Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

[p. 520]

Verhandeling over de Verdraegzaembeid en Gewetens-Vryheid, voor zoo verre zy door den rechtmatigen Godsdienstyver bevorderd, en door den onrechtmatigen verhinderd word. Uit het Hoogduitsch van den Heer Fr. G. Ludke, Predikant te Berlyn. Te Utrecht by H.v. Emenes 1776. Behalven het Voorwerk 359 bladz. in gr. octavo.

EEn ieder die den Godsdienst recht ter harte neemt, zal 'er ook ongetwyfeld voor yveren; de zaek is van te groot een gewigt om daer omtrent onverschillig te zyn, of flaeuwlyk te handelen. Dan, zo zeker als dit is, zo zeker is 't ook, dat het niet evenveel zy, op hoedanig ene manier men yvere; en de ondervinding heeft door alle tyden geleerd, dat de yver, gelyk in alle andere gevallen, ook wel byzonder in 't Godsdienstige, by mangel ener behoorlyke bestieringe, het rechte spoor wel eens byster rake. 't Is ter dier oorzake hoognoodig, dat hy, die yvert, wel acht geve op zichzelven, naga hoe zyn yver werke, en zich ten dien einde in staet stelle, om rechtmatig over zynen yver te kunnen oordeelen. - Begeert iemand, buiten vroegere Schriften over dit onderwerp, ene handleiding ter beoordeelinge hier van, hy leze dan het opgenoemde Geschrift van den Eerwaerden Ludke, dat hem verscheiden leerzame onderrichtingen hier toe betreklyk aen de hand zal geven. - Zyn Eerwaerde toont hier ten klaerste, met redenen en voorbeelden, hoe men den waren en valschen Godsdienstyver hebbe te onderscheiden, hoe de eerste de Verdraegzaemheid en Gewetensvryheid bevordere, als mede hoe de laetste dezelve verhindere. De ontvouwing hier van geeft hem aenleiding tot verscheiden aenmerkingen over de Godsdienstige verschillen van vroeger en later tyd, en 't gedrag der Geestelyken in dezelven; waerby ten slot nog komt ene Verdeediging der Rechten des Verstands in Geloofszaken; in welke hy tevens zyne denkwyze over den Godsdienst ontvouwt. Men zal den Autheur zekerlyk in alle dezen niet toevallen; dan dit neemt niet weg, of zyne voorstellingen wegens het rechtmatig yveren kunnen hare nuttigheid hebben, en grootlyks dienen, om het haetlyke van den valschen yver, dat altoos min of meer op vervolgzucht en gewetensdwang uitloopt, in 't verdiende licht te plaetsen, ten einde een ieder op het zelve opmerkzaem te maken, en zich daer voor te hoeden. Ten voorbeelde hier van hoore men, uit vele anderen, 's Mans lessen, wegens de bedachtzaeme gematigdheid in 't yveren; die 't te wen-

[p. 521]

schen ware, dat alle twistende Godgeleerden bestendig ter harte namen.

‘Zal de Godsdienstyver, zegt hy, wat goeds te weeg brengen, zoo is het, myns bedunkens, niet genoeg, dat hy in zich zelven rechtmaetig is, uit een goede bron voortvloeit, goede oogmerken heeft, en geoorlofde middelen gebruikt, maer hy moet ook bedachtzaem zyn, of, het geen op 't zelfde uitkoomt, met ene behoorlyke gemaetigdheid, zachtmoedigheid en kloekzinnigheid in 't werk gesteld worden. - Men stelle zich nog zoo een goed doel voor, kiest men 'er de geschiktste en dienstigste middelen niet toe uit, zoo mist men het zelve toch en handelt dwaeslyk. Daer is ergens een vuurig voorstander van de waerheid, die hy uit overtuiging gelooft, doch welke een ander in een openbaer geschrift als dwaeling verwerpt. Hy rekent zich zelven volgens zyn geweeten verplicht, haer insgelyks openlyk te wederleggen, gaet ingevolge aen 't werk en schryft 'er een boek tegen, in 't welke hy zyn Geloof met alle mogelyke bewysgronden verdeedigt. Hy zy my welkom, die edelmoedige! Zulk een man, dien de waerheid zoo gewichtig is, dat hy zich derzelver openlyk aenneemt, schat ik zeer hoog. Ik lees zyn Werk, anderen leezen het ook. En ieder onpartydige oordeelt, dat het in een heete drift geschreeven is, en hy met ongestuimig bruischend vuur tegen zyn vyand woed. De onbedachtzaeme heftige man! zegt een ieder, waerom kon hy met geen meer gemaetigheid en zachtzinnigheid schryven? immers zou hy dan veel meer op zyn tegenpartyder gewonnen hebben. Nu heeft hy de zaek door zyn onbezonne heftigheid gantschelyk bedorven. Behalven dat zulk een geweldige drift een wys man niet past, vervoert zy hem somwylen zoo verre, dat hy het waere gezichtpunt, uit het welk hy de strydige meening beschouwen moest, uit het oog verliest. Daerenboven maekt hy meenig gebrekkig en valsch besluit, en geeft zich in veelen opzichte voor zyn vyand gevaerlyk bloot. Heeft de waereld recht om zynen yver onbedachtzaem te noemen? Ik denk ja; liefde tot de waerheid bewoog hem, wel is waer, ter verdeediging van zyn geloof; zyn oogmerk was, den bestryder te overtuigen, hier toe legt hy hem veele bewysgronden voor: alles goed en in zich zelf rechtmaetig. Maer het was niet kloekzinnig te werk gegaen; hy sloeg, zich toornig maekende, den rechten weg ter bereiking van zyn oogmerk niet in. Een verdeediger van de waerheid moet doorgaens zachtzinnig en bescheiden spreeken, wil hy

