Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

[p. 223]

Het verschil tusschen de Oostindische en Moscovische rhabarber, onderzogt;
Door J.G. Kalenberg.
Apotheker in 't Aalmoesseniers Weesbuis te Amsterdam.

WAnneer verscheidene Gewesten ons een en dezelfde Droogery leveren, vinden wy doorgaans eenig verschil tusschen deeze overgebragte Produkten, waar door het eene ons tot het Geneeskundig gebuik beter voorkomt, dan het andere. Daar zyn, by voorbeeld, twee soorten van Scammoneum, die de Droogeryhandel ons aanbiedt, naamlyk, Alepsche en Smirnsche, van welke de eerste voor best gehouden wordt. Een tweede voorbeeld vinden wy in de drie soorten van Aloë, te weeten: Aloë Hepatica, Aloë Succotrina en Aloë Caballina; waar onder de middelste soort, Aloë Succotrina, meestal voor de beste gekoozen wordt. Een derde voorbeeld zien wy in de verkiezing der Folia Sennoe, waar van veel soorten gevonden worden, welke men egter tot drie Hoofdsoorten brengt. De eerste is, die de Franschen^(*) noemen Senne de Seyde ou de la palte, wegens den Tol door den Grooten Heer op deeze bladen gelegd; de tweede wordt Senna Alexandrina genoemd; en de derde is de Senna de Mocha. De eerste soort wordt wederom voor de beste gehouden. Dat de gevoelens omtrent de verkiezing der Droogeryen, egter, niet altoos eenstemmig zyn, is overvloedig bekend. Een groot geschil is 'er, onder anderen, over de Rhabarber, waar van twee soorten tot ons gebruik voorhanden zyn, naamlyk, Oost-Indische en Moscovische. De Vraag is, welke van deeze twee men voor de beste moet houden? De een pleit voor de eerste, en de ander voor de laatste.

Ik heb, uit agting voor de Geneeskonst, deeze soorten van Rhabarber onderzogt, en verscheidene Proeven genomen, die ik denk dat eenig ligt aan deeze zaak kunnen geeven. Dog eer ik hier van verslag doe, agt ik het niet ondienstig, te melden, wat ik in de Werken van voornaame Schryvers, over dit onderwerp, gevonden heb. Rembertus dodonaeus^(†) zegt,

(*) Geoffroy de materia medica, en schroder ontslooten Kabinet der Simplicia

(†) Kruidboek, bladz. 638.

[p. 224]

dat paulus aegynfta wel de eerste schynt geweest te zyn, die de purgeerende kragt van de Rhabarber gekend heeft; en kort daar op zegt hy: daar na hebben de Arabische Meesters deezen Wortel in gemeen gebruik gebragt, en voor een purgeerend ding overal doen houden; en door hun toedoen heeft men dien Rhabarber, die van den Lande van China kwam, eerst boven alle de andere soorten beginnen te verkiezen; want dezelve is kragtiger dan de andere soorten van Rha. - En aan 't einde der byvoegzelen vind ik, dat men die moet verkiezen, welke zwaar is, enz.

Rumphius^(a) meldt in de aanteekening op de Rhabarber, dat zy op Amboina, en misschien in gansch Oost Indien, behalven in China, onbekend is; en verhaalt alleen, 't geen hy van de Chineeschen geleerd heeft, welke haar noemen Tay-hoang, dat is, Hoog-geel. In den Chineeschen Atlas van Pater martinus leest men van tweederlei Tay-hoang. De eene wast in de wildernis op gevaarlyke bergen, in de Provincie van Suchuen; de andere, die in hoven en laagten aangekweekt, en aan de Vreemdelingen verkogt wordt, is ook de opregte Rhabarber, die van de Wilde afkomstig en niet te onderscheiden is. Dit heeft Pater martinus doen gelooven, dat 'er geen wilde Rhabarber zy, maar dat die in de Hoven geteeld wordt in manier als de Kool; - en op dezelfde plaats wil hy ons ook voor waarheid doen aanneemen, dat 'er geen opregte Rhabarber is, dan die in de Provincie van Suchuen wast.

