Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

Briff van den heer Robert Barker F.R.S. aan Dr. Brocklesby, over het maaken van ys, in de Oostindien.

(Uit The Philosophical Transactions.)

myn heer!

DE wyze, op welke men, in de Oost-Indien, Ys maakt, een voorwerp van nieuwsgierigheid en naspeuring geworden zynde, zal ik u met deezen mededeelen, hoe men daar mede te werk gaat te Allababad, Mootegil en Calcutta, in de Oost-Indien, leggende tusschen den 25½ en 23½ Graad Noorderbreedte. Te laatstgemelder plaatze heb ik noit van iemand gehoord, die natuurlyk Ys ontdekte in de poelen of waterbakken, of water over de straat gevloeid; ook zag men 'er den Thermometer nimmer tot het punt van Vorst gedaald: te eerstgenoemde plaatze hebben eenige weinigen, doch zeer zeldzaam, Ys gezien.

Om zich aldaar Ys te verzorgen heeft men 't gebruik, om alle morgens, eer de Zon opkomt, uitgenomen by zommige Lugtsgesteltenissen, waar van ik, vervolgens, nader zal spreeken, omtrent drie maanden in 't Jaar, te weeten van De-

[p. 197]

cember tot February, een voorraad daar van op te zamelen.

De Ysmaaker, myn bekende, te Allahabad, (te welker plaatze ik de nauwkeurigste waarneemingen, ten deezen opzigte gedaan heb) vervaardigde, in den Winter, een genoegzaamen voorraad tot de tafel in het Zomersaisoen. Hy ging op de volgende wyze te werk. Op eene breede open vlakte, werden drie of vier gaten gegraaven, ieder omtrent dertig voeten in 't vierkant, en twee voeten diep: de grond werd tot acht duimen of een voet belegd met zuikerriet, of de gedroogde halmen van Indiaansch Koorn. Hier in plaatste hy, op ryen, digt tegen elkander aan, eene menigte van kleine, ondiepe aarden potjes, met water, om het te laaten bevriezen. Deeze potjes zyn onverglaasd, nauwlyks een vierde van een duim dik, en van zo poreuse aarde gemaakt, dat men van buiten zien kon, hoe het water dezelve geheel doordrong. Omtrent het vallen van den avond, worden die potjes gevuld met zuiver water, eerst gekookt, en dan in de gemelde omstandigheid gelaaten.

Doorgaans vervoegt zich de Ysmaaker, na deézen toestel, eer de Zon opkomt, en verzamelt in bakken het bevroozene; alles wat in de potjes is uitstortende, en dus het Ys bewaarende, 't welk dagelyks gebragt wordt in de groote verzamelplaats, doorgaans gemaakt op eene hooge drooge plaats, zynde een put veertien of vyftien voeten diep, eerst bedekt met stroo, en voorts met eene ruwe soort van wolle stoffe bekleed; hier wordt het met stampers ingeslaagen, tot dat het door de eigene vermeerderde koude weder aan 't vriezen geraake, en één vaste klomp vorme. De mond van de put is wel gedekt tegen de buitenlugt, door stroo en wolle stoffe gelyk het bekleedzel van binnen, en een rieten dak bedekt dezelve geheel.

Noodzaaklyk is het hier aan te merken, dat de hoeveelheid van Ys voornaamlyk van 't Weer afhangt, en dus gebeurde het zomtyds, dat 'er geen bevriezing in 't geheel plaats hadt: Op andere tyden was de helft bevroozen; en ik heb gezien, dat al het Water in de potjes volkomen Ys was. Hoe dunner lugt, hoe helderder Weer, hoe meer Ys: verandering van Winden, en een bewolkte lugt waren beletzelen. Dikwyls heb ik waargenomen, dat, naa een zeer kouden nagt op 't gevoel, nauwlyks eenig Ys gemaakt was: terwyl op andere tyden, de nagt helder en op 't gevoel zagter geweest zynde, de bevriezing wonder wel gelukte. Het kragtigste bewys van den invloed des Weers bestaat hier in, dat het Water in de eene kuil met dezelfde toebereidzelen meer bevroozen was dan in eene andere, een myl van daar gelegen.

