Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

De Kruiskerk en eenige Mengeldichten; door Pieter Leuter. Te Dordrecht by A. Blussé en Zoon 1776. Behalven het Voorbericht, 368 bladz. in quarto.

REchtschapen Nederlanders klinkt mogelyk geen woord harder in de ooren, dan 't woord Geweetensdwang; ja ieder, die van der Jeugd af niet gewoon is zig blindlings aan een Geestlyk Gezag te onderwerpen, schrikt natuurlyk voor de overheersching van zyn Geweeten, zo dra hy 'er eenigen toeleg op bemerkt; en 't pleitgeding voor de Vryheid van 't Geweeten vindt zo veele Voorstanders als 'er Menschen zyn, die geen belang hebben in eens anders Geweeten te dwingen, of die door dezulken niet geblinddoekt zyn. Van daar is dit Stuk het onderwerp veeler pennen geweest; menig vroeger Schryver heeft het in een onderscheiden licht geplaatst; en laatere Schryvers hebben die Stof niet uitgeput gevonden, of ten minste geoordeeld, dat het wel der moeite waardig ware, hunne aandagt 'er op nieuw op te vestigen; en het hunne toe te brengen, om den afkeer van den Geweetensdwang, en de zugt voor de Vryheid van 't Geweeten, recht leevendig te houden. Hier toe strekt ook, nevens andere Geschriften, het bovengenoemde Dichtstuk van den Heer Leuter, getyteld, De Kruiskerk, of Spiegel van Geweetensdwang; waar in hy ons voor oogen brengt, hoe jammerlyk de Christen Kerk dikwerf onder denzelven heeft moeten zugten, hoe haatlyk de gevolgen van den Geweetensdwang, en hoe heuchlyk, integendeel, de vrugten der Vryheid van 't Geweeten zyn. - De Dichter maalt ons het een en 't ander in drie Tafereelen, met een manlyk pinceel, en leevendige verwen; die over 't geheel zo wel geschakeerd, en door welker behulp de diepzels en hoogzels zo wel geplaatst zyn, dat Kunstminnaars zig, in 't beschouwen dier schilderstukken, mogen vermaaken.

In 't eerste Tasereel komt ons de Kerk voor, als klaagende over haar ongelukkig lot, in 't doorstaan van felle vervolgingen; waar op de Vryheid van 't Geweeten verschynt om haar te vertroosten, en haar moed te geeven, in 't vooruitzigt op gelukkiger dagen. De

[p. 43]

Kerk deelt 'er ook eerlang hier en daar in, met den voortgang der Hervorminge; maar Geweetensdwang speelt wel dra op nieuw, zelfs onder de Hervormde Christenen, haare rol^(*) zo jammerlyk, dat de Vryheid van 't Geweeten in bittere klagten deswegens uitbarste; daar 't zo ver gekomen zy, dat zy zig gedrongen vinde om te zeggen:

Wat onderscheid kan iemand toch bemerken

In 't Joodsch gedrag, in 's Heidens woest gebaer,

In 't snood bedrijf der Pauselijke kerken,

En 't dwaes vergrijp van dees 'Hervormde schaer?

By die gelegenheid ontvouwt zy kortlyk de deerniswaardige rampen, welke Geweetensdwang, van de eerste tyden der Christen-Kerke tot in de dagen der Hervorminge, der Kerke berokkend heeft.

Het tweede Tasereel schildert ons bepaalder den gelukstaat der Christen Kerke in Nederland, van de Spaansche Inquisitie verlost. Een Aartsengel daalt uit den hooge, om de bedrukte Kerk en droeve Vryheid te troosten: hy voorspelt haar, wel byzonder in Nederland, het verdryven van de Geweetensdwang, en 't herstellen der Godsdienstige Vryheid, tot heil der Kerke. Dit doet haar vol moeds der Geweetensdwang tegenstand bieden, en na 't doorstaan eeniger moeilykheden zegenpraalen. In 't voorstellen hier van maalt de Dichter de afschuwelyke Geweetensdwang, ten leevendigste, met haatlyke koleuren; schetst ons derzelver heillooze aanslagen, zo door de Inquisitie in de Nederlanden, als door Verraad in Frankryk; en wyst ons aan, hoe de Kerk, op 't uiterste gebragt, haare Erfvyandin bespringt, en met de Vryheid van 't geweeten eene volkomen overwinning behaalt.

