Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

[p. 13]

Onderwyzingen van een Vader aan zyne Kinderen, in de Natuur en in den Godsdienst, door A. Trembley, Lid van de Koninglyke Maatschappy te Londen. Uit het Fransch vertaald I Deel, I Stuk. In 's Gravenhage, by J. du Mee 1776. In groot octavo 241 bladzyden.

'ER is een tyd geweest dat men, ook in dit ons Vaderland, de onderzoekers der Natuure met een oog van minachting, zo niet van verachting, beschouwde; als wanende dat hunne onderzoekingen strekten, om de aendacht dermate op de Natuur te vestigen, dat men den Schepper en Bestierder aller natuurlyke dingen uit het oog verloore. Dan dit ongunstig vooroordeel, dat velen in die dagen vermoedlyk tegengehouden heeft, is thans (Gode zy dank!) genoegzaem verdwenen. Een aental van Schriften over dat onderwerp, dienende om den Natuurbeschouwer van 't Schepzel tot den Schepper op te leiden, als daer zyn, onder vele anderen, die van Nieuwentyd, Ray, Derham en dergelyken, hebben ten duidelykste getoond, dat ene ernstige beoefening van dit onderwerp, in stede van den Godsdienst te benadeelen, uit eigen aert geschikt is, om den mensch een diepen indruk van denzelven te doen erlangen. Zo 'er intusschen hier of daer nog iemand gevonden mogte worden, dien 't oude vooroordeel enigzins aenkleefde, hy leze dan dit opgemelde Geschrift van den beroemden Natuuronderzoeker Trembley; en hy zal, zo hy te overtuigen zy, gedwongen wezen te erkennen, dat een Natuuronderzoeker niet slechts een Godsdienstig Mensch zyn kan, maer dat zyn onderzoek natuurlyk strekt om hem tot een Godsdienstig Mensch te maken. - Daer toe dient dit Werk van dien geachten Schryver van alle zyden, overeenkomstig met het hoofddoelwit zyner Onderwyzingen, als geschikt om de Natuur indiervoege te ontvouwen, dat men 'er allerwege Gods vinger in opmerke.

Hy verleent hier, naer luid der Voorreden, zodanige onderwyzingen als hy daedlyk zynen Kinderen gegeven heeft; en 't eerste oogmerk van zyn schryven bepaelt zig, tot het vervaerdigen van een verkort opstel zyner mondlyke onderwyzingen; dan de aengenaemheid van het onderwerp heeft hem uitgelokt, om dezelven uit te breiden. Voorts heeft het denkbeeld, dat zodanig een Geschrift, niet alleen voor zyne Kinderen, maer ook voor 't algemeen, inzonderheid in een huislyk onderwys, van wezenlyken dienst kon zyn, hem aengezet om 't door de drukpers gemeen te maken; te meer, daer hy 'er toe aenge-

[p. 14]

moedigd werd, door den Heer Charles Bonnet, een Man, by ieder bekend, als by uitstek bekwaem, om over de waerde eens Geschrifts van die natuur te oordeelen. Ook zal ieder oplettend Lezer, 't zy hy voor zich zelven, of met oogmerk om de Jeugd te onderwyzen, dit Werk doorbladere, het oordeel van dien Heer zekerlyk bevestigen. - Het Geschrift toch van den Heer Trembley behelst ene geregelde ontvouwing van die natuurlyke kundigheden, welken den Mensch tot den Godsdienst opleiden; en hy draegt dezelven op zodanig ene manier voor, dat ze met ene gewoone vatbaerheid ligtlyk na te gaen zyn.

Het voorname doelwit, en de beoogde manier zyner leerwyze, in het eerste Gesprek, als ter Inleidinge, voorgedragen hebbende, handelt hy, in het tweede, over de algemene begeerte naer Geluk, en de middels om 'er toe te komen, het welk ene aendachtige beschouwing van den Mensch vordert. Dit doet hem de oplettendheid zyner Kinderen vestigen, op den oorsprong en de natuur van den Mensch; en zulks leid hem, in de twee volgende Gesprekken, ter overweginge van het tegenwoordige leven, en de omstandigheden, die het vergezellen; mitsgaders den dood, de onsterflykheid der ziele en het toekomend leven. Hier aen verknocht zich, in het vyfde Gesprek, de Kennis van God, als het middel om tot het begeerde geluk te geraken, en de beschouwing der Natuur, als het middel om tot de Kennis van God te komen, waer van de Heer Trembley, in dit Gesprek een aenvang maekt, en ter welker verdere voordragt de overige Gesprekken geschikt zyn. Het thans in 't Nederduitsch uitgegeven Stuk, brengt ons tot aen het einde van het vyftiende Gesprek; en de daerin vervatte onderwyzingen gaen, na ene algemene beschouwing van de voorwerpen welken ons de Velden aenbieden, en de veranderingen, die in de verschillende Jaersaisoenen ontstaen, over de merkwaerdigheden in 't Ryk der Planten; waerop verder een aenvang gemaekt word van de ontvouwing dier genen, welken in 't Ryk der Dieren voorkomen. - Een volgend Stuk zal ons wel aenleiding geven, om in deze of gene byzonderheid des Autheurs leerwyze voor te dragen; liever willen wy, voor tegenwoordig, den Lezer nog kortlyk melden, wat hy over 't geheel te wachten hebbe, zo als wy kunnen opmaken uit de Voorreden voor dit Werk, die, zo wel als 't Werk zelve, verdient gelezen te worden, daer ze verscheiden leerzame opmerkingen, zo over dit onderwerp in 't algemeen, als over 't onderwys der Jeugd in 't byzonder, behelst.

