De Tweede Ronde. Jaargang 21

[p. 118]

Essay

[p. 119]

Jampot
L.H. Wiener

Ter beoordeling van de kwaliteit van een literair werk zijn slechts twee kriteria in het geding: authenticiteit en stijl. Al het andere is franje.

Authentiek wil zeggen: echt. Verzonnen weliswaar, maar geldig en geloofwaardig.

Misschien is waarachtig nog het beste woord. In die zin zijn dromen geen bedrog en bestaan de heksen in Macbeth, spreiden nachtmerries zich ook uit over de dag en kunnen dieren spreken.

Stijl wil zeggen: de keuze der woorden en hun onderlinge versterking.

Niet het wat, maar het hoe.

Stijl is het middel, authenticiteit het doel.

Zijn in een boek authenticiteit en stijl in harmonie, dan bestaat de mogelijkheid dat men met een literair meesterwerk van doen heeft.

Alleen dan.

Het is in dit opzicht dat de roman Het geheim van Anna Enquist mij in grote verwarring heeft gebracht, niet vanwege de stijl, maar vanwege de dubieuze authenticiteit.

Voor een duidelijk begrip van mijn verwarring is het nu het moment om te vermelden dat ik op het gebied van miskramen en andere abortieve geboorten een deskundige genoemd mag worden. Ik heb ze meegemaakt in alle soorten en maten en er is een tijd geweest dat ik dacht dat het zo hoorde, hetgeen niet wil zeggen dat ik eraan gewend geraakt ben. Het aanschouwen van zo'n niet meer terug te duwen menselijk wezen van bijna zes maanden, blauwrood en klevend aan een formika tafelblad, in een fel verlichte ziekenhuiskamer, is een nachtmerrie, die zich over een onafzienbaar aantal etmalen zal uitspreiden en waarvan het schrikbeeld nog na jaren zal opdoemen. Een dubbele vroeggeboorte van wat eigenlijk een tweeling had moeten worden is op zich niet erger, het gaat om een kwalitatief noodlot, niet om een kwantitatief; alhoewel, beschouwen wij de scène die in de roman Het geheim van Anna Enquist als een der dramatiese hoogtepunten moet gelden, name-

[p. 120]

lijk de miskraam die de hoofdpersoon Wanda na een zwangerschap van bijna zes maanden te verwerken krijgt en de groteske reaktie daarop van haar echtgenoot, dan vormt de kwantiteit van dit te vroeg geboren kind, in de meest letterlijke zin van het woord, het konflikt tussen een literair bedenksel en ontroerende authenticiteit.

Het zit zo:

Bouw, direkteur van een inrichting voor zwakzinnigen, kruipt een smartelijke nacht lang aan tegen zijn vrouw Wanda, die onder messteken van pijn voelt hoe zij haar kindje gaat verliezen. Met zijn grote handen masseert Bouw haar lichaam en blaast hij koelte in haar bezwete hals. Wat Bouw niet doet is wat iedere andere echtgenoot in zijn positie zou doen, namelijk: een ambulance bellen. Nu is Bouw zelf medikus dus tracht hij er het beste van te maken, al komt hij niet verder dan wat onmachtig gefluister dat het vanzelf wel overgaat. In de vroege ochtend gaat het mis. Ik citeer: Ze voelt hoe het uit haar glijdt, het kind, haar bestaan in dit huis, haar recht op het gewone leven. Ze schreeuwt van schrik en pijn. Bouw kijkt tussen haar benen op de handdoek. Later hoort ze hem bezig in de keuken, de kraan loopt. De vrucht past in zijn handpalm. Gekromd, blauwig. In de schone jampot. Naar de ijskast.

In de schone jampot?

Pardon?

Naar de ijskast?

Ik wil niet beweren dat er geen echtgenoten bestaan die zich naast klunzige medici tevens kunnen ontpoppen als kille laboranten, maar Bouw manifesteert zich in de rest van het boek in het geheel niet als zodanig. Of met andere woorden, kan een desolate echtgenoot die op bladzijde 156 snikkend zit te schokschouderen van verdriet over het verlies van zijn kind, met dezelfde handen die hij daar tegen zijn ogen perst, een pagina eerder een jampot uitwassen om daar het lijkje van datzelfde kind in te persen?

Maar zo staat het er.

En persen moet het geweest zijn, indien het fysiek al mogelijk is en niet slechts een op effektbejag gerichte literaire kunstgreep betreft, die Bouw vervolgens opscheept met een abjekt karakter.

[p. 121]

De gemiddelde lengte van een foetus van 25 weken oud is 25 centimeter en het daarbij behorende gewicht doorgaans 600 gram.

Een pot Hero, bosvruchtenjam, is elf centimeter hoog en heeft een inhoud van 400 gram.

Dat gaat dus nooit.

De grootste jampot die ik heb kunnen vinden is Albert Heijn rozenbotteljam, met een inhoud van 450 gram.

Een middelgrote pot rode kool met appel van de Vomar bevat 650 gram nettogewicht en zou dus kunnen, maar er staat jampot.

Het is pagina 155 die mijn verwarring veroorzaakt en mijn ergernis wekt, die mij argwanend maakt in plaats van nieuwsgierig, mij in deze roman doet verdwalen. En dit alles dan nog in het besef dat ik hierin zo'n beetje de enige schijn te zijn.

Maar dan valt mijn oog bij toeval op een aankondiging in de krant: de schrijfster Anna Enquist zal op 17 maart in boekhandel Gianotten te Breda geïnterviewd worden, zij zal voordragen uit eigen werk en er zal gelegenheid zijn tot het stellen van vragen. Reserveren gewenst.

Het is vrijdagavond 17 maart, tien voor halfacht, als ik op het stationsplein te Breda de plattegrond raadpleeg die mij eerder op mijn verzoek is toegezonden. Een rood potloodstreepje loopt als een ader naar het hart van de stad, naar boekhandel Gianotten.

Een literaire avond heet zoiets en ik moet bekennen, dat ik mij daaraan zelf ook wel eens schuldig heb gemaakt. Niet vaak, maar wel vaker dan goed voor mij is, want het soort vragen dat men bij die gelegenheden naar het hoofd geslingerd krijgt is altijd eender en van een eenvoud die ze absoluut onbeantwoordbaar maakt, zoals de moeder aller vragen: Waarom schrijft u eigenlijk?

Het beste antwoord dat ik tot nog toe op deze, bijna als een beschuldiging klinkende vraag, heb weten te verzinnen is: Ik schrijf omdat ik een schrijver ben, een antwoord dat zorgvuldig geformuleerd dient te worden en niet mag worden verward met het antwoord: Ik ben een schrijver omdat ik schrijf, een uitspraak die weliswaar opgaat voor het gros van het schrijversvolk, maar die in essentie onwaar is. De meeste schrijvers zijn helemaal geen schrijvers, het zijn praatjesmakers die boeken bedenken en zich daarbij niet bekommeren om authenticiteit en stijl.

[p. 122]

Lopend door de Willemstraat, het Valkenbergpark en de Ridder Janstraat oefen ik enkele keren de exercitie die ik ga uitvoeren, zonder genade. Om tien voor acht betreed ik winkelcentrum De Barones, waar men op de galerij buiten de eigenlijke boekhandel een honderdtal stoeltjes heeft geplaatst, alsmede enkele huurpalmen en traditiegetrouw rondzingende geluidsboxen. Het publiek bestaat uit drieënnegentig vrouwen en zeven mannen.

Meneer Gianotten introduceert de schrijfster en is nerveus.

Hij lijkt mij een aardige man, die straks niet alleen op wijn trakteert, maar bovendien vier van de elf titels van mijn hand in zijn mooie zaak op de plank heeft staan, terwijl er eigenlijk maar twee in de handel horen te zijn.

Het interview verloopt standaard.

De schrijfster antwoordt minzaam en goed formulerend.

Ze leest een aantal gedichten voor en legt desgevraagd uit wat ze bedoelt als ze zichzelf met een bonte kraai vergelijkt. De vrouwen zuchten en knikken begrijpend, de mannen hebben geen keus.

Allengs bespeur ik dat er een sfeer van vriendelijkheid en sympathie ontstaat die mijn optreden straks, hoe neutraal ook gebracht, als een kwaadaardige aanval zou doen overkomen.

Twijfels belagen mijn gemoed.

Ik zou deze avond volledig verstoren.

Niet doen dus.

Wel doen dus, het gaat om de literatuur en niet om de gemoedsrust van negentig kalkoenen. En bovenal gaat het om mijn eigen gemoedsrust.

Het kind moet uit die jampot!

Bouw mag het nog wel in zijn grote klauw nemen, maar daarna moet hij het voorzichtig wikkelen in een schoon sloop en eerbiedig begraven in de tuin. Pagina 155 moet in zijn geheel worden herschreven en wel met ingang van de eerstvolgende druk.

Zo blijft mijn hoofd bevelen geven, maar zwijgt mijn mond in alle talen.

En wanneer de schrijfster in de pauze, temidden van haar enthousiaste publiek, aan een zeer lange signeer-sessie begint, verlaat ik, knarsentandend van wellevendheid, het winkelcentrum De Barones.

En als de trein op weg naar huis tot stilstand komt op het station

[p. 123]

Lage Zwaluwe, trek ik mijn vulpen en verander op pagina 155 van de roman Het geheim van Anna Enquist, het woord jampot zo netjes mogelijk in weckfles.

Ik heb bij lezing van dit werk gebruik gemaakt van een gelegenheidsuitgave van uitgeverij Wolters Noordhoff in de voor het onderwijs bestemde serie Lijsters en mij toegezonden als tegenprestatie voor een aan hen bewezen dienst.