Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

[p. 333]

Hedendaagsche Vaderlandsche Letter-oefeningen.

J. Alph. Turretini Opera omnia Theologica, Philosophica & Philologica. Leovardiae & Franequerae, apud H.A. de Chalmot & D. Romar. 1774 & 1775. Tomus I. 563 pp. Tomus H. 688 pp. absq Praeff. & Indd. in quarto f.m.

UIt ene algemene hoogachting voor den beroemden gewezen Geneefschen Hoogleeraer Turretin, heeft men reeds overlange gewenscht, dat alle de Schriften van dien Geleerden Man afzonderlyk, en in verschillend formaet uitgegeven, geschiktlyk by elkander verzameld mogten worden; en ten laetste heeft men, in 't nabuurige Vriesland, de hand aen 't werk geslagen, om aen dezen wensch te voldoen. De twee eerste Deelen dezer vernieuwde Uitgave zien het licht, en staen eerstdaegs door het derde gevolgd te worden. Het eerste Deel behelst 's Mans Godgeleerde Stellingen en Verhandelingen, die zyne denkwyze over den Godsdienst in 't algemeen ontvouwen, byzonder strekken ter verdeediginge van den Natuurlyken en Geopenbaerden Godsdienst, en voorts over deze en gene Godgeleerde Onderwerpen gaen.

Aen derzelver hoofd ontmoeten ons zyne Gedachten over verscheiden Hoofdstukken der Godgeleerdheid, over den Godsdienst en over de Verschillen, by manier van Stellingen voorgedragen; welken met nut overwogen en beoefend kunnen worden, van dezulken, die zig op de Godgeleerdheid toeleggen, om hun Verstand te scherpen, door derzelver gegrondheid na te gaen, of te beproeven, of zy dezelven kunnen wederleggen; waer toe zulke Stellingen dienstiger zyn, dan uitgewerkte Verhandelingen, om dat zy den Beoesenaer meer op zich zelven laten werken. - Op deze Gedachten volgt ene ontkennende beantwoording der Vrage, of Onbestaenbaerheden, anders gezegd wezenlyke Tegenstrydigheden, eigenlyk gezegd, geloofd kunnen worden? Het overwegen dezer Vrage, byzonder ingericht tegen de Leer der Roomsche Kerke, strekt over 't geheel om te toonen, hoe 't onmogelyk zy iets te gelooven, dat zich zelven tegenspreekt; hoewel 't mogelyk zy, dat iemand zich verbeelde zodanig iets te gelooven, om dat hy zyne toestemming aen klanken zonder zin verleent:

[p. 334]

wanneer hy, bepaeld genomen, niet ene zekere waerheid geloost, maer gelooft, dat 'er onder die klanken ene voor hem onbekende waerheid, daer hy geen denkbeeld van heeft, verborgen zy.