Neumann^(b), die zeer uitvoerig over de Rhabarber handelt, schryft, dat China, zonder tegenspraak, het Land is, waar de meeste Rhabarber geteeld wordt; ja de meeste Schryvers willen van geene andere Rhabarber, die in Tartaryen of andere aangrenzende Landen van China groeit, meer weeten, om dat die lang zo goed niet geagt wordt. In de verkiezing raadt hy aan, geene kleine of ligte stukken, maar die wat meer zwaarte hebben; onderstellende, dat de ligte stukken te veel uitgedroogd zyn. Vervolgens zegt hy: de purgeerende kragt der Rhabarber bestaat eigenlyk in de uitneemend fyne en vlugge deelen, welke zeer ligt vervliegen, en niet zigtbaar voor te stellen of te vangen zyn; en hier uit volgt, dat oude Rhabarber, welke deeze deelen verloren heeft, veel minder purgeert dan versche. Een gelyk bewys, geeft dus het kooken der Rhabarber met water in de open lugt; want hoe sterker

(a) Amhoin. P. 6. p. 148.

(b) Chemia Medica Dogmatico Experimentalis, Tom. I. p. 1040.

[p. 225]

de kooking plaats heeft, hoe meer zy van haare purgeerende kragt verliest; 't welk niet mogelyk zoude zyn, indien zy geen vlugge deelen bezat, waar in haar purgeerende kragt gelegen is. Borrichius heeft waargenomen, dat een overgehaald water van Rhabarber, hoewel walgagtig, nogthans purgeerende is; en hermann getuigt, dat de bloote reuk van Rhabarber open lyf veroorzaakt.

Geoffroy^(a) zegt, dat eenige Kruidkenners onze Rhabarber vergelyken, met de Rhaponticum der oude Grieken; maar nogthans zyn het verschillende Wortels en Planten; en dus is de Rhabarber der winkels de opregte Chineesche Rhabarber; dog het is niet ligt te bepaalen, van wat aart deeze Chineesche Rhabarber zy: want wy vinden niet, dat eenig Kruidkenner haar zelf gezien, en eene nauwkeurige beschryving, of eene regte figuur 'er van gegeeven heeft. 't Is zeer te verwonderen, vervolgt hy, dat, onder zo veel Europeaanen, die jaarlyks na China reizen, nog geen geweest is, welke zig, tot het algemeene best, bemoeid heeft om eene zo nuttige Plant te leeren kennen, die dagelyks tot gebruik der Geneeskunst dient, en aan zyne Landslieden mede te deelen, wat 'er van gevonden was. Michael boym, een Jesuït, meld het volgende in de Flora Chinensis, Viennoe Austrioe edita anno 1656: De Rhabarber groeit in geheel China; in de Provincie SuCiven, Xensi en in Socieu, de naaste Stad aan de Chineesche muuren, wast zy overvloedig. De aarde, waar in zy groeit, is rood en slykig, wegens de bronnen en regenagtig weder. De Rhabarber heeft veel zwavel en vast zout in zig, benevens een weinig zuur zout, welke Hoofdstoffen met een menigte aarde verbonden zyn. Hier uit ontstaat een gomägtig mengzel, waar uit de gom en de aarde, gemaklyk, in eene tamelyte hoeveelheid gescheiden kunnen worden. Van de Hars vindt men zeer weinig in deezen Wortel; en zy is met veel Loog. zout vermengd.

Schröder^(b) meldt van de Rhabarber, dat zy een dikke voosagtige Wortel is, die ons gedroogd uit Persien, China, Moscovien, en andere Oostersche gewesten wordt toegezonden; en verder zegt hy: men moet de maatig groote, en wel gedroogde, stukken verkiezen, want die zyn doorgaans goed; zy moet wigtig zyn, enz. En in 't midden der beschryving berigt hy, dat de Levantsche of Peisische de beste is, en die, welke van Oost-Indien en Moscovien koomt, het minst geagt wordt.

(a) De Materia Medica. Tom. II. Art. 30.

(b) Ontsloten Kabinet der enkele Drogeryen. II Deel bl. 24.

[p. 226]

Lemery^(a), spreekende van Rhabarber, zegt: zy is een dikke, sponsagtige, geele Wortel, die droog tot ons wordt overgebragt uit Persien en China, alwaar hy groeit. Hy oordeelt, dat men de middelmaatige stukken uitkiezen moet, om dat die, zeer wel gedroogd zynde, gemeenlyk geheel goed bevonden worden. Verder zegt hy: de Rhabarber heeft een olieagtig zout, of zout en olie byeen, waar van haare purgeerende kragt afkomstig is, en eene aardagtige Zelfstandigheid, waar van haare saamentrekkende eigenschap afhangt.

Cartheuser^(b) noemt vier soorten van Rhabarber op, onder welke de Chineesche of Oost Indische den voorrang heeft. Zy is, zegt hy, samengesteld uit eene schraale aarde, en veel weezenlyke zoutagtige Gom, aan welke maar zo een klein gedeelte van Hars is medegedeeld, dat nauwlyks iets daar van door de kunst voortgebragt kan worden.

Volgens vogel^(c) komt alle opregte Rhabarber uit China; zy moet wel gedroogd, roodagtig geel van kleur en wryfbaar, dog tevens eenigzins hard zyn. Voor 't overige haalt hy uit de Memoires de l'Academie de Paris 1710, een Geschrift van boulduc aan, waar in ontkend wordt, dat de Rhabarber eene byzondere saamentrekkende kragt bezit.

By whoyt leest men^(d): de Rhabarber is een groote langagtige Wortel, zynde een weinig spongieus; dog zwaar, van buiten geel, maar van binnen als een Muskaatnoot. Zy wordt in stukken, die in 't midden doorboord en aan draaden geregen zyn, uit China of Moscovien gebragt; hoewel men 'er thans ook veel ziet, die plat en zonder gaten is. Alle Kruidkundigen zyn het eens, dat het Kruid van deezen Wortel eene soort van Lapathum is. 't Wordt ook van morison genoemd Lapathum per excellentiam, en van munting, Lapathum Chinense longifolium. Ten aanzien van de Landen, heeft men de Chineesche of Levantsche, die de beste is; deeze is verzierd met een vleeschverf, geelgroen, of met een schoone hairverf; daar benevens heeft dezelve eene middelmaatige zwaarte. Vervolgens heeft men de Turksche of Moscovische, welke laatste hier te Lande, by veelen, voor de beste gehouden wordt, en veel duurder is dan de Oostindische.

(a) Algemeene Verhandeling der enkele Drogeryen, p. 598.

(b) Fundamenta Materiae Medicae.

(c) Historia Materioe Medicoe.

(d) Schatkamer der Geneeskunde en Natuurlyke Historie, laatste Uitgaave 1766.

[p. 227]

In de nieuwe Britsche Apotheek^(a), op het woord Rhabarbarum, vind ik het volgende. De Rhabarber uit Turkyen wordt by ons in 't algemeen beter geagt dan de Oost-Indische, hoewel deeze laatste, tot zommige gebruiken, ten minste zo goed is als de andere; want zy is klaarblykelyk sanientrekkender, maar heeft wat minder van de speceryagtige geur. Aftrekzels van beiden, met gerectificeerden Wyngeest gemaakt, hebben naby den zelfden smaak: dog als men het Scheivogt 'er af destilleert, is het uittrekzel, dat van de Tinctuur der Oost Indische Rhabarber overblyft, verre het sterkste.

Zie daar het voornaamste, dat de Schryvers ons hier van leeren. Nu zal ik kortelyk opgeeven, wat verschil ik tusschen de Oost Indische en Moscovische Rhabarber, door Waarneemingen en Proeven, ontdekt heb.

(a) De Materia Medica, II Deel.

I. onderzoek.

De Rhabarber, welke, door de Schepen der Oost-Indische Compagnie, uit China tot ons overgebragt wordt, bestaat in ongelyk groote, platte, dikke en ronde Wortelen, waar onder ook gevonden worden, van vier tot vyf duim langte. Van buiten zyn deeze Wortels ligtgeel van kleur, een weinig sponsagtig; dog tevens tamelyk zwaar op het gevoel, en inwendig gemarmerd, gelyk een Muskaatnoot. - Die, welke wy Moscovische of Russische noemen valt ongelyker van stuk, en bestaat uit groote, kleine, knobbelige, of hoekige wortelen, in 't midden doorboord met een ronde opening. Van buiten is zy donkergeel, van binnen gemarmerd, en, onder het Mikroskoop gebragt, vond ik ze meestdeels sponsagtiger, dan de voorgemelde soort. Zy schynt, op het gevoel, ook ligter te zyn; dog hier van nader in het volgende

