De Tweede Ronde. Jaargang 15

[p. 82]

Het fatum van de fado
J. Rentes de Carvalho
(Vertaling Harrie Lemmens)

De fado kan ontstaan zijn uit het gezang waarmee de uit Kongo gehaalde slaven de lundum begeleidden, een sensuele dans. Hij kan ook afkomstig zijn van een Arabische melodie, gezien de sterk klaaglijke intonatie. Of misschien ontdekt men nog ooit dat hij afstamt van de in de achttiende eeuw uit Brazilië geïmporteerde modinhas, of gewoon rechtstreeks voortkomt uit de heimweeliedjes van de zeelui. José Pinto de Carvalho (1858-1930), schrijver van de enige geschiedenis van de fado, stelt in zijn uit 1903 daterende boek met die titel, dat ‘de klaaglijke muziek van de fado vaag doet denken aan bepaalde andantes uit de Tjechische muziek’. Verderop haalt hij een zekere M.A. Lambertini aan, die in een boek getiteld Chansons et instruments zou hebben beweerd: ‘Het leidmotief van het allegretto uit de zevende symfonie van Beethoven, eerst toevertrouwd aan alten en cello's, vervolgens aan de violen, geeft bij benadering een idee van de fado, niet alleen qua ritmische opbouw, maar ook wat de melodielijn betreft.’

We schieten echter weinig op met gewaagde veronderstellingen of vergezochte interpretaties: feit is en blijft dat de ware oorsprong van de fado onbekend is. Vreemd genoeg geldt hetzelfde voor de Portugese gitaar, de guitarra, een instrument dat uiterlijk enigszins lijkt op de mandoline, maar daar weer van verschilt doordat hij geen acht, maar twaalf snaren heeft, negen hoge en drie bassnaren.

Iemand die de fado zingt, wordt traditioneel begeleid door een guitarra en een gitaar, hoewel er de laatste tijd een tendens te bespeuren is om dat met een groter aantal instrumenten te doen. Deze ontwikkeling, die op geen enkele manier iets toevoegt aan de kwaliteiten van de zangers - of daar afbreuk aan doet -, wordt voornamelijk ingegeven door commerciële overwegingen.

De grote doorbraak van de fado vond plaats halverwege de negentiende eeuw, toen Maria Severa op het toneel verscheen, een prostituée die door haar zangtalent, haar relatie met de markies van Vimioso en haar tragische lot veranderde in een soort nationaal symbool.

[p. 83]

Het duurde niet lang of de fado, lamentomelodie over hartstocht en verraden liefde, aanvankelijk voorbehouden aan nachtbrakers, penoselui, prostituées en stierevechters, veroverde fans in het hele land, onafhankelijk van status en positie. Hij werd gezongen door hoeren en hertoginnen, door pooiers, heren en herders. Was, net zoals nu weer, te horen in kroegen en salons.

Nadat hij in de eerste twee decennia van deze eeuw de top van zijn populariteit had bereikt, en een van de favoriete manieren was geworden om het zo typisch Portugese gevoel van de saudade uit te drukken, verloor de fado echter geleidelijk zijn glans. Weliswaar bleef hij in de lagere regionen van de samenleving geliefd, vooral dank zij de stem van Amália Rodrigues, maar de fine fleur richtte zich steeds meer op de veel gekunstelder fado die de studenten uit Coimbra zongen.

Het fascistische regime probeerde hem nog in te lijven als dé nationale zangvorm en voor het karretje van zijn propaganda te spannen, maar of het nu aan het tekortschieten van die pogingen lag of aan de maatschappelijke ontwikkeling, dat mislukte jammerlijk en in de jaren zestig was de fado als muziekgenre volledig in ongenade gevallen. Links, al dan niet doorgeslagen, zag er een symbool van imperialisme en kolonialisme in, terwijl het weldenkende deel van de natie hem beschouwde als een abjecte uitdrukkingsvorm van de gevoelens van het grauw.

Het dieptepunt volgde in de jaren direct na de Anjerrevolutie (1974), toen hij was afgezakt tot een verwerpelijk genre, dat alleen nog maar bestond in bepaalde etablissementen, waar hij samen met zogenaamd folkloristische dansen als nationaal curiosum werd opgediend aan de toeristen. Amália Rodrigues, terecht bang voor haar eigen hachje in die roerige periode, vluchtte naar Brazilië.

Maar de tijden veranderen en de nostalgie werkt als een schommel: terwijl de economie met de toetreding tot de Europese Unie aantrekt en de politiek een flinke ruk naar rechts maakt, is er tegelijk sprake van een sociale herwaardering van de fado. Min of meer sinds het begin van dit decennium mag je er niet alleen weer van houden, maar staat hij overal, onder studenten en bij het gewone volk, in de huizen der rijken en in sloppen en stegen, op radio en televisie, weer even hoog aangeschreven als voorheen. Hij is opnieuw de politiek correcte muzikale uitdrukkingsvorm van saudade, weemoed en onbeantwoorde liefde, en vervult nu de rol die het fascisme hem niet kon verlenen: die van algemeen aan-

[p. 84]

vaard symbool van een treurige en in feite domme vorm van nationalisme.

Omdat hij zo diep geworteld is in de Portugese ziel, en samen met de bijna vergeten volksmuziek een van de schaarse, simpele maar oprechte middelen is waarover het volk beschikt om zijn verdriet en verlangens uit te drukken, verdient de fado eigenlijk een beter lot.

Toen ik klein was, waren er nog nauwelijks radio's, maar hadden de meeste mensen wel een guitarra of een gitaar thuis, of zelfs alle twee, zoals wij. En niet alleen konden mijn opa, mijn vader en mijn enige oom er redelijk mee overweg, ook waren warme zomeravonden op het pleintje waar wij woonden bijna altijd fado-avonden. De buurtbewoners zaten op kisten en stoelen om de spelers heen en soms stond er iemand spontaan op om te zingen.

Ik kan me herinneren dat de mannen dat eerder deden dan de vrouwen, maar dat die laatsten veel meer gevoel legden in de tekst en de melodie. En ook al weet ik best dat het daar niet om muzikale hoogstandjes ging, toch koester ik herinneringen aan die avonden die mij niet alleen dierbaar zijn vanwege de vertrouwdheid, maar ook vanwege de gedeelde vreugde waar ik daar kennis mee maakte.

Mijn eerste instrument was een mondharmonica, waar ik een heel aardige fado corrido uit wist te halen, maar zo gauw mijn vingers lang genoeg waren om de hals van de guitarra te omvatten, zo rond mijn achtste, negende, bracht mijn vader mij de eerste akkoorden bij. Gedurende God weet hoeveel tijd stelde ik ieders geduld thuis op de proef met het spelen van de fado menor en het onophoudelijk herhalen van het kinderlijke volksdeuntje dat het trillen van de snaren nabootste:

Tingeling, klein hinkeding,
Tingeling, wat hink je nou?
Tingeling, ben pootje gehaakt,
Tingeling, door een oude vrouw.

Door goed te kijken naar het spel van de ouderen en af en toe te vragen hoe ik mijn vingers moest neerzetten bij moeilijker akkoorden, deed ik geleidelijk genoeg ervaring op om mee te mogen doen. Maar niks solo's, alleen begeleiding, een bezigheid die mij, hoe eenvoudig ook, immens veel voldoening schonk.

[p. 85]

Serieus les kreeg ik later van António Fidalgo, een vriend die een paar jaar ouder was dan ik, en meneer Zé Cigano, een paardenhandelaar. Beiden genoten een faam op de guitarra die verder reikte dan de dorpen van Trás-os-Montes, en de keren dat ik hen op feesten hoorde, begeleid door Zezinho, geniaal gitarist, beleefde ik een ontroering en een enthousiasme die ik later in concertzalen nooit heb gekend.

In die oude, simpele tijd waarin er, zoals ik al zei, amper radio's waren en de commercie de fado nog lang niet ontdekt had, ontstonden teksten en melodieën niet alleen in de beruchte kroegen van Lissabon, maar werden ze ook geschreven door anonieme tekstdichters, die zo verhaalden over misdaden en uitzonderlijke gebeurtenissen. Vervolgens werden ze op straat gezongen door groepen blinden, een folkloristisch fenomeen dat voor zover ik weet nog nooit bestudeerd is, ofschoon die tot het eind van de jaren veertig fungeerden als een waardevol en efficiënt doorgeefluik van de orale geschiedenis.

De televisie, altijd op zoek naar nieuwe bronnen, heeft zich de afgelopen jaren bij het toerisme en de commercie gevoegd als ontginner van de fado-mijn. Zo subsidieert de regering tegenwoordig de gelegenheden waar de toeristen kennismaken met de nationale zangvorