelen heeft wylen d. heumann, in zyne disput. de ortu nominis Christianorum, mede te vinden in zyne primitiae Gottingenses acad. pag. 130-147. met veel waarschynlykheid verdedigd.

(16) ‘Zo moet, gelyk d. lange, als mede lindhammer en d. heumann beweeren, 't woord χριςτιανοὶ worden overgezet, en niet door het woord Christenen, zo als doorgaans geschiedt.

(17) ‘Zie desz. lib. 15. annal. cap. 44.

(18) ‘Daar onder rekenen wy, behalven de boven gemelde, ook dat gevoelen, het welk benson, in zyne (Hoogd.) historie der eerste planting van den Christel. Godsdienst, deel 1. bladz. 263. heeft voorgedraagen. Volgens dat zelve is de naam, Christenen, die te Antiochien eerst opkwam, den godvrugtige Heidenen, die Leerlingen van Christus wierden, door de bekeerden uit de Jooden gegeeven. Deze laatste, schryft hy, konden hunne voormaalige vooröordeelen tegen de Heidenen nog niet afleggen, noch de heidensche Bekeerden met de hunne gelyk stellen, en voor broeders erkennen; - hoewel 't daarna, van de Gemeente te Jerusalem, naa een ryper overleg, geschiedde, en hen de naam van broeders wierdt gegeeven. Hand. XV 23. - Doch wyl het evenwel noodig was, dat ze, door eenigen naam, van zulke godvrugtige Heidenen, welke den Christelyken Godsdienst nog niet hadden aangenomen, wierden onderscheiden; zo wierden zy, om deze en andere reden, met den naam van Christenen benoemd en onderscheiden. Een zelfd gevoelen heeft ook Prof. schroeckh, in 't tweede deel zyner Christelyke Kerk historie, bladz, 105 aangenomen. - Doch vinden wy daarby, inzonderheid, deze zwaarigheid, dat Lucas, Handel. XI 26. van de te Antiochiën geplante Gemeente, die deels uit Jooden, deels uit Heidenen bestondt, uitdrukkelyk meldt, dat de Jongeren of Leerlingen Christenen genoemd wierden. Nu is bekend, dat het woord, Leerlingen, in 't N. Test. gebruikt werde van hen, die uit het Joodendom in den Heere Jesus geloovig waren geworden.

[p. 304]

righeden kunnen ingebragt worden. Wy willen ons met de aanhaaling derzelve hier niet ophouden, maar 'er dit nog met één woord by voegen, dat de fraaje en heerlyke naam, Christenen, volgens zyne waare en oorspronglyke betekenis, alles insluite, wat edel, wat deugdzaam wat Eer- en beminnenswaardig is; des de eerste Christenen ook in denzelven volkomen genoegen namen, en zig Apostel Petrus, 1 Petri IV 16. van denzelven bediend heeft. Keizer Julianus, een geslagen vyand van Jesus belyderen, heeft hen wel dezen naam misgund, en het gebruik daarvan verboden.⁽¹⁹⁾ Maar dit niettemin is hy, naa Julianus tyden, weder aangenomen, en tot den dag van heden standvastig behouden. Alleen is het jammer, dat 'er onder hen, die dezen heiligen en eerwaardigen naam eertyds droegen, en nog draagen, helaas! zo weinigen worden gevonden, die zig met ernst toeleggen, een Leven, overëenkomstig met de heerlyke betekenis dezes naams, te leiden. - Doch maaken wy billyk zwaarigheid, ons by deze, hoewel regtvaardige klagt op te houden, gaande voort weder over tot het hoofd-doelwit onzer historische verhandeling, raakend de gedenkwaardige geschiedenis van de uitbreiding der Leere des Christendoms.’

(19) Zie boven § 597. aanm. 45. Voor 't overige kan men wegens den naam, Christenen, behalven de 2 dissert. van d. buddeus en d. heumann, vooiäf reeds aangehaald, ook de Latynsche verhandeling naleezen, die d. burgmann te Rostok, heeft uitgegeeven.