KortVerhaal. Jaargang 31

[p. 94]

Afscheid
Frans Pointl

Tweemaal per maand gingen mijn moeder en ik naar mijn grootvader in Zandvoort. Hij woonde daar in een pension. Mijn oom, de dokter, betaalde dat en hij kreeg ook nog een bescheiden zakcentje. Daarvoor woonde hij alleen in een duur huurhuis in de Amsterdamse Lomanstraat. Hij was achtenzeventig en had geen enkele bron van inkomsten. Mijn oom vond dat een pension aan zee een goede oplossing was.

Hij had zijn vader onderzocht en hem nog kerngezond bevonden.

Ik herinner me dat ik een jaar of zeven was. Vanuit Heemstede gingen we met de tram naar de Tempelierstraat in Haarlem. Daar stapten we over op de ‘blauwe tram’ die uit Amsterdam kwam. Het waren brede logge wagons, gebouwd in Hongarije, daarom werden ze ook wel ‘Budapesters’ genoemd. Van binnen waren ze heel ruim, de banken waren met een soort van fluweel bekleed en de ramen waren groot. Er waren drie of vier wagons aan elkaar gekoppeld.

De tram reed langzaam en schommelde enigszins. Er waren veel haltes zodat de ‘Budapester’ maar langzaam vorderde. Voor mij was het steeds weer een feest erin te rijden. De trein was veel sneller maar ook veel duurder.

Moeder had een groot pak van bruin pakpapier bij zich, dichtgebonden met een dun touwtje.

Eindelijk in Zandvoort aangekomen moesten we nog een stuk lopen alvorens we het pension aan de boulevard bereikten. De huizen daar hadden vergeelde, door zoute zeelucht en regen uitgebeten deuren raamkozijnen. Ik zag grootvader al op het balkon zitten.

Moeder belde aan en de kostjuffrouw deed open. We liepen de smalle trap op, want het waren oude huizen.

‘Kan ik u even spreken?’ vroeg ze aan moeder.

Natuurlijk begreep ik weinig van hun gesprek, maar toen ik ouder was vertelde moeder het mij.

‘Uw vader doet zo vreemd,’ zei de kostjuffrouw. ‘Ik weet niet meer wat ik hem te eten moet geven.’

[p. 95]

‘Hoezo?’ vroeg moeder.

‘Hij heeft gezegd dat hij niets meer wil eten dat een gezicht heeft, dus geen vlees meer.’ Ze aarzelde. ‘Heeft een vis ook een gezicht?’

‘Ik denk van wel,’ antwoordde moeder. ‘Hij is op zijn oude dag dus ineens vegetariër geworden.’

‘Wat moet ik hem dan voorzetten?’ vroeg ze.

‘Aardappels, groenten, kapucijners en vla, daar is hij dol op.’

We gingen grootvaders kamer binnen. Moeder legde het pak op tafel. Daarin zaten zijn gewassen en gestreken overhemden en van die harde guttapercha-boorden, toentertijd ook wel ‘vadermoordenaars’ genoemd. Aan de onderkant van die boorden zaten knoopjes die aan de overhemden gezet konden worden. Moeder en grootvader zoenden elkaar. Ze maakte het pak van dik, bruin pakpapier open en legde zijn overhemden in de kast. Moeder zou zijn kamer aan kant maken terwijl ik in de tussentijd even met grootvader zou gaan wandelen.

We liepen op de boulevard, mijn hand in de zijne. Hij was iets langer dan moeder en had wit stekeltjeshaar. Af en toe keek hij naar me met een trotse maar ook ietwat geamuseerde blik, of was het een toegeeflijke blik? Tenslotte was ik zijn enige kleinkind.

We liepen een van boomstammen gemaakte trap af en kwamen zo op het strand. Daar stond een klein houten bouwsel; er zat een kleine man in die een grote bochel had. Hij verkocht snoep, limonade en ansichtkaarten.

‘Wil je een flesje Fosco?’ vroeg grootvader.

Blij knikte ik. Hij kocht het. Fosco was een heerlijke limonadeachtige chocoladedrank.

We wandelden weer terug naar de boulevard. Bij een bankje gekomen, gingen we zitten en maakte hij het flesje voor me open. Ik zette het aan mijn mond en dronk met kleine slokjes, anders was het zo snel leeg.

Grootvader klapte zijn zilveren remontoirhorloge open, dat met een dikke ketting aan zijn vest vastzat. Op de deksel waren vogels gegraveerd die op een tak zaten. Soms mocht ik op het opwindkroontje drukken, dan klapte de deksel open en kwam de geëmailleerde wijzerplaat met de vergulde wijzers en cijfers tevoorschijn.

[p. 96]

In 1942 moesten de joden Zandvoort verlaten.

Hoe mijn grootvader, Mozes van Dam, oud negenenzeventig jaar, in Amsterdam is gekomen is een raadsel. Is hij op eigen gelegenheid gegaan? Heeft iemand hem gebracht? Heeft mijn oom hem - stiekem - met zijn auto gehaald?

Hij kwam terecht bij zijn schoonzuster Martha Mullen-Menist, de zuster van zijn overleden vrouw Jeanette van Dam-Menist. Martha woonde met haar twee zoons in de Waalstraat. Beide broers waren marktmeester in de nog nieuwe veilinghallen aan de Jan van Galenstraat. Daar werden groenten en fruit verhandeld.

De woningen in de Waalstraat zijn niet groot, waarschijnlijk heeft mijn grootvader in het zolderhokje geslapen. Tot de Duitsers eind 1942 de Waalstraat ‘Judenfrei’ maakten. Martha, haar twee zoons en mijn grootvader werden naar Sobibor gedeporteerd. Geen van hen heeft het overleefd.

1948: Moeder en ik zaten aan tafel. Zij had een stapeltje overhemden die van mijn grootvader waren geweest voor zich op tafel liggen. Ik was bezig met mijn huiswerk voor de middelbare school. We woonden al drie jaar in één kamer aan de Stalinlaan 82-driehoog achter.

Er werd gebeld. De kamerverhuurster, mevrouw Joha, klopte op onze kamerdeur en riep: ‘Uw broer de dokter komt eraan!’

Even later stond hij in onze kamer. Vluchtig groette hij moeder, zette zijn hoed af en drapeerde zijn jas over een stoel. Tegen mij zei hij: ‘Zo jongeman, werk je hard op school?’ Hij had me zelfs nog nooit bij mijn naam genoemd. Hij ging zitten, pakte zijn portemonnaie, haalde er een biljet van vijfentwintig gulden uit en schoof het naar moeder die hem bedankte.

In gedachten streek moeder over de gestreepte overhemden.

‘Wat ben je nu aan het doen, Becca?’ vroeg hij.

‘Wat moet ik er nu mee?’ Het klonk nogal hulpeloos.

Ze bleef als in trance over het textiel strijken, alsof daarin iets van mijn grootvaders leven was overgegaan.

‘Van Zandvoort naar Sobibor,’ zei ze met verstikte stem.

‘Gooi het weg, Becca, hij komt niet terug.’

Hij stond op, pakte het stapeltje overhemden en liep naar de gemeenschappelijke keuken. We hoorden de klap van de deksel van de grote, voor alle huurders bestemde vuilnisemmer.

[p. 97]

Eens per week torste ik de grote zinken vuilnisemmer de drie trappen af. De emmer was eigendom van de gemeente. In grote rode cijfers stond 82-III op de deksel.

Voor dat karwei kreeg ik van de kamerverhuurster vijftig cent, dat was veel geld in 1948. Voor veertig cent kon je naar de Cineac in de Reguliersbreestraat. Je kon er ook een bouwplaat voor kopen.

Voor het naar boven dragen van de emmer kreeg ik niets. Toen ik, kort na het bezoek van mijn oom, de volle emmer de drie trappen af zeulde, dacht ik: Er zit iets van mijn grootvader in.

In een flits zag ik ons op een bankje aan de zonnige boulevard zitten, hoe hij het dopje van het flesje Fosco eraf haalde.

Beneden gekomen zette ik de emmer aan de stoeprand. Ik kreeg het gevoel dat ik mijn grootvader nu definitief begroef. Even bleef ik bij de emmer dralen. Toen draaide ik me om, pakte de loper uit mijn zak en opende de buitendeur.