II. onderzoek.

Om het verschil tusschen de specifieke Zwaarte der Oost-Indische en Moscovische Rhabarber nauwkeurig na te gaan, maakte ik van beide soorten even groote blokjes; hebbende 1¼ duim lengte, 1⅛ breedte, en 1 duim dikte. Zulk een blokje van de Oost Indische Rhabarber woog 2lood; van de Moscovische, 1½ lood; zo dat de eerste soort een vierde zwaarder bevonden werdt, dan de laatste. Deeze Proef heb ik verscheidene maalen, telkens met denzelfden uitslag, herhaald.

III. onderzoek.

De Oost-Indische Rhabarber, tot een fyn Poeder gestampt,

[p. 228]

is hooggeel van kleur. - Het Poeder van de Moscovische heeft eene ligtere en dofgeele kleur.

IV. onderzoek.

Eene halve once Oost-Indische Rhabarber in vier oncen gerectificeerden Wyngeest, tot eene gewoonlyke Tinctuur gemaakt, gaf eene zwaare geelroode kleur. - Eene evenredige Tinctuur van de Moscovische overtrof de voorgemelde eenigzins in zwaarte van kleur.

V. onderzoek.

Dertig druppels van de evengemelde Tinctuur der Oost-Indische Rhabarber gaven, aan 2 oncen schoon regenwater, eenigermate een melkagtiggeele kleur. - Dezelfde Proef op de Tinctuur der Moscovische Rhabarber neemende, vond ik, dat het water insgelyks eene geele kleur kreeg; maar 'er vertoonde zig byna niets melkagtigs; een bewys van minder Harsagtige deelen.

VI. onderzoek.

Twee drachmen Oost Indische Rhabarber, in vier oncen water tot eene behoorlyke Tinctuur bereid, gaven eene tamelyk geele kleur. - Een evenredig Aftrekzel van de Moscovische was wederom een klein weinig hooger van kleur, gelyk in myn vierde Onderzoek.

VII. onderzoek.

Het overblyfzel van de evengemelde Water-Tinctuur der Oost-Indische Rhabarber woog vier scrupels; dus waren 'er twee scrupels verloren. - Van de Moscovische was evenveel aan gewigt overgebleven.

VIII. onderzoek.

Van agt oncen Oost-Indische Rhabarber, door water uitgetrokken, en daar na behoorlyk uitgewaassemd tot zulk eene dikte, dat 'er bykans pillen van kunnen gemaakt worden, heb ik vier oncen en eene drachme zuiver extract bekomen. - Van de Moscovische gaven 8 oncen, op gelyke wyze behandeld, 4 oncen extract; dus eene drachme minder.

IX. onderzoek.

By myn eerste toets, was ik door het Microscoop, hier en daar, verscheidene kleine korreltjes gewaar geworden, welke in der daad harsagtige deelen scheenen te zyn. Om nu dit te beproeven, trok ik van ieder 4 Oncen, afzonderlyk, tweemaal uit, eens met tweemaal overgehaalden, en andermaal met een-

[p. 229]

maal overgehaalden Wyngeest. Hier door kreeg ik, uit de Oost-Indische Rhabarber, twee drachmen en zeven greinen zuivere harst; dog van de Moscovische, tot myne verwondering, slegts eene drachme en twee greinen.

X. onderzoek.

De tweemaal afgetrokkene Oost-Indische Rhabarber, wederom gedroogd zynde, woog 2 oncen en 15 greinen. - Het overblyfzel van de Moscovische woog 2 oncen en 2 drachmen.

XI. onderzoek.

Het gemelde overblyszel van de Oost-Indische Rhabarber, verbrandde ik in een smeltkroesje, en zag een doffen goudgeelen rook 'er uitvliegen; en op dat myn asch wel uitgebrand en wit zou worden, liet ik, na dat de vlam opgehouden had, de asch nog twee uur zeer zagt in de toegedekte kroes gloeien; en toen ze koud geworden was, bevond ik te hebben 3 drachmen en 10 greinen witte asch. - De asch van de Moscovische Rhabarber woog 4 drachmen en 50 greinen, dus 5 scrupels meer.

