Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

C.F. Gellerts Brieven, benevens eene Verbandeling over den goeden Smaak in het schryven van Brieven. Te Utrecht, by J.v. Schoonhoven en Comp. 1776. Behalven het Voorwerk 287 bladz. in octavo.

MEt het afgeeven deegen Verhandelinge, en der Brieven daar mede verknogt, bedoelde de Heer Gellert inzonderheid jonge

[p. 460]

Lieden op te wekken tot een natuurlyken Briefstyl, en hen te wapenen, tegen een valschen smaak, welken hy in veele Brieven, en zelfs in veele onderrigtingen wegens den Briefstyl, zag heerschen. Ten dien einde schreef hy eene Verhandeling over dit onderwerp, om hen te leeren, wat men in agt hebbe te neemen, en waar tegen men op zyne hoede behoore te zyn: hy versterkte daar benevens zyne Lessen, met hun een goed aantal van gemeenzaame Brieven mede te deelen, die hun en in 't ernstige en in 't boertige ten voorbeelde kunnen strekken. Zyne Verhandeling is zeer wel ingerigt om den goeden smaak te bevorderen; en men kan uit zyne Brieven zien, dat hy zyne Lessen aan anderen gegeeven, op eene gevallige wyze, in 't werk kon stellen; des het doorbladeren van dit Geschrift zyne nuttigheid hebbe. Men leert hier, en door lessen en door voorbeelden, zig een aangenaamen Brievenstyl eigen maaken; waar in het natuurlyke bewaard wordt, zonder tot een laagen styl te vervallen; en waar in men, zonder gemaaktheid of dwang, nadruklyk leert schryven; terwyl de Brieven, by de Verhandeling gevoegd, meerendeels van dien aart zyn, dat ze zig in een uur van uitspanning met vermaak laaten leezen. - Zy die 'er 't rechte gebruik van willen maaken, naar 't hoofdbedoelde des Autheurs, om jonge Lieden in den Brievenstyl te oefenen, zullen 'er zig met vrugt van kunnen bedienen, wanneer zy des Schryvers volgende handelwyze in agt neemen.

Goede voorbeelden, zegt hy, gelden hier meer dan alle regelen: - en Jongelingen zullen 'er duizendmaal beter aan wezen, wanneer men hun goede brieven te lezen geeft, en dezelven met hun, op eene bruikbaare wyze, doorgaat, dan met alle regelen. Zy zullen uit goede voorbeelden ras zien, hoe men eenen brief inrichten, hoe men hem met gedachten, die zich best naar de zaak schikken, aanvullen zal. Men make hen op de natuurlijke, en dikwils alleen om hare eenvoudigheid schoone plaatsen, en op de geheele wending van eenen brief opmerkzaam. Men late hen dikwils uit wel geschreven brieven eenen droogen en korten inhoud, in weinig stellingen, uittrekken, en toone hun, hoe de schrijver den inhoud verlevendigt en uitvoert; hoe hij van de eene gedachte tot de andere overgaat; hoe hij dit of dat bedorven zou hebben, zoo hij deze of gene gedachte meer ontwikkeld hadde. Men make zelf dikwils eenen hoofdinhoud, uit zulk eenen goeden brief, en legge dien voor aan jonge Luiden. Men vrage hen, hoe zij daar van zouden spreken; men helpe hen, door vragen, de tusschengedachten uitvinden. Men late hen den brief opstellen, en als dan toone men hun het oorspronglijk zelve. Dit zal de vaardigheid van denken, in den Leerling, niet slechts vermeerderen, maar hun teffens eenen goeden smaak, in het schrijven van brieven, aanbrengen. Ik zal 'er, met een gemaklijk voorbeeld eene proef van nemen, en daar toe den volgenden brief, aan een goeden Vriend, uitkiezen.

[p. 461]

Lieve vriend.

‘Neem van daag met mij een speelreisje. Het is zulk mooi weder. Onderzoek niet, hoe veel vermaak Gij op deze reis hebben zult, denk liever da ik, buiten uw gezelschap, in 't geheel geen vermaak hebben zal. Zoo gij mij dit betuigde, zoo zou ik zeker komen. Het rijtuig is reeds besteld. Zult gij komen? Ja.

Wanneer ik een Jongeling, naar dit voorbeeld, zou oefenen, zoo zou ik hem zeggen, dat hij aan eenen goeden Vriend schrijven moest, en hem verzoeken, om met hem een speelreisje te doen. Doe, zou ik voortvaaren, als of gij werklijk lust had, om een tochtje te doen. Wat zoudt gij uwen Vriend, bij die gelegenheid, mondling zeggen? “Dat ik lust had tot een speelreisje, dat het schoon Weer zij; dat hij mij groot pleizier doen zou, zoo hy medeging”. Maar is dat niet te veel gevergd, dat hij alleen tot uw vermaak zou mede gaan? “neen. Hij kan immers het zelfde vermaak hebben in mijn gezelschap, dat ik heb in het zijne”. Zoudt gij hem dat zeggen? Voelt gij niet dat dit te stout gesproken zij? Blijf daar bij, dat hij tot uw genoegen medega, maar geef de gedachten zoo eenen draai, dat zij uwen Vriend tot eere strekt. Laat hem zien, hoe zeer gij hem lief hebt. “Ik zal hem derhalven zeggen, dat ik in 't algemeen geen vermaak heb, buiten zijn gezelschap”. Mij dunkt gij moest dat in 't algemeen weg laten. De gedachten is te algemeen, zij luidt te vleiend. Maak haar meer waar. Bepaal haar tot de tegenwoordige reis. Neem het schoone weder te hulp, en zeg mij nu, hoe gij schrijven zult. - Ik zal schrijven.