‘Ik onderneem, zegt hy, met myne kinderen de Natuur

[p. 15]

te beschouwen. Ik legge my toe, om hun de voorwerpen voor te stellen, die het geschiktste zyn, om hunne aandacht te vestigen, om hunne nieuwsgierigheid voor de schoonheden der Natuur gaande te maaken, en hen de kunst en de nuttigheid, die in haare werken heerscht, te doen bewonderen. De eerste voorwerpen, die ik hun voorstel, zyn de eersten, die zich natuurlyk als van zelfs aanbieden; het zyn de Planten en Dieren, door welken wy, aan alle zyden, omringt zyn, en wier nuttigheid wy alle dagen gelegenheid hebben te erkennen’. - De Autheur meld vervolgens, hoe hy natuurlyk geleid is, van de beschouwing der uiterlyke gedaante, tot de overweging van de innerlyke gesteldheid der Planten, en zo ook der Dieren, en verder tot de voornaemste byzonderheden, die tot derzelver voortteling, groei en werkzaemheden behooren; na melding van 't welke hy zich voorts aldus uitdrukt. ‘Ik dacht in 't eerst, dat ik de aaneengeschakelde beschouwing der Natuur zoude kunnen bepaalen by de Planten en Dieren, en my vergenoegen met slechts eenige omstandigheden open te leggen van de andere werken, welke zy bevat. Maar ik hebbe my genoodzaakt gezien te trachten om voor de jonge lieden bevatbaar te maaken, dat geene, dat wy het zekerste of waarschynlykste van die verschillende voorwerpen kunnen kennen. Ik hadde hunnen weetlust opgewekt, door in eenige byzonderheden te treeden, over het zamenstel der werktuiglyke Lighaamen, over de deelen, waar uit zy te samen gestelt zyn en die het geheel uitmaaken. 't Was nodig, hun de overeenkomst van die deelen, met die, waar uit zo veel andere lighaamen zyn samen gesteld aan te wyzen; 't was nodig de Natuur in de verschillende voorwerpen, die zich op de oppervlakte der Aarde vertoonen, te volgen; met haar tot in de ingewanden der Aarde te dringen, en met haar in den Dampkring op te klimmen. - 't Was my voorts niet mogelyk de Starren met stilzwygen voorby te gaan. - Ik hebbe in myne Gesprekken al dat geene gebragt, 't geen ik tot heden voor de Jeugd kon bloot leggen; en ik hebbe daarin alles laaten vloeijen, 't geen hen meer en meer het groote Werkstuk van 't Heelal zal doen kennen en bewonderen; en bovenal om hen te doen begrypen, dat dit Heelal het gewrocht is van een oneindig verstandig Wezen, wiens Magt en Wysheid geene eindpaalen heeft. Ik hebbe dan de bemerkbaarste voorwerpen doorloopen, die de beschouwinge der Natuur aan ons voorstelt, en door welken wy opgeleid worden, tot de kennisse van derzelver Opper-Oorsaak, die de Bronwel van alle geluk is. - Na de jonge Lieden dus

[p. 16]

geoeffent te hebben in het naspeuren en bewonderen der Natuur, door de zaaken en bespiegelingen, die ik hun hebbe voorgestelt, onderneeme ik, hen te oeffenen in diepzinniger Redeneeringen. Na hun veelmaalen dezelve zaaken en dezelve bespiegelingen voorgehouden te hebben, in verscheide herhaalingen, die nootzaaklyk zyn, om dezelve aan hunnen geest te herinneren en sterker in te prenten, verzaamele ik de denkbeelden, ik vereenige de voorwerpen, ik trachte in die Gesprekken, in welke ik op eene byzondere wyze de kunst, de nuttigheid en het oogmerk van de Natuurwerken verhandele, in die, in welken ik het stelsel van den Ongeloovigen wederlegge, daar ik de nootzaaklykheid van eene Eerste Oorzaak bewyze, en in welken ik spreeke van de volmaaktheden van God en de Voorzienigheid: ik trachte, zegge ik, die kundigheden en de krachten, die de geest heeft kunnen bekomen, te gebruiken, om tot de groote grondbeginselen van den Godsdienst te komen, tot het geene wy magtig zyn van het Allerhoogste Wezen te kennen, en tot het geene wy aan het zelve schuldig zyn.’