|
| |
Waarneemingen, over de algemeene natuur der wynen, benevens eenige korte aanmerkingen, over het opium, den tabak en de thee.
Door den Heer Edward Barry, Bart. F.R.S.
WYn kan alleen gemaakt worden door de gisting van eenige byzondere Gewassen, welker vogten of natuurlyk geschikt zyn om deeze inwendige beweeging voort te brengen, of door kunst dezelve ontvangen. Maar, wanneer zy in zo verre daar door veranderd zyn, dat zy by het overhaalen een brandenden geest opleveren, maaken zy een Wynagtig vogt of Wyn uit. Dit Wynagtig voortbrengzel, hoe verschillend ook, in kleur, smaak, en verscheide andere hoedanigheden, behoudt altoos dit onderscheidend merkteken; en deeze brandende geest, volkomen gezuiverd, begrypt algemeen dezelfde beginzels en hoedanigheden, van welke gegist hebbende gegroeide vogten dezelve ook voortkome.
Schoon de vogten van verscheide Planten, uit hunnen eigen aart, bekwaam zyn, of door eene voorafgaande bereiding bekwaam gemaakt kunnen worden, om zulk eene maate van gisting te verkrygen, dat ze volkomen Wynagtig worden, zal ik nogthans myne aanmerkingen voornaamlyk bepaalen tot die Wynen, welke van de vrugt des Wynstoks voortkomen.
De eerste noodzaaklyke eigenschap in de Druifbessen, om Wyn voort te brengen, is eene genoegzaame rypheid: de sappen van zuure en onrype Druiven zullen slegts weinig en langzaam gisten; doch die van rype Druiven een sterker en schielyker gisting verwekken.
Eene genoegzaame lyvigheid in de uitgeperste Sappen is desgelyks noodzaaklyk. Zyn ze dun, de gisting zal zwak en de Wyn min geestig weezen, en ligt in een zuur vogt veranderen: zyn ze te lyvig, de gisting zal onvolkomen zyn en de Wyn gereedlyk een verdorven smaak aanneemen.
Om de gisting te bevorderen wordt desgelyks eene gepaste
| |
| |
maate van warmte vereischt. De ondervinding heeft getoond, dat de hitte tusschen de zestig en zeventig Graden van fahrenheits Thermometer de beste is. De duur verschilt naar 't onderscheid der Lugtstreeke, de sterkte en den aart der uitgeperste vogten. Dezelve is sterker en korter van duur in heete dan in koude Lugtstreeken; een Zuidewind bevordert, en een Noordewind vertraagt, den voortgang.
Wanneer de uitgeperste Sappen der Druiven de geschikte bereiding ontvangen hebben, worden ze in vaten gedaan, doorgaans van eiken hout gemaakt; in deeze ondergaan zy de gisting in alle derzelver trappen, tot dat ze geheel afgeloopen en de Wyn gemaakt is.
Naardemaal alles, wat hier toe behoort, nauwkeurig en cierlyk beschreeven gevonden wordt by den onsterflyken boerhaave, zal ik 'er alleen zo veel van vermelden als byzonder dat onderwerp betreft, en noodig is om de aanmerkingen, daar uit afgeleid, op te helderen.
In den aanvang der gistinge, is 'er eene verschillende werking, verdunning, en eene innerlyke vermenging der onderscheide deelen van de gistende stoffen; deeze wordt gevolgd van eene trapswyze verzameling van een schuimagtige korst op de oppervlakte, die, zo lang dezelve duurt, de Bloem genaamd wordt, en in zyne eigene natuure een allersterkste gist is, bekwaam om deeze beweeging, in alle andere wynagtige vogten, te verwekken en te vermeerderen.
In den tweeden trap der gistinge ziet men de gistende Stoffen in drie deelen scheiden; de schuimagtige korst, de zinkende heffe (doorgaans Wynmoer geheeten) en het tusschen beiden dryvend Wynagtig vogt.
In den derden trap van gistinge wordt de inwendige beweeging eenpaariger en zwak: de schuimagtige korst neemt allengskens af en verdwynt; en wanneer deeze geheel verteerd is, en het wynagtig vogt stil op de gezonkene heffe blyft liggen, heeft de gisting haar volle beslag gekreegen.
Schoon verscheide zeer opmerkenswaardige veranderingen en voortbrengzels deeze werking vergezellen, is 'er geen opmerkenswaardiger dan die werkzaame, uitzetbaare, damp of geest, die geduurig uit de open holligheid van het vat komt, en, verzameld ontvangen zynde, in de neusgaten van het sterkste Dier, onmiddelyk den dood ten gevolge zou hebben: in eene mindere hoeveelheid door een Mensch ingeademd, wordt hy beroerd, en in eene nog mindere maate volgt 'er eene kleindere geraaktheid. Onder veelvuldige voorbeelden der uitwerkzelen van deezen damp
| |
| |
of geest, vinden wy een zeer zonderling vermeld, in de Philosophical Transactions, van een Persoon, die deezen damp van gistende Zuiker inademde; deeze belette terstond voor eenigen tyd de ademhaaling, en, hoewel hy herstelde, was hy, de overige dagen zyns levens, bezet met eene ongeneeslyk benauwde borst. Te deezer oorzaake zyn allen, die met soortgelyke bewerkingen te doen hebben, blootgesteld aan verscheide ongesteltenissen van dien aart, als de werkplaats niet ruim genoeg is, en de vensters niet opengehouden worden, ter inlaatinge van frisse lugt.
Hier uit kunnen wy verklaaren de onderscheide nadeelige uitwerkzels, die dikwyls volgen op het drinken van Wyn als dezelve aan 't gisten of werken is: want, indien deeze vlugge damp of geest zo veel kragts heeft, wanneer dezelve met volle vereende kragt op de reukzenuwen werkt, moet volgen, dat, wanneer die damp, op de Spieren van de Maag werkt, schoon in eene mindere maate, en ontvangen wordt in de omloopende vogten des Lichaams, zulks het geheele Zenuwstelzel zeer moet aandoen. Dit is oorzaak dat de Champanje Wyn, die, als dezelve goed is, een eerste plaats verdient, onder de keurlyke ligte en fyne Wynen, in een gistenden staat rykelyk gedronken, zelden mist beevingen en trekkingen in de Zenuwen, en rheumatique pynen in de gewrichten, te veroorzaaken.
Desgelyks geeft ons dit de rede aan de hand, waarom eerstgemaakte Wynen, als mede Cyder, en de meeste Wynen, welke wy zelven in huis maaken, die schielyk in de Maag gisten, en deezen damp verwekken, iemand eer dronken doen worden en het hoofd draaijen dan sterker Wynen. Als mede waarom zuure vrugten, die lang onverteerd blyven, zo geweldige spanningen in de Maag en in de Ingewanden te wege brengen, en in heetere Gewesten dikwyls het Kolyk van Poitou, met alle de droevige gevolgen.
Het kan noodig weezen deeze gisting aan te zetten, of te vertraagen. Tot het eerste wordt het allerdienstigst gekeurd, het schuimend gedeelte van gistende Wynen, of de gezonke Moer; en de Wyn, van de Moer getapt en in andere vaten overgestooken, zal door Zwavel in 't gisten bedwongen worden. Deeze middelen hebbe men aan te wenden naar bevind van zaaken. In 't algemeen zal 't geen verwarmt en verdunt eene volkomener gisting, in wynagtige vogten, die al te lymerig zyn, bevorderen, en de dunne zullen, meer lyvigheids krygende, beter werken.
De ondervinding leeraart, dat deeze gisting noit geregeld
| |
| |
zal beginnen of voortgaan met een minder Graad van hitte dan die van zes-en-dertig Graaden op fahrenheits Thermometer; en 't geen nog aanmerkenswaardiger is, ze zal noch beginnen, noch voortgaan, wanneer de gistende Stoffen aan een hooger Graad van hitte, dan die van negentig Graaden, zyn blootgesteld. In het eerste geval, is de hitte, noodig om die beweeging te verwekken, te gering; in het tweede geval, worden de werkzaame beginzels der gisting te schielyk uitgedampt, en de stoffen worden te kleeverig.
Hier uit is blykbaar, dat 'er eene zekere graad van gisting vereischt wordt om de vogten der Druiven tot volkomen Wyn te maaken: en dat, wanneer deeze te gering of te groot is, de Wyn de rechte hoedanigheden niet zal verkrygen, maar gebrekkig weezen.
Alle nieuwe Wynen moeten, als de gisting over is, voor eenigen tyd, op de Moer gehouden worden: dit brengt zeer veel toe om ze geur en sterkte by te zetten. Wanneer deeze eerste gisting gebrekkig geweest is, zullen zy een ryker en zoeter smaak behouden dan 'er natuurlyk eigen is aan nieuwen goeden Wyn: en, indien een verdere gisting niet voortgezet wordt, door langer op de eige Moer te liggen, zullen die Wynen noit de rechte sterkte en smaak verkrygen; maar herhaalde en kragtlooze gistingen ondergaan, en zuur worden.
Hier uit zien wy de rede waarom ligte en straffe Wynen, die maar gebreklyk gegist hadden, zo veel verbeteren met op de heffe vervoerd, en op Zee geschokt te worden: dewyl zy daar door eene herhaalde en sterker gisting ondergaan. Terwyl Wynen van 't zelfde gewas, doch die genoegzaam uitgegist hebben, of in een gunstiger Saisoen bereid zyn, daar by lyden. Want alle Wynen van deeze soort worden door eene te groote of te langduurige gisting als in azyn veranderd: daar de straffer Wynen niet alleen een sterker en dikmaal herhaalde gisting kunnen verdraagen; maar zelfs eischen: en veel eer door gebrek dan door overmaat van gisting verslimmeren.
Eenige uitmuntende Schryvers over de Scheidkunde hebben de Verrotting aangemerkt, als het eindelyk uitwerkzel der gisting. Doch boerhaave, die deeze Kunst eerst tot een geregeld en redelyk stelzel bragt, keurt, met zyne gewoone juistheid van oordeel, deeze vermenging af van twee werkingen, die zo zeer van elkander onderscheiden zyn, ten opzigte van de oorspronglyke stoffen, den voortgang, en de uitwerkzels daar door te wege gebragt. Want alle dierlyke stilstaande
| |
| |
vogten, zyn de onmiddelyke voorwerpen van verrotting, en gaan 'er van zelfs terstond toe over: doch vogtige Plantgewassen, derwyze zamengedrukt, dat ze de lugt niet vrylyk kunnen doorlaaten, zullen, in dien staat, aan verrotting zyn bloot gesteld, gelyk elk ziet in vers Hooy, opééngehoopt eer het eene genoegzaame droogte heeft; de hitte, die het in heeft, zal allengskens toeneemen, tot dat 'er de vlam uitslaat; terwyl de hitte, noodig tot het gisten van gegroeide Vogten, en om dezelve tot Wyn te maaken, die van een gezond Mensch niet veel te boven gaat; en, te deezer oorzaake, zullen alle vogtige gegroeide lichaamen, in een gedrukten staat voor verrotting bloot gesteld, niet in staat zyn om te gisten. Desgelyks zyn de uitwerkzels van verrotting en gisting der Gewassen zeer verschillende. Door de eerste worden de zoute en olyagtige deelen vlugtig, stinkend en loogzoutig gemaakt; door de laatste, wel gade geslaagen zynde, zyn ze van een tegenovergestelden aart, en de verrotting tegengaande. Maar, indien gegroeide vogten, gebreklyk gegist hebbende, lang stil op de heffe blyven liggen, zal het vogt schielyk lymerig worden, en aan 't verderven slaan.