XII. onderzoek.

Vervolgens trok ik beide deeze asschen, ieder afzonderlyk, met eene genoegzaame hoeveelheid water, om door uitlooging het zout te bekoomen. Vyftien druppels van de loog der Oost-Indische Rhabarber-asch gaven aan eene once schoon regenwater, met eene drachme stroop van Vioolen gemengd, eene donkere grasgroene kleur. - Een gelyk getal druppels van de loog der Moscovische gaf 'er eene zogenaamde Saxischgroene kleur aan; waar uit blykt, dat de eerste meer loogzout onthield dan de laatste.

XIII. onderzoek.

Om dit onderscheid nauwkeuriger na te gaan, waassemde ik myne zeer klaare Oost-Indische Rhabarber-loog uit, en bekwam hier door 15 grein droog loogzout. - De Moscovische leverde my slegts 7 grein. Zekerlyk een groot verschil.

XIV. onderzoek.

Nog eene vergelyking van de Oost-Indische Rhabarber met de Moscovische, heb ik gemaakt door middel van het Yzervitriool. Hier van deed ik een grein by eene drachme Aftrekzel der Oost-Indische Rhabarber, met water bereid, volgens 't Vlde Onderzoek; dit gaf eene zeer donkere, troebele, zwarte olyf kleur. Doch op gelyke wyze met de Water tinctuur der Moscovische Rhabarber te werk gaande, nam ik eene mindere kleur waar.

[p. 230]

Alle deeze Proeven, vergeleken met het geen ik boven uit Schryvers over de Artzenykunde heb aangenaa d, pleiten, myns bedunkens, zeer sterk voor de Oost-Indische Rhabarber. Zy overtreft de Moscovische in specifieke zwaarte, en geeft meer extract, meer hars, en, na de verbranding en uitlooging, meer zout. De aarde alleen is in de Moscovische overvloediger. Dog aan deeze (cartheuser noemt ze terra iners,) zal, denk ik, niemand groote deugden toeschryven; ten minste geene purgeerende kragt. Mogelyk zouden zommigen, wegens deeze meerderheid der Aarddeelen, eene sterkere adstringeerende kragt van haar verwagten; dog volgens myn XIVde Onderzoek, schynt de Oost-Indische ook hier in kragtiger te zyn.

Tot slot moet ik hier nog byvoegen, dat ik, den 7den December van 't voorleden jaar, vier gezonde Persoonen, elk twee scrupels Moscovische Rhabarber heb laaten inneemen, zonder verandering in hunnen leefregel te maaken. De eerste was een Jongman van 36 jaaren; hy kreeg driemaal ontlasting. Na 3 weeken, gaf ik hem twee scrupels Oost-Indische Rhabarber; waar van hy vyfmaal ontlasting kreeg. - De tweede Persoon, zynde een Meisje van 23 jaaren, ging van de twee scrupels Moscovische Rhabarber tweemaal af. Na 3 weeken gebruikte zy eene gelyke hoeveelheid Oost-Indische, welke haar driemaal deed afgaan - De derde, een Jongeling van 21 jaaren, gevoelde niet de mi ste uitwerking van de gemelde dosis Moscovische Rhabarber; dog, na agt dagen, kreeg hy van dezelfde hoeveelheid Oost-Indische, tweemaal ontlasting. - De vierde, was een Jongeling van 18 jaaren. Hy ging van de Moscovische Rhabarber ééns, en na 8 dagen van de Oost-Indische tweemaal af.

Ik heb de gemelde soorten van Rhabarber ook aan my zelven beproefd. Den 12den February deezes Jaars, nam ik 10 grein Moscovische Rhabarber, van welke geringe gift ik tweemaal afging. Den 4den Maart, nam ik eene gelyke hoeveelheid Oost-Indische, en kreeg viermaal ontlasting.

Myne Leezers zullen, hoop ik, niet denken, dat ik deeze laatste Proeven als beslissende opgeef. Ik weet zeer wel, welke Aanmerkingen men kan maaken, ten aanzien van het gevolg, dat daar uit te trekken is. Indien ze egter dikwyls met de vereischte oplettendheid herhaald werden, kunnen ze zekerlyk zeer veel toebrengen, om een einde te maaken van een geschil, dat te gewigtig is, om op losse gronden beoordeeld te worden.