Verder komen ons hier voor, des Autheurs Leerstellingen, nopens den Natuurlyken Godsdienst, benevens elf Verhandelingen, rakende Gods Bestaen, deszelfs Eigenschappen, de Voorzienigheid, 's Menschen Vryheid, (tegen Spinoza en zyns gelyken,) de Wetten der Natuur, de Onstervelykheid der Ziele en een toekomend Leven, volgens het licht, dat ons de Natuur omtrent deze stukken verleent. Na 't afhandelen der gewigtigste Waerheden van den Natuurlyken Godsdienst, toont de Hoogleeraer in ene byzondere Verhandeling de verkeerdheid van de denkwyze der zodanigen, die beweren, dat het ene onverschillige zaek zy, hoedanigen Godsdienst men openlyk belyde; by welke gelegenheid hy tevens doet zien, hoe ongerymd velen de Verdraegzaemheid met de Onverschilligheid verwarren; daer 't geheel iets anders is toegevend te zyn omtrent zulken, die naer onze begrippen doolen, en geheel iets anders voor zich zelven onverschillig te wezen in 't geen men belyd. Op ene bescheiden wyze te yveren voor zyn gevoelen, en dus ver van onverschillig te weezen, is zeker niet onbestaenbaer met een verdraegzaem gemoed, jegens zulken, die in denkwyze van ons verschillen. Wyders beweert hy de noodzaeklykheid der Openbaringe, ter duidelyker en uitgebreider kennisse van den Godsdienst; dat hem voorts doet toonen hoe men de Godlykheid ener Openbaringe kan toerzen, en welken derzelver echte kenmerken zyn. Dit leid hem verder ter verdeediginge der waerheid van den Joodschen en Christelyken Godsdienst, in een zevental van Verhandelingen, die door nog zes anderen gevolgd worden; in welken hy de voornaemste zwarigheden; door 't Ongeloof daer tegen te berde gebragt, wederlegt. By deze opmerkelyke Stukken, die de grondslagen van den Natuurlyken en Geopenbaerden Godsdienst betreffen, komt nog een viertal van Verhandelingen over byzondere onderwerpen; te weten, over onze verplichting, om naer Jezus, als onzen oppersten Leermeester, te hooren, in afzichte van menschlyk gezag; over de noodzaeklyke Geloofsartykelen, derzelver onderscheiding van de niet noodzaeklyken, en 't geen daer omtrent verder in aenmerking komt; over der Pausgezinden Pyrrhonismus of Twyfelary, ter oorzake van hunne verschillende gedachten, nopens 's Pausen onfeilbaerheid; en ten laetste over de tydlyke voordeelen der Godzaligheid, of het geen men in acht heeft te nemen,

[p. 335]

wanneer men, onder het Euangelie, ene drangreden ter plichtsbetrachtinge ontleent, van de tydlyke voordeelen der Godzaligheid, die de belofte heeft des tegenwoordigen en des toekomenden levens, volgens 1 Tim. IV. 8. - Dit eerste Deel levert ons dus ene ontvouwing van verscheiden onderwerpen, welker overweging ten uiterste nuttig is, als strekkende ter beschavinge van leerzame kundigheden, en ter versterkinge in den waren Godsdienst, die naer de Godzaligheid is; welks geloovige omhelzing en betrachting de Hoogleeraer ten ernstigste inboezemt. Men zal in 't doorbladeren alleszins een bescheiden Godgeleerden ontmoeten, die zyne Lezers steeds opleid tot ene manlyke, doch tevens zagtmoedige, verdeediging der Waerheid; en in 's Hoogleeraers schryfwyze zal men bestendig ene geregelde orde vinden, die ten uiterste gemaklyk nagegaen kan worden. Eyen dit zelfde heeft plaets in 't tweede Deel, dat niet minder opmerking verdient.

Dit tweede gedeelte dezer Verzamelinge bied ons in de eerste plaets aen, des Hoogleeraers tweeledig Tractaet over de Uitlegging der Heilige Schriften; waer in ons op ene oordeelkundige wyze ontvouwd word, wat men in 't verklaren der Bybelbladeren in acht hebbe te nemen. Eerst bevlytigt zich de Hoogleeraer om te toonen, wat 'er aen te merken zy, omtrent en tegen de manier van Schriftverklaren der Pausgezinden, der Geestdryveren, en derzulken die de woorden der Heilige Schrift al te sterk dringen, of boven het bedoelde der Heilige Schryveren brengen: by welke gelegenheid hy zich ook verledigt, om nog wel byzonder na te gaen, de vooronderstellingen van den geleerden Gussetius, en de daer op gevestigde Uitlegkunde van dien Hoogleeraer; welker ongegrondheid hy ten duidelykste tracht te doen zien. Aldus voorgedragen hebbende, welke manieren van Schriftverklaren, zyns oordeels, geen verstandigen toets kunnen doorstaen, verledigt hy zich vervolgens tot het mededeelen van zyne Uitlegkundige Regels, zo algemene, als byzondere; 't zy ter verklaringe van Historische en Prophetische voorstellingen, 't zy ter ontvouwinge van Zedekundige of Leerstellige Teksten.