De Wyn, volgens deeze regelen gemaakt en bereid, bezit verscheide byzondere hoedanigheden, verschillende van eenig ander natuurlyk of door kunst gemaakt vogt. In eene juiste hoeveelheid genomen, versterkt dezelve de geesten, en wekt ze kragtdaadig op; in eene grootere maate gebruikt, geeft dezelve eene spoedige opeenvolging van aangenaame denkbeelden, verbant verdriet en vreeze, en toont dikmaals de verborgene deugden en gebreken van het hart, op eene uitsteekende wyze; doch te veel gedronken, worden alle de werkingen van Ziel en Lichaam ontsteld en verzwakt; dronkenschap, bezesloosheid, en alle tekens van eene kortstondige beroerte volgen. Dit zyn hoedanigheden aan den Wyn byzonder eigen; want alle andere ongevoelig maakende en verdoovende dingen werken op eene andere wyze.
Opium en Tabak bezitten eenige hoedanigheden, zeer gelykende naar die van geestryke vogten. De Turken, die, volgens het voorschrift van den Koran, geen' Wyn mogen gebruiken, neemen de toevlugt tot Opium, en bedienen 'er zich dikmaals van, als een moedopwakkerend middel, wanneer zy eenen Veldslag zullen leveren. De arme Werkman, wiens winsten hem niet toelaaten Wyn te koopen, en die geen kennis aan Opium heeft, vindt dezelfde baat by den Tabak, beide versterken zy de geesten grootlyks, voor eenigen tyd; en
| |
| |
die 'er aan gewoon zyn, zullen 'er niet dronken van worden. Beide hebben zy eene andere byzonderheid, met de geestryke vogten, gemeen, naamlyk, dat de zulken, die 'er zich aan gewend hebben, ze niet kunnen ontbeeren: als mede, dat ze te lang of te veel gebruikt, de vermogens van Lichaam en Ziel verzwakken.
De Thee schvnt 'er eenige gelykaartigheid mede te hebben. Kempfer, een Geneesheer van gevestigde agting, en bekende trouwe, die zich eenigen tyd in Japan onthield, en ons eene beschryving van deeze Plant, van het kweeken, bereiden, en van de hoedanigheden gegeeven heeft, merkt aan, dat eene verdoovende hoedanigheid zo zeer aan een aftrekzel daar van eigen is, wanneer ze versch gebruikt wordt, dat de Japanners zich wel zorgvuldig wagten van ze te drinken, of ze moet twee jaaren oud weezen, en daar door zwakker geworden zyn: misschien moet de heerschende, en anderzins onoploslyke gezetheid om Thee te drinken, toegeschreeven worden aan de verborgene streelende eigenschap, welke die Plant bezit; schoon in een zwakker maate dan andere verdoovende middelen. Want, schoon de Thee, uit hoofde van haare zamentrekkende kragt, aangenaamen smaak en geur geteld worde onder de kragtige maagmiddelen, hebben nogthans andere Gewassen, die deeze hoedanigheden in eene veel grooter maate bezitten, en dikwyls zyn aangepreezen, om de plaats der Thee te bekleeden, noit zo algemeen in 't gebruik de overhand gekreegen; dit vooroordeel kan niet alleen van den smaak der Thee afhangen: want die van den Tabak, schoon in den beginne voor de meesten onaangenaam en walchlyk, wordt in 't einde, door de Lief hebbers, boven de smaaklykste dingen gesteld.
Verschillende verdoovende middelen brengen verschillende uitwerkzels voort in byzondere gestellen. Eenige, die, in hunnen natuurlyken staat, blyken vergistig te weezen, kunnen zo gemaatigd worden, dat ze in heilzaame middelen veranderen; zommige hebben eene byzondere uitwerking op den geest, door angst en zorge 'er uit te dryven, en aangenaame aandoeningen in stede te stellen. Hier uit alleen kan het algemeen heerschend gebruik van sterke Dranken, van Tabak en Thee alleen verklaard worden. Dan het misbruik bederft ongetwyfeld, vroeg of laat, zelss de beste gesteltenissen. |
|
Auteursrechtvrij