[p. 522]

gehoord worden; want heftige gramschap tegen een dwaeling, die de ander oprechtelyk voor waerheid houden kan, te doen blyken, is het middel niet om den anderen beter te onderrichten. En wanneer zelfs de bewysgronden goed zyn, zoo doen zy echter nooit de bedoelde werking op zyn gemoed. De dwaelende vind 'er iets beleedigends voor hem in, dat men hem zoo hard aenvalt. Hy voelt de onzachte wyze, met welke hy behandeld word, sterker, dan wel het gewicht der bewyzen die hem tegengesteld worden, en dit doet hem de opmerkzaemheid, die hy anderssints aengewend zon hebben, merkelyk verliezen. Met een onbezonnen gebulder doet men zekerlyk de waerheid niet zegenpraelen. Wie zich onder het stryden over den Godsdienst niet gemaetigd weet te gedraegen, maer in tegendeeel geheel onbedachtzaem met een vlammenden yver op zyn tegenparty losgaet, die kan van te voren verzeekerd zyn, dat hy zyn zaek, schoon hy ook gelyk had, verliezen zal. Veel gewisser zal hem, die gelaeten by zyn stuk blyft, en zich van zyn oogmerk niet af laet trekken, de zeege te beurt vallen. Het gaet hier even zo mee toe als met veldslaegen. Een overmaetige driftige aenval doet zelden zegevieren. Met gezetten moed staet hem de vyand door, en de bezadigde Held word met lauwerieren bekroond. Mochten zy allen, die uit goede oorzaeken en oogmerken, en ook met grond en ene volledige kennis der zaek voor gewichtige Geloofswaerheden yveren, zich ook altyd van zulke middelen, die ter bereikinge van hun oogmerk kunnen strekken, daaromtrent bedienen; mochten zy de edele deugd van zachtmoedigheid en kloekzinnige bedachtzaemheid daarby nooit uit het oog verliezen; wat zouden zy als dan niet uit kunnen richten, en welke ene hoogachting zou ieder Godsdienstvriend voor hun niet voeden!

Maer wy zien het helaes! alle dagen, welk een nadeel hunne onbezonne, onverstandige driftigheid de goede zaek des Geloofs toebrengt. Heeft men in de Kristen-waereld tyden beleefd, dat men zich in het stryden over den Godsdienst aan die uitgelaeten drift der twistende partyen zoo zeer niet stiet, terwyl de heerschende zeeden van het gantsche Volk niet minder ruw waeren, die tyden zyn echter thands voorby. De waereld heeft beschaefder zeeden aengenomen, en het steekt 'er uitermaeten leelyk by af, wanneer mannen, die voor verdeedigers van den Godsdienst gehouden willen worden, alles wat de waerdigheid en betaemelykheid daeromtrent eischt, zoo zeer uit het oog verliezen. Het schynt of enigen

[p. 523]

onzer Godgeleerden die heftige, ruwe schryfwyze, die voorheen in zwang ging, weder in willen voeren. Want, als men hunne schriften leest, zou men hen, ingevolge de tael, die zy tegen elkander voeren, eer voor de ongemanierdsten en gemeensten uit het volk, dan wel voor geleerden, die de waereld verlichter maeken willen, houden. Maer zy mogen ook gelooven, dat zy op die wyze het beste en verstandigste gedeelte van het publiek niet tot lezers zullen winnen. Naer den toestand, waer in zich de Godsdienst tegenwoordig bevind, behooren de Godgeleerden meer dan ooit reden te hebben, om by uitnemenheid verstandig en beschaefd te schryven. Gy wilt het zout der aerde zyn, gy Schryvers! Maer wanneer het zout sinakeloos word, waer mede zal men dan zouten? Waeren 'er onder de Verdeedigers van 't Kristendom meer bedachtzaeme zachtzinnige yveraers, zoo zou het ongeloof en de inbreekende zucht tot twyffelen, daerdoor op een krachtdaediger wyze geweerd worden, dan door de by uitstek groote meenigte van Godgeleerde twistschriften, welken de onbedachtzaemen van tyd tot tyd in 't licht geeven, ooit geschieden kan. Want dewyl veele twistschriften der Godgeleerden vol van een ydel, en alles behalven Godgeleerd, krakeel zyn, zoo brengen dezelven meer nadeel dan voordeel te weeg; zy doen de wond, om zoo te spreeken, niet toeloopen, maer scheuren dezelve nog dieper open. Meenig leergierig lezer, die misschien zulk een boek opent, om 'er onderricht uit te haelen, word verdrietig, wanneer hy 'er dat gene niet in vind, wat hy 'er in zocht; naemelyk bescheiden ophelderingen over gewichtige waerheden, die zyn nadenkend verstand voorlichten, en hem een klaerder overtuiging van de Goddelyke Leer des Kristendoms geeven. Hy ziet met verwondering hoe oneenig de Godgeleerden over duizend dingen zyn, en hoe weinig zy zich onder elkander verdraegen kunnen; hoe zy over stellingen en gevoelens twisten, die het werkdaedig Kristendom in 't geheel niet aengaen, gevolgelyk op de deugd, of op 's menschen gemoeds-bevreediging geen den minsten invloed hebben; hoe zy voor een gedeelte den Godsdienst in het geloof van zodaenige Leerbegrippen doen bestaen, welken altoos problematick geweest zyn, en ook wel altyd blyven zullen. De uitgelaeten heftigheid, waermede de stryd gevoerd word, de elk in 't oog loopende drift, met welke zy elkander over en weder den oorlog aenkondigen, neemt hem geheel en al tegen dezelven in. Zyn dat Godgeleerden, zyn dat Geestelyken, vraegt hy, zy, die

