Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

[p. 517]

Verhandelingen, ter beantwoordinge van een Voorstel, opgegeeven door de Heeren Administrateurs van 't Stolpiaansch Legaat. Te Leyden by S. en J. Luchtmans 1776. In groot quarto, 173 bladzyden.

't IS zeker niet de menigte, maer de bondigheid der bewyzen, welke iemand, die naer waerheid zoekt, kan overtuigen; en uit dien hoofde komt het, in 't betoogen eener waerlieid, ten dezen opzichte, allenlyk op het laetste aen. Was dit altyd in acht genomen, wel byzonder met betrekking tot die gewigtige waerheid, dat 'er een God is, men zou, is het te vermoeden, het getal der bewyzen voor dezelve; in vroeger en later tyd, zo sterk niet vermenigvuldigd hebben: en der waerheid zou ongetwyfeld veel meer dienst gedaen zyn, door weinigen, ja door één enkel ontegenzeglyk bewys, dan door veelvuldige sluitredenen, die het Ongeloof krachtloos weet te maken. - Het bezef hier van heeft velen opgewekt, om dezen en genen dier bewyzen ter toetse te brengen; waer door 'er ook al enigen van tyd tot tyd uitgemonsterd zyn; terwyl anderen, op dit onderzoek, ene meerder sterkte verkregen hebben, of in een treffender licht geplaetst zyn. - Iets dergelyks schynt ook de Heren Bestierders van 't Stolpiaensche Legaet bewoogen te hebben, om anderen aenleiding te geven, tot een nader onderzoek, nopens de bondigheid van het veelal gebruiklyke bewys voor Gods bestaen, ontleend uit de algemene samenstemming van het Menschdom; ten einde na te gaen, in hoe verre men het zelve, al of niet, onder de gewigtige bewyzen hebbe te tellen. Althans hun Voorstel, voor het jaer 1775, was, ‘Te onderzoeken, welk gewigt men in het Betoog van Gods Aanwezen te stellen hebbe, op de algemeene saamenstemming van het Menschdom?’ Uit ene reeks van Verhandelingen, hun ter oplossinge hier van ter hand gekomen, hebben zy goedgevonden een vyftal het licht te doen zien, waer van drie in het Latyn, en twee in 't Nederduitsch geschreven zyn.

De eerste, met den toegezegden Prys bekroond, opgesteld, door j.c. fontaine, Emeritus Professor der Wysbegeerte en Kanonnik te Aneccy in het Hertogdom Savoyen, strekt, om te toonen, dat dit bewys, het zy 'er zulk ene algemene samenstemming al of niet plaets hebbe, (dat tot nog niet uitgemaekt is,) van geen het minste gewigt zy,

[p. 518]

voor iemand die dit stuk bepaeldlyk beredeneert. Hier mede stemt ook, in ene daerop volgende Verhandeling, overeen, de Zurichsche Hoogleeraer j.j. hottinger, die in deze, het zy dan min of meer uitgebreide, famenstemming, geen bewys voor Gods Bestaen vind. Dezelve mag, gelyk hy poogt te doen zien, het denkbeeld, dat 'er een God is, enigermate aenpryzen, maer ze kan geenszins ten betooge van het zelve strekken; zo dat iemand, die het Bestaen van God in twyfel trok, daer door overtuigd zoude kunnen worden. Hier tegen is th. spaan, Predikant te Hoogmade, in de derde Verhandeling, van gedachten, dat dit bewys, ontleend uit ene ten minste vry algemene samenstemming, behoorlyk ontvouwd, ten krachtigste aengedrongen, en tegen alle verdenking van ongegrondheid verdeedigd kan worden; vooral, wanneer men in aenmerking neemt, niet alleen de algemeenheid op zichzelve, maer tevens de geduurzaemheid dier samenstemminge, en de oorzaken, zo van 't ene als van 't andere, oplettend naspoort. Zyn Eerwaerde oordeelt dit bewys hier door in zulk ene kracht gesteld te hebben, dat het zelve billyk ene plaets vordere onder andere bewyzen, waermede Gods bestaen betoogd kan worden. Dan ene volgende Verhandeling van j.e. mebius, Predikant in de Friesche Grietenye Anjewirden, tracht ons onder 't oog te brengen, dat deze vooronderstelde samenstemming zeker geen lynrecht bewys voor Gods Bestaen verleent; doch dat dezelve daerom echter niet geheel ter zyde geleid behoort te worden; nadien ze nochtans ene mindere of meerdere kracht ter overredinge, of ten minste om den twyfelaer tot stiistaen te brengen, kan hebben, en met nut, ter bevestiginge der waerheid, voorgesteld kan worden. ‘De zamenstemming der Volken, omtrent Gods Aanweezen, zegt hy, ten besluite, geeft geen volstrekt bewys voor deszelfs waarheit, maar moet egter een redelyk gemoed, voor dat men haare bewyzen onderzogt heeft, beweegen, om aan dezelve eene vry groote trap van waarschynlykheit toe te kennen, die niet verre is van eene zedelyke zekerheit; en na het onderzoek van andere bewyzen deezer waarheit, wort, door deeze zamenstemming, een nieuw gewigt of evenwigt, aan de toestemming bygezet.’ Zyn Eerwaerde stemt dus met de bovengenoemde Hoogleeraers daerin overeen, dat dit bewys op zichzelve niet overtnigend zy, en gevolglyk als zodanig niet aengedrongen kan worden; maer hy laet zich verder uit over 't gebruik, dat 'er van gemaekt zou kunnen worden. Hierin zou hem de

[p. 519]

Hoogleeraer hottinger vermoedelyk enigzins toevallen, in zo verre dezelve oordeelt, dat die samenstemming het denkbeeld van Gods Bestaen aenpryst; en veelligt zou de Hoogleeraer fontaine ook dit gebruik niet geheel wraken; 't is althans bestaenbaer met het door hem beweerde, dat men uit die samenstemming geen beredeneerd bewys kan ontlenen, en dat dus het bewys daer uit afgenomen, in 't betoogende van geen gewigt is. - Men kan dit drietal van Verhandelingen dus beschouwen, als samenloopende, om te doen zien, hoe men dit bewys niet behoort te gebruiken; en op hoedanig ene manier men 'er een nuttig gebruik van kan maken; schoon men over de meerdere of mindere kracht van 't laetste nog verschillend mogte denken, en al eens van oordeel zyn, dat de Eerwaerde mebius het zelve wat te sterk voorgedragen heeft. - Hier tegen ziet men aen de andere zyde, in de opgenoemde Verhandeling van den Eerwaerden spaan, op hoedanig ene manier dat Bewys aengedrongen zou moeten worden, om het in zyne sterkste kracht, zo 't mogelyk ware de uitvluchten van 't Ongeloof daer tegen krachtloos te maken, voor te stellen. En hier mede zou zich de ongenoemde Schryver ener Latynsche Verhandelinge, ten laetste hier nog by gevoegd, ten aenzien van de kracht van 't Bewys, vereenigen; in zo verre hy beweert dat dit Bewys uit deszelfs eigen aert zeer krachtig is; schoon hy te gelyk staende houde, dat het meermaels krachtloos is, door de geringheid en verkeerdheid van 't Menschlyk Verstand; dat meer welsprekend en innemend, dan betoogend en overtuigend voorgedragen word. - Men ontmoet dus in deze Verhandelingen onderscheiden beschouwingen van dit onderwerp, die den oplettenden Lezer op nieuw in staet stellen, om het zelve van verschillende zyden na te gaen, en onpartydig te wikken en te wegen, in hoe verre het raedzaem zy, zich van dat Bewys te bedienen. Dan, naer welke zyde men ook moge overhellen, men zal 'er, vertrouwen wy, vry algemeen uit afleiden, dat het niet dan met de uiterste omzichtigheid gebruikt behoort te worden. En dit zo zynde zal 't raedzaemst wezen, 'er niet sterk op aen te dringen, en zich liever te benaerstigen, om duidelyker, en ontegenzeglyker bewyzen in hare volle kracht, ter wederlegginge van 't Ongeloof, te gebruiken.