De Hoogleeraer geeft zyne wel overdachte Regels niet slechts op, maer hy beredeneert tevens derzelver gegrondheid, en stelt zyne Lessen, door rechtgeschikte voorbeelden, in 't klaerste daglicht, dat meermaels van uitgestrekter nuttigheid is. - Zo verleent ons de Hoogleeraer, om dit nog by te brengen, by gelegenheid van een regel over de noodzaeklykheid van wel acht te geven op de betekenis der woorden in den schryftyd der Heilige Schryveren, om dezelve niet te verwar-

[p. 336]

ren met, of te bepalen aen de tegenwoordige betekenis dier woorden, ene zeer gepaste aenmerking over het gebruik van 't woord Geloof in de Bybelbladeren.

Nadien het woord Geloof, gelyk zyn Hoogeerwaerde zegt, zeer dik wils in de Schriftuur voorkome, en het zelve één der voornaemste Godgeieerde Hoosdonderwerpen zy, zo is 't zeker van veel gewigt, deszelfs waren zia wel te verstaen. Hier omtrent nu heeft men gade te slaen, dat het in verschillende bepaelde betekenissen gebruikt word. In 't algemeen zeggen de woorden geloof en gelooven, zo in 't gewoone gebruik, als in alle Boeken, 't zy gewyden of ongewyden, zyne toestemming aen ene zekere zaek geven, van hoedanigen aert die ook zy, en op hoedanig ene wyze dezelve ook gekend worde, 't zy door behulp der zintuigen, door redenering, door een Godlyk of een Menschlyk getuigenis. Hoe wy ook tot de kennis ener zaek gekomen zyn, zo dra wy 'er onze toestemming aen geven, worden wy gezegd te gelooven; maer hoedanig een geloof dit zy, is alleenlyk af te leiden, uit het onderwerp waeromtrent het zelve verkeert. Daer dit nu plaets heeft in alle soorten van geschriften en gesprekken, heest men zulks insgelyks gade te slaen, in 't verklaren der Heilige Schrift; waer in het woord geloof verscheiden berekenissen heeft; die uit het onderwerp, waer van gesproken word, af te leiden en te bepalen zyn. Zomtyds duid het aen ene toestemming gegeven aen ene zekere waerheid, ook aen zulken, die door de zinnen gekend worden. Thomas, by voorbeeld, die, door behulp zyner zintuigen, verzekerd werd van de waerheid der opstandinge van Christus: word gezegd geloofd te hebben. Joh XX. 29. Om dat gy gezien hebt, Thomas, zo hebt gy geloofd. By ene andere gelegenheid geeft het te kennen, ene geschiktheid des gemoeds in 't algemeen, ter omhelzinge van anes wat van God kennelyk is, 't zy door de Rede, 't zy door de Openbaring; dus lezen wy Heb. XI 6, zonder geloof is 't onmogelyk Gode te bebagen: dat vervolgens betrekkelyk gemaekt word, tot Gods bestaen, goedheid en weldadigheid jegens de genen welken hem dienen. Ook betekent het woord geloof ene byzondere toestemming aen zekere verleende Openbaring, zo is 't blykbaer, dat 'er, als 'er gesproken word van 't geloof van Abraham, dat 'er dan gëoogd word, op zyne toestemming aen de byzondere hem gedane belofte, dat hem een Zoon gebooren zou worden, schoon hy, honderd, en de onvruchtbare Sara negentig Jaren oud ware. In dien zin heeft men te verstaen het geen 'er gezegd word, van 't geloof van Abel, Noach, Jacob, Joseph en anderen,