[p. 524]

dien eerkwetsenden, beleedigenden toon tegen elkander voeren? Behoort dat tot den Godsdienst, voor welken zy hunnen Lezer willen inneemen, dat onzeekere, 't geen de ene bevestigt, de andere loochent, en van my zo weinig als van duizend andere menschen verstaen word? Vaert wel, waerdige mannen! denkt hy, ik begeer dien Godsdienst niet, dien gy my leeren wilt. Fluks werpt hy het boek weg, en was hy tegen het Kristendom niet reeds kwaelyk gezind, zoo word hy het thands. - Dit is 'er het gevolg van, wanneer de in zich zelf geoorloofde welmeenende Godsdienstyver niet met eene bedachtzaeme gemaetigdheid, zacht- en kloekzinnigheid gepaerd gaet. Met deze deugden onafscheidelyk verbonden is hy alleen eerwaerdig, alleen nuttig en prysselyk.

Men zal hier niet van my verwachten, dat ik in den lof van den edelen verdeediger zynes voor waer erkenden geloofs, voor het welk hy met verstand en gemaetigdheid aenhangers zoekt te winnen, breedvoerig zal uitweiden, of het plichtmaetige zyner pogingen omstandig aentoonen. Zulk een bewys, het geen zich uit de eeuwige wetten der waerheid en des geweetens van zelf opgeeft, behoorde de eerste reyze, toen ik iets over den valschen Godsdienstyver^(*) schreef, zoo weinig als thands tot myn oogmerk. Men vereenige zich in Geloofszaeken slechts eerst daeromtrent, wat waerheid en geen waerheid, rechtmaetig of geen rechtmaetig begrip van den Bybel, Goddelyke Leer en menschelyke Leer is. - Of men als dan het ene verdeedigen, en het andere te keer gaen mag en moet, is tot noch toe door geen verstandig mensch of Kristen in twyffel getrokken. Uit welke oorzaek zou ik my by een zo klaere van overlang uitgemaekte zaek hebbe durven ophouden, een zaek die eigenlyk niet tot myn bestek behoorde, daer ik met opzet en het allernaest met den valschen Godsdienstyver te doen heb. Deze glinsterende, doch vergistigde adder, die zich zoo dikwils onder bloemen verbergt, en braeve lieden, eer men 'er op verdacht is, in de versenen steekt, wilde ik, en wil ik nog, zonder voor haer vreesselyk slangen-geblaes te schrikken, op den kop treeden. Dit boos gevaerlyk gebroedsel zal zekerlyk wel altyd in de waereld bly-

(*) De Autheur oogt hier mede op zyne vroeger uitgegeven Verhandeling over den valschen Godsdienstyver, welke insgelyks eerlang in 't Nederduitsch het licht staet te zien.

[p. 525]

ven. Maer men moet het van tyd tot tyd onschadelyker trachten te maeken. Men moet die slang, om dat zy dikwils van huid verandert, zoo beschryven, zoo afmaelen, dat ieder haer kenne, zich voor haer hoede, en haer niet te nae kome. Hier mede doet men duizende menschen, welkenanders, door haere vergiftige beet, tot bloedens en stervens toe gewond zouden zyn geworden, dienst. En men behoudt 'er der Kristelyke Kerk meenig waerdig meedelid door, 't welk zy anders had dood gebeeten. - Dit enig oogwit heb ik thands ook, nu ik by het afbeeldsel des valschen Godsdienstyvers, dien ik niet te kennelyk kan afmaelen, nog eenige kenmerktrekken voeg, ten einde men denzelven niet met den echten roemwaerdigen yver voor den Godsdienst, wiens gantsche waerdy ik weet te schatten, verkeerdelyk vermenge.’