De Tweede Ronde. Jaargang 20

[p. 96]

Essay

[p. 97]

De Duitse eenheid in de literatuur
Rosi Wiegmann

In de winter van 1989 wijdde dit blad een nummer aan de Oost-Duitse literatuur. Tijdens de voorbereidingen viel tot ieders grote verrassing de Berlijnse Muur. Aan het eind van zijn essay over de Oost-Duitse poëzie vraagt Ad den Besten zich dan ook af of dit ‘onverhoopte... even boeiende poëzie zal opleveren als de veertigjarige woestijntocht zelf’. Nu, tien jaar later, leek het de redactie een gepast moment om deze vraag te herhalen, in licht gewijzigde vorm: wat heeft tien jaar Duitse eenheid in literair opzicht opgeleverd? Is er inmiddels sprake van een gesamtdeutsche literatuur?

Wil je in de vorm van teksten antwoord geven op deze vraag, dan hoop je als samensteller een overzicht, een balans of tenminste een representatieve keuze te kunnen aanbieden. Toen de gastredacteuren van dit nummer (Elly Schippers en ondergetekende) op zoek gingen, bleek dat echter al gauw ondoenlijk. Nog afgezien van het feit dat De Tweede Ronde zich op poëzie en kort proza richt en haar lezers geen teksten wil voorschotelen die al eerder in Nederlandse vertaling zijn verschenen, is de productie van de afgelopen tien jaar zo breed en uiteenlopend dat je nooit alle facetten tot hun recht kunt laten komen.

Dus moet je noodgrepen toepassen. De onze is van thematische aard. Wij hebben alleen teksten opgenomen waarin wordt verwezen naar aspecten van de Duitse eenwording. Soms is de omwenteling echt het onderwerp, in andere gevallen is ze eerder decor van de handeling. Hoe kijkt men aan tegen de nieuwe republiek? Is er sprake van een typisch Oost-Duitse (Ossi-) en een typisch West-Duitse (Wessi-)visie? Is men nog bezig met het verleden of komt de nieuwe realiteit op de eerste plaats? En gaan de verschillende generaties verschillend met deze realiteit om?

Een dergelijke thematische benadering biedt samenhang en houvast, maar heeft als nadeel dat je teksten kiest met een hoog gehalte aan realisme. Auteurs die hun literaire programma door de actualiteit van de dag - dus door de gelegenheid - laten bepalen, zijn over het algemeen niet de beste schrijvers. Aan de andere kant is het altijd al een kenmerk van de Duitse literatuur geweest dat ze impliciet kritiek levert op maatschappelijke toestanden (men denke

[p. 98]

aan Goethes Werther, die niet alleen lijdt onder zijn ongelukkige liefde voor Lotte, maar ook onder de standsverschillen). Een traditie die juist in de ddr - waar je de censuur in de kunst iets makkelijker kon omzeilen dan in de journalistiek - grote hoogten bereikte. Er komt bij dat de Duitse Wende veel te ingrijpend is geweest om in de literatuur onopgemerkt te blijven. Vooral het leven van de Oost-Duitsers is na 1989 radicaal veranderd, zodat verhoudingsgewijs meer schrijvers uit de nieuwe deelstaten daar commentaar op geleverd hebben. Inmiddels zijn ze ook daar tien jaar verder, dus wel gewend aan de westerse levensstijl, terwijl voor de West-Duitsers de grootste verandering - de overgang van de Bonner naar de Berlijnse republiek - pas deze zomer is begonnen met de ingebruikneming van de Rijksdag. De komende jaren zullen er ongetwijfeld nog veel meer teksten over Berlijn worden geschreven dan nu al het geval is.

Ter compensatie van onze enigszins eenzijdige keuze en bij wijze van context waarin de hier vertegenwoordigde auteurs en teksten te plaatsen zijn, volgt nu een korte schets van de situatie waarin de Duitse literatuur in de jaren negentig verkeert.

Er is duidelijk sprake van twee verschillende periodes. De eerste beslaat de jaren 1990 tot 1994. De euforische stemming van 1989 is volledig verdwenen. De meeste Oost-Duitse auteurs hebben de utopie van een derde weg tussen socialisme en kapitalisme gekoesterd en reageren sceptisch op het opgaan in de Bundesrepublik Deutschland. Zoals zij hebben gevreesd, slaat de markteconomie hard toe, wanneer de Treuhandgesellschaft (een door de bondsregering ingesteld orgaan) alle voormalige ddr-staatsbedrijven aan de meest biedende verkoopt of nog liever sluit. Er ontstaat een enorme werkloosheid en de Ossis voelen zich bedrogen door de Wessis, die nu de leidinggevende posities innemen. Een andere schok is het agressief-racistische gedrag van jonge Oost-Duitsers.

Ontnuchtering en teleurstelling aan beide kanten. Veel ddr-auteurs reageren nogal verbitterd, wat weer de woede van collega's en vooral van de media in het westelijk deel van het land oproept. Met name Christa Wolf moet het als de representante van de ‘ondankbare’ ddr-auteurs ontgelden. De verwijten van West in richting Oost escaleren verder als in 1992 de archieven van de Stasi (de geheime dienst van de ddr) opengaan en duidelijk wordt dat

[p. 99]

veel DDR-kunstenaars voor dit instituut hebben gewerkt. Ook Christa Wolf beschrijft in haar autobiografische novelle Wat blijft van 1990 alleen hoe ze in de jaren tachtig door de Stasi in de gaten werd gehouden en niet dat zij in de jaren zestig uit naïveteit kortstondig aan diezelfde Stasi over collega's heeft gerapporteerd. Dus wordt haar ‘geval’ spectaculair opgeblazen.

Waarom zijn de voormalige DDR-kunstenaars (en ik heb het hier uitsluitend over de serieuze, dus onaangepaste auteurs) dan niet in staat vreugde te tonen over de nieuwe ontwikkeling? Jurek Becker, die zelf al aan het eind van de jaren zeventig naar West-Duitsland is uitgeweken, verklaart dit als volgt: ‘De schrijvers uit de DDR hebben met nóg een moeilijkheid te kampen - met een zekere schaamte. Bijna ieder van hen heeft ooit geloofd dat het socialisme een goede en veelbelovende zaak was. Nu zitten ze met die schande. Als ze van mening veranderen, worden ze beschouwd als opportunist. Als ze hun mening verzwijgen, worden ze beschouwd als hardleers. Men is zeer streng voor ze. Als de nationaal-socialisten na de Tweede Wereldoorlog even streng waren behandeld, zou Duitsland nu een ander land zijn.’ Lang niet alle voormalige dissidenten die al jaren in het Westen wonen (b.v. Wolf Biermann, Erich Loest, Monika Maron, Günter Kunert, Reiner Kunze), zijn bereid zoveel begrip voor hun oude makkers op te brengen. Sommigen gedragen zich ronduit kwaadaardig.

Steun daarentegen krijgen de Oost-Duitse auteurs van enkele beroemde West-Duitse collega's, in de eerste plaats van Günter Grass en Rolf Hochhuth. Beiden zijn van mening dat de oude Bondsrepubliek in de nieuwe provincies tekeergaat als een koloniale mogendheid.

Door die situatie wordt er in de eerste jaren na de omwenteling nogal wat geklaagd, gedebatteerd en gepolemiseerd. Gedichten, kort proza en toneelstukken zijn daar natuurlijk de meest geschikte vormen voor. De meeste gedichten in dit nummer dateren uit die eerste periode van de Duitse eenheid. Tegelijkertijd neemt een ander genre, vooral in Oost-Duitsland, een hoge vlucht: de autobiografie, hier vertegenwoordigd door fragmenten van Ensikat.

Terwijl de auteurs er eindeloos mee doorgaan, haakt het publiek halverwege de jaren negentig af. Men weet het nu wel. De stand-

[p. 100]

punten in de intellectuele discussie zijn bekend en herinneringen aan de DDR-tijd worden winkeldochters.

Intussen is ook de opbouw van Oost-Duitsland behoorlijk op gang gekomen; men heeft leren leven met werkloosheid, geweld en hoge huren, en als men naar de toestanden in andere voormalige Oost-Europese landen kijkt, prijst men zich zelfs gelukkig. Als het leven dus doorgaat, waarom dan de literatuur niet? Waarom zijn er zo weinig nieuwe auteurs? En waarom schrijft niemand de grote roman over het nieuwe Duitsland? Waar blijft de verfrissende, luchtige en een tikkeltje platte manier van vertellen en dichten die men in het Angelsaksische (en zelfs in het Nederlandse) taalgebied aantreft?

Op het moment dat deze vragen gesteld worden, zijn die nieuwe auteurs er al wel. Ze heten Marcel Beyer, Maxim Biller, Thomas Brussig, Durs Grünbein, Judith Hermann, Felicitas Hoppe, Irina Liebmann, Petra Morsbach, Michael Politycki, Thomas Rosenlöcher, Ingo Schulze, Jens Sparschuh, Birgit Vanderbeke, Alissa Walser enzovoort. Ze moeten alleen nog doorbreken, wat hun vanaf 1995 trouwens steeds beter lukt. Ze komen uit het oostelijk en uit het westelijk deel van het land en hebben niet veel gemeenschappelijks. Hooguit het feit dat ze anders zijn, brutaler, grappiger en scherper dan de gevestigde auteurs. ‘De melancholie: afgezworen/Zwaarmoedigheid is out./ Ook Handke moet sterven.’ dicht een van hen (Dirk von Petersdorff). Een aantal van deze nieuwe auteurs is intussen ook in het Nederlands vertaald (zie bijgaand lijstje). Zij vertellen over de Duitse geschiedenis (Beyer), over het nieuwe Duitsland (Brussig, Liebmann, Politycki, Sparschuh), over het nieuwe Rusland (Schulze) of over mislukte liefdes (Politycki, Vanderbeke). Zelfs als ze het over de Oost-West-duitse gevoeligheden hebben, klinkt dat heel wat laconieker dan bij de oudere generaties: ‘Moet je ook in het Westen sterven?/ Natuurlijk. Maar eerst mag je/ jaar in jaar uit naar het buitenland/ en je wordt oud door vitamine./ Hoe oud? Over de negentig./ Boven je dak een vette rook.’ (Thomas Rosenlöcher). Utopieën en illusies heeft men niet, maar daar wordt dan ook niet meer over geklaagd: ‘Elke dag een bericht/ over oorlogen, is ook een soort/ geregeld leven. Ons treft het niet./ Wij hebben geluk en komen er goed van af.’ (Kurt Drawert).

Met hun brede belangstelling en hun laconieke, maar niet geresigneerde houding brengen deze nieuwe auteurs weer leven in de

[p. 101]

Duitse literatuur. Kennelijk werkt dit aanstekelijk, want de laatste tijd laat ook een enkele oudere auteur zich ineens van een verrassende kant zien. Het verhaal van Stefan Heym is daar een goed voorbeeld van. Als dat zo doorgaat, lukt het de Duitse literatuur in de komende eeuw misschien ook in Nederland weer lezers te vinden!

Vertalingen van de hierboven genoemde nieuwe(re) auteurs

Marcel Beyer - Vliegende honden

Maxim Biller - Land van vaders en verraders / Als ik toch eens rijk en dood was

Thomas Brussig - Helden zoals wij

Judith Hermann - Zomerhuis, later

Durs Grünbein - Aan onze dierbare doden

Felicitas Hoppe - Picknick in het gras

Irina Liebmann - Huurhuis in Berlijn

Petra Morsbach - Plotseling was het avond

Ingo Schulze - 33 ogenblikken van geluk / Simpele story's

Birgit Vanderbeke - Het mosselmaal / Alberta ontvangt een minnaar

Alissa Walser - Dit is niet mijn hele verhaal