[p. 337]

welker geloof met lof gemeld word Heb. XI. Het is toch duidelyk te bemerken, dat het geloof aldaer in ieder vers zyne bepaelde byzondere betekenis heest; slaende op de verschillende openbaringen en beloften aen de byzondere Aertsvaderen. Nu eens zegt gelooven zyne toestemming geven, aen de Openbaring door Mozes verkondigd; zo geloofden de Jooden in den HEERE en aen Mozes zynen Knecht. Exod. XIV. 31. verg. Job. V. 45 - 46. IX. 28. Luc. XVI. 31. en 1 Cor. X. 2. Dan eens zegt het zyne toestemming geven, aen de Openbaring door de Propheten bekend gemaekt; in welken zin Koning Josaphat, 2 Chon. XX. 20. tot de Jooden zegt, gelooft in den HEERE, gelooft aen zyne Propheten^(*). Dan, overmits de Euangelische Openbaring de volmaektste zy, zo duid het woord geloof in de Schtiften des Nieuwen Testamentes gemeenlyk aen, de toeftemming gegeven aen de Christelyke Openbaring, of aen enigen van derzelver voornaemste stukken, als, by voorbeeld, het geloof by uitnemendheid geboden word, of wy lezen van te gelooven in Christus, te gelooven dat Christus Gods Zoon, of dat by uit de dooden opgestaen is. Nadien wyders zeer vele zaken, die God geopenbaerd heeft, zo onder het Oude als het Nieuwe Verbond, toekomende en onzichtbare dingen zyn; zo duid daer door het woord geloof ook meermaels aen, de toestemming verleend aen toekomende en onzichtbare zaken door God geopenbaerd. Van hier die omschryving des Geloofs Heb. XI. 1, Het geloof nu is een vaste grond der dingen, die men hoopt, en een bewys der zaken, die men niet ziet, dat is, dat geene, het welk te wege brengt, dat die dingen reeds bestaen, welken gehoopt worden, en die dingen bewyst, welken niet gezien worden. En om dat zy, die ene Godlyke Openbaring wezenlyk voor waer erkennen, niet nalaten kunnen Gode daerin te gehoorzamen, zo fluiten de woorden geloof en gelooven, ter dier oorzake, in zich alte de Christelyke plichten; van waer het geloof in de Heilige Schriften met zo veel lofs gemeld word, als dat geen,

(*) Wy hebben hier, even als boven, onze gewoone Vertaling gevolgd, schryvende in den HEERE en aen Mozes, of aen zyne Propheten te gelooven; doch 't is bekend, dat het in 't Hebreeuwsch op dezelfde wyze uitgedrukt word; iemand te gelooven, in iemand te gelooven of aen iemand te gelooven, zegt in den styl der Heilige Schryveren even het zelfde. Zie Exod. IV. 1, 8, XIV. 31. 2 Chron. XX. 20. Ps. CVI. 12, 24. Joan. VIII. 30, 31. vergel. Joan. V. 24. en VI. 47. Zie witsius in Symbolum. Exere. VI. §. III.

[p. 338]