Heb toch de goedheid voor mij, dat gij heden met mij een pleiziertoch je doet. Het is een mooie dag, en ik zegge u, dat ik, zonder uw gezelschap, geen vermaak op deze reis hebben zal’. Valt u niets meer in, waar door gij hem bewegen kunt, dat hij u eenen dienst doe? ‘Ik zal hem zeggen, dat ik hem wederom dezen zelfden, of eenigen anderen dienst, bewijzen zal’. Ik zal dus voortvaren: ‘Gij kunt verzekerd wezen, dat ik u het zelfde genoegen, by eene andere gelegenheid, geven zal’. Deze plaats komt mij lam voor. Uw gij kunt verzekerd wezen is de vertroulijke taal van eenen vriend niet. Smijt ze weg. De beweegreden, dat gij hem dit zelfde genoegen weder geven wilt, is al te net evenredig. Zeg hem meer. Spreek liever in de taal van den omgang. ‘Ik wil alles wederom doen, tot uw genoegen, zoo gij mij dit vermaak verleenen wilt’. Wilt gij nog iets meer zeggen? Wanneer gij in de verkeering iets verzoekt, wat doet gij in 't slot? ‘Ik verzoek nog eens’. Hoe zult gij derhalven sluiten? ‘Doe het toch en kom, ik bid het u, ik bid het u hartlijk’.

Nu zou ik zijnen brief, met den eersten, vergelijken. Ik zou hem toonen, dat zijne uitdrukkinge heb toch de goedheid voor mij, geen bijzonder sieraad zij in brieven, tusschen goede vrienden. Ik zou hem toonen, dat de plaats; ‘onderzoek niet, hoe veel vermaak gij,

[p. 462]

op deze reis hebben zult, denk liever dat ik, buiten uw gezelschap, in 't geheel geen vermaak hebben zal’. Veel beter zij dan de zijne. ‘Ik zegge u, dat ik, zonder uw gezelschap geen vermaak op deze reis hebben zal’. De eerste is natuurlijker. Zij herinnert hem aan zijn eigen vermaak, en behelst 't gene in ons omgaat, wanneer wij tot een klein reisje besluiten zullen. Zij beneemt den anderen, op eene wellevende wijze, de tegenwerping door de daarop volgende lofspraak. De lofspraak zelve wordt bescheidener en noodzaaklijker, door den draai, dien men de geheele gedachte gegeven heeft. Op deze wijze kan men jongen Lieden zeggen, hoe zij eene bekende gedachte, door de wending die zij krijgt, op zekere wijze nieuw kunnen maken; hoe zij met eenen inval leven, en denzelven dikwils maar half toonen moeten, zoo hij behaagen zal. Ik zou hem eindelijk zeggen, waarom het slot in den eersten bries, voor het slot van den zijnen, te verkiezen zij. Zoo ik een gedwongen brief kende, van denzelfden inhoud; zoo zou ik hem dien laaten lezen, en verzoeken om mij zijn oordeel te zeggen. In junkers Briefschrijver staat 'er een, die denzelfden inhoud heeft.

Mijn heer, zeer waarde vriend.

‘Gij zijt reeds voor langen tijd overtuigd geweest, dat ik geen vermaak genieten kan, wanneer gij, door uw waard gezelschap, mij 't zelve niet eerst recht aangenaam maakt. Dewijl het nu van daag uitstekend mooi weer is, 't welk mij uitlokt tot eene pleizierreis, zoo bidde ik om de eer van uw gezelschap. Ik wagt u, binnen een uur, op mijn kamer, gij zult als dan het rijtuig reeds voor de deur vinden.

‘Hij zou mij het gedwongene, in den samenhang en in de volzinnen, het lamme, het vreemde in de woorden en spreekwijzen opzoeken, en de reden daar van zeggen moeten. Dit versterkt de kundigheid en vermeerdert den goeden smaak, of de vaardige en aangenaame gevoeligheid, om het schoone of leelijke, in eene gedachte of uitdrukking, waar te nemen. Eindelijk zullen vele goede voorbeelden, eene afbeelding, van het gene eenen brief over het geheel schoon maakt, in zijn verstand indrukken. Daar zijn dikwils geen redenen voor handen, waarom wij, in 't denken en schrijven, eenen slechten smaak hebben, dan dat wij geen gelegenheid gehad hebben, om den goeden smaak, in schoone voorbeelden, te leeren kennen, os dat wij ons eerst tot kwaade voorbeelden gewend hebben.