Geweetensdwang, in kluisteren gesmeten,

Stort straks in 't stof, met haren zetel' neêr.

Haer lijfstaffiers, bekneld in vaste banden,

Die, grimmende met hunn' verwoeden muil',

De Vrijheid zelf nog poogen aen te randen,

Vervullen 't hol met een verbaesd gehuil,

Met vloeken, die de afgrijslijkheid vergrooten,

De bloedbeulin is nu bedroefd te moê.

De Vrijheid sluit, met duizend grendelsloten,
De gruwelpoort des naren kerkers toe.

Hier op bevindt zig de Kerk in een gewenschten stand,

Zij ziet zich nu in stille rust' gezeten,

En wordt bestuurd naer Jezus reine leer,

Daer ijder, naer de stem van zijn geweten,

Zijn' pligt voldoet, tot lof van zijnen Heer.

(*) De Dichter de Geweetensdwang, by persoonsverbeelding, als eene Vrouw voorstellende, spreekt van haar, overeenkomstig hier mede, altoos in 't Vrouwlyke, dat wy in deezen, als best voegende, volgen.

[p. 44]

 

De leeraers, die haer heiliglijk bestieren,

 

Beroonen zich geheel van twist' vervreemd,

 

Men ziet de deugd aen haer gewelfsel zwieren.

 

De Vrijheid, die nu plaets en zetel neemt

 

In 't hart der Kerk', dringt op geen menschenschristen,

 

Maer wijst elk slechts op de inspraek van 't gemoed,

 

Terwijl zij, om het waer van 't valsch te schiften,

 

De onfeilbre tael van 't heilboek spreken doet.

Onze Dichter stelt ons verder dien gelukstaat der Kerke breeder voor; met aanwyzing der heilryke uitwerkingen van de Vryheid van 't Geweeten, in tegenstelling der rampzalige gevolgen van derzelver gemis, wanneer Geweetensdwang weder ter Kerke intreedt. En zulks doet hem wyders, onder de aanpryzing der Vryheid, eenigen van derzelver loflyke Voorstanders roemrugtig afmaalen.

Op dit volgt ten laatste het derde Tafereel, waar in de verschillende lotgevallen der Kerke, nu in Vryheid juichende, dan onder Geweetensdwang zugtende, voorgedraagen worden, ter leerzaamer beschouwinge van 't nutte gebruik, dat de Kerk hier van kan maaken. De Vryheid spoort haar verder aan, om steeds op haare hoede te zyn, tegen allen Geweetensdwang, en zegt tot de Christenschaer,

Laet zachter geest in uwe zielen wonen;

Toont deernis zelfs met hem, die enkel dwaelt,

En tracht, om hem op 't regte spoor te troonen,

Dat ge uwe kerk niet al te naeuw bepaelt.

Zoo treedt gij nooit, te spoorloos en vermetel,

In 't ampt, dat God voor zich behouden heest,

Noch zet uw voet op zijn' gewijden zetel,

Waer 't englenheir, met diep ontzag, voor beest,

Daer't ongedekt dien nimmer durft genaken.

Zoo zal, door dit zachtmoedige beleid,

De Christen kerk in liefde en vrede blaken,

Tot eer en roem der Oppermajesteit.

Maar deeze stem der Vryheid heeft, gelyk de Dichter vervolgt, geen ingang; 'er ontstaat in Neêrlands Kerk een hevige twist, waar van de gevolgen nog heden volduuren; een twist,

Die Neêrlands Kerk zoo wijd van één deed scheuren,

Dat hare breuk misschien nooit wordt hersteld.

De Dichter schildert dit gedeelte van zyn Tafereel bovenal met veel vuurs, en stelt dezulken, die in deezen twist ten beste spreeken, op 't loflykfte voor. Wyders tragt hy, zonder verder uit te weiden over

[p. 45]

laatere Kerktwisten hier te Lande, de Christenen onder 't oog te brengen, hoe zy alles hebben te schuwen, war naar Geweetensdwang zweemt, en de Vrede recht ernstig te behartigen.

By deeze Tafereelen, die door eenige daar mede verknogte Aantekeningen opgehelderd worden, komen voorts nog etlyke Mengeldichten van denzelfden Auteur; die meerendeels uit Verjaar-Huwelyks en Lykzangen bestaan, doch waar nevens ook eenigen over andere stoffen gevonden worden. In ieder derzelver komt ons een deftig Dichter voor, die zich een manlyken styl heeft eigen gemaakt, en denzelven vloeibaar aan de wetten van Maat en Rym weet te onderwerpen. Tot een byzonder staal, uit deeze Mengeldichten, hoore men onzen Schryver, daar hy den lof van 's Lands Vaderen, over 't bewaaren der Onzydigheid, in 't midden der nabuurige Oorlogsonlusten, in den jaare 1758, vermeldt. - Het ongelukkige lot der Landen, die aan de woede des Oorlogs bloot gesteld waren; beschreeven hebbende, vervolgt hy aldus.

Zyn andre ryken dus geplaegd,

Door 't gruwlyk krygsgedrocht, dat alle heil verjaegt;

Wie kan zyn vreugd bepalen,

Nu wy het vredelicht gansch Neêrland zien bestralen;

Nu alle velden staen bezaeid,

Tot ijders lust, met ryp en goudgeel koren,

En Bouwman, juichende, van zyn beploegde voren,

Een' oogst van vruchten maeit;

Terwyl alom de zilverblanke vloeden,

Nog onbesmet van bloed, zich welig zeewaerds spoeden?

Dit heil schenkt ons de vrede alleen;

Daer 't oorlog in een poel van nare angstvalligheên

Ons vaderland zou domplen,

En, met geweld en moord, als eertijds, overromplen.

Ei laet den vrede dan uw hart,

o Neêrland! tot onzijdigheid bewegen.

Geen godsdienst is het, die beschermd wordt met den degen:

o Neen; geen leed of smert

Des Christendoms kan 't hart der vorsten raken,

Wanneer de heerschlust hen, door 't oorlogsvuur, doet blaken.

De vuile staetzucht, loos bedekt,

Gebruikt dit masker, dat eerbiedigheid verwekt,

Voor haer vernielend wapen;

Maer 't zyn onnoozelen, die zich hier aen vergapen.

De onzijdigheid kan slechts de vlam

Des oorlogsvuur van onze daken keeren:

Dies roemen wij 't beleid der wakkre Burgerheeren

Van 't scheeprijke Amsteldam,

Die, door een zucht tot heil van 't land gedreven,

Aen Hollands Vaders thans hun vredelessen geven.

[p. 46]

 

Wat eerkrans vlecht men u dan best,

 

o Vredevaders! die 't alomberoemd gewest

 

Der vrijgevochten Landen,

 

Door uwe onzijdigheid, bevrijdt van slaefsche banden?

 

Laet andren, op der steden puin,

 

Een lauerkroon op hunnen schedel hechten,

 

Wy zullen u een' krans van groene olijven vlechten,

 

Om dus uw achtbre kruin,

 

Tot uwen roem, met vredeblaen te sieren,

 

Veel grooter in waerdij' dan bloedige eerlaurieren.

 

 

 

Dus zien wij Hollands Vrederaed,

 

Met de eerkroone op het hoofd, in 't midden van den staet

 

Des vrijen Lands gezeten,

 

Het heil van 't Vaderland naer geen belangen meten,

 

Maer wegen in de juiste schael'

 

Der staetkunde, om alle ongeval te weren,

 

En 't alvernielend zwaerd, van onzen muur', te keeren,

 

Hoe hevig de afgunst smael',

 

En dringe op hulp aen onze bondgenooten:

 

Men merkt wat trouw in 't hart' van velen ligt besloten.