[p. 198]

Om natuurkundig over deeze Ysmaaking te spreeken, zou men kunnen aanmerken, dat, ware 'er een Thermometer in de lugt opgehangen geweest, vry van eenig ander lichaam 't geen 'er hette aan kon mededeelen, op eenige tyden van den nagt, geduurende de koude maanden December. January en February, de Kwik tot het Vriespunt zou gedaald zyn; en dat Water, kunstig geplaatst in die zelfde omstandigheid, gestort in dunne poreuse potjes, en onderschraagd door dingen die weinig hette van den grond daar aan mede deelden, op die wyze zou bevriezen, en in een bevroozen staat blyven, tot dat de morgenwarmte aankwam. Dit kan zyn; maar ik moet hier op aanmerken, dat ik, staande myn verblyf, in dat Werelddeel, nimmer eenig natuurlyk Ys zag. Ik kan niet zeggen, dat de Thermometer 's nagts noit tot het Vriespunt daalt, dewyl ik de noodige Waarneemingen niet gedaan heb; maar, behalven het Water in deeze potjes, heb ik geen Water in een bevroozen staat beschouwd. De Lugtsgesteldheid zal veel doen, om de bevriezing van het Water te bevorderen, wanneer het geplaatst is vry van de hette der Aarde; dewyl de nagten, in welke men het meeste Ys verzamelde, gelyk ik reeds aanmerkte, geheel helder waren; terwyl ook de lugt fyn was, en 'er zeer weinig dauw naa middernagt viel. Veele Heeren, nu in Engeland, hebben met my dezelfde Aanmerkingen gemaakt als zy met my deeze Ysputten gingen bezigtigen. De sponsagtige natuur der zuikerrieten, en gedroogde Indiaansche Koornhalmen, schynt zeer geschikt om aan de koude lugt, onder de Potjes, een vryen doortocht en speeling te geeven, die op den buitenkant der Potjes werkende de hette wegneemt; ook schynt de poreuse zelfstandigheid der Potjes zeer bekwaam tot het inwendig toelaaten van koude lugt; en derzelver plaatzing, meer dan één voet beneden den grond, belet dat de vlakte des Waters geroerd worde van eene Lugtstroom, waar door de aaneen gehegte deelen behoed blyven van scheiding. Het kooken van het Water agt men een noodwendig voorbereidzel tot dit bevriezen; hoe verre dit strookt met Natuurkundige beginzelen, zal ik niet op my neemen te bepaalen.

Uit deeze omstandigheden blykt, dat Water, zodanig geplaatst dat het geene hette van andere lichaamen ontvangt, en blootgesteld aan de lugt, tot vriezen gebragt kan worden; wanneer de warmte van den dampkring eenige graaden, boven het Vriespunt van fahrenheit's Thermometer, is; door 't zelve te verzamelen en op een te hoopen, wordt het Ys hewaard, en bekwaam om andere Vloeistoffen te doen vriezen, in de overmaatige hette van het Zomersaisoen. Om dit te

[p. 199]

verrigten, gaat men, in de Oost-Indien, op deeze wyze te werk. De Sorbet, Room, of welke andere vogten men wil doen bevriezen, worden in zilveren koppen van eene kegelagtige gedaante gedaan, en de dekzels wel geslooten, met beslag bestreeken, en dus gestooken in een groot Vat; met Ys, salpeter en gemeen zout van beide evenveel, gevuld, en een weinig water om het Ys te ontbinden, en het geheel te doen stremmen. Dit zamenmengzel doet het geen in de koppen beslooten is dezelfde hardheid krygen als onze Ysroomen, enz. in Europa: doch enkel water wordt zo hard dat een hamer en mes noodig is om het te breeken. Een Thermometer, gehouden tegen een deezer door kunst gemaakte Ysstukken, heeft men twee of drie graaden beneden het Vriespunt zien daalen. Zo dat, onder een dampkring, blykbaar niet geschikt om natuurlyk Ys voort te brengen, Ys gemaakt, verzameld, en de koude dermaate opeengehoopt wordt, dat de Thermometer beneden het Vriespunt valle.

De veel beloovende voordeelen van zulk eene ontdekking kon allen de Inwoonders van Asie, (die van de wellustigheden deezes leevens hun hoofdwerk maaken, en dit mag 'er met rede onder geteld worden, daar ik dikwyls op Ys onthaald ben, als de Thermometer op 112 Graaden gestaan hadt), aanzetten om zich te bedienen van de kortduurende nagtkoude in de gemelde maanden; door het wel aanleggen en zuinig waarneemen van deeze weinige koude oogenblikken, hebben zy zich eene aangenaame verkoeling bezorgd, in de heete Zomermaanden, die, in zommige deelen van Indie, nauwlyks draaglyk zouden weezen, zonder den bystand van deeze en dergelyke uitvindinge.

robert barker.

Ik ben, enz.