het welk de harten reinigt. de waereld overwint, ons rechtvaerdigt enz. Zy naemlyk, die het Euangelie in oprechtheid gelooven, kunnen niet afzyn van Christus te gehoorzamen, en niet feilen van deelgenooten zyner weldaden te worden. Het woord geloof wordt buiten dit nog in verscheiden andere betekenissen gebruikt, die insgelyks melding vorderen. Zomtyds, by voorbeeld, betekent het geloof het Euangelie zelve; gelyk als wanneer Paulus de Galaters vraegt, Gal, III. 2. Hebt gy den Geest ontvangen uit de werken der Wet, of uit de predikinge des Geloofs? zo is 't klaer, dat hier door de prediking des Geloofs verstaen word, de prediking der Euangelieleere: en in dien zin schynt het woord geloof ook voor te komen, in den brief aen de Romeinen, daer 't tegen over de werken der Wet gesteld word. Het geloof zegt ook wel ene overtuiging, dat het gene wy bearyven Gode aengenaem is: zo zegt Paulus, Rom. XIV. 23. Al wat uit den geloove niet is, is zonde, dat is, al wat geschied zonder overtuiging, dat het Gode aengenaem, of ten minste geoorlofd is. Nog eens, het woord geloof word somwylen-genomen voor 't geloof der wonderen, of een wonderdadig geloof, dat is, voor ene verzekerde overtuiging, dat God door iemand, of om iemands wil, wonderwerken zal doen; hoedanig een geloof Christus meermaals van zyne Leerlingen en Toehoorders afvorderde, om hun een blyk van zyne wonderdadige magt te geven; waerop ook Paulus het oog heeft, als hy 1 Cor. XIII. 2. spreekt, van een geloof te hebben, zo dat by bergen verzettede. Eindelyk betekent het geloof ook nog de geloofwaerdigheid van iemand, of de getrouwheid van God of Menschen, in 't nakomen van gedane beloften. Ene nauwkeurige onderscheiding dezer verschillende betekenissen van 't woord geloof is van een zeer groot gewigt in de Godgeleerdheid; en men mag dit opmerkenswaerdig voorbeeld van de verschillende betekenissen, waer aen één en 't zelfde woord onderworpen is, wel diep het geheugen indrukken; te meer daer velen, zo Godgeleerden als Schriftuurverklaerers, hier in mistasten, dat zy het woord geloof altoos in denzelfden zin verstaen; even als of alle geloovigen dezelfde zaken geloofd hadden.

By dit Tractaet, dat der beoefeninge van allen, die zich op het verklaren der Bybelschriften toeleggen, overwaerdig is, komen nog, in dit tweede Deel, 's Mans Verklaringen over de elf eerste Hoofdstukken van den Brief van Paulus aen de Romeinen, benevens over de twee Brieven van dien Apostel aen de Thessalonicensers; in welken de Hoogleeraer zyne

[p. 339]

Lessen over de Uitlegkunde in practyk gebragt heeft. Hier in betoont zich de Hoogleeraer, by uitstek, oordeelkundig in 't naspooren van 's Apostels mening en 't verklaren zyner spreekwyzen; terwyl hy tevens voorkomt als een groot Godgeleerde en voortreffelyk Zedekundige. Zyne oordeelkundige verklaring naemlyk gaet vergezeld, van ene ontvouwing der Godgeleerde en Zedekundige Stellingen in die Brieven vervat, als mede van gezette Verhandelingen over verscheiden gewigtige onderwerpen; des zy, die zich op deze Oefeningen toeleggen, 'er een ryken voorraed ter hunner leeringe in vinden.

Men mag, uit hoofde van dit alles, deze byeenzameling der Schriften van den Hoogleeraer Turretinus, welke eerlang met de afgifte van het derde Deel voltrokken zal worden, met het hoogste recht als zeer nuttig oordeelen; daer men hierdoor gelegenheid heeft, om 's Mans leerzame Schriften te gereeder te erlangen. Alle Liefhebbers van Godgeleerde Oefeningen, die op wezenlyke Studie zien, en smaek hebben in ene bescheiden leerwyze, kunnen niet anders dan genoegen hebben in 's Mans Leertrant; en jonge Lieden, tot den Predikdienst geschikt, zullen 'er inzonderheid alleszins met vrucht gebruik van kunnen maken. Voorts heeft deze vernieuwde Uitgave dier Schriften, buften het gemak der byeenzamelinge, dat voordeel boven de vroegere uitgaven, dat men de uiterste oplettendheid heeft aengewend, om alles te zuiveren van de menigvuldige ingesloopen schryfen drukfeilen; iets dat over 't algemeen dienstig, maer inzonderheid hoognoodig was in 't Tractaet over de Uitlegging der Heilige Schriften, dat, buiten weten des Hoogleeraers, zeer slordig in 't licht gegeven was. Hier benevens heeft men achter ieder Deel een zeer wel geschikt zaeklyk Register gevoegd, ten einde den Lezer, des begerig, te beter gelegenheid te geven, om deze of gene byzonderheden na te gaen. Men heeft, uit dien hoofde, alle reden om deze keurige volledige uitgave ten ernstigste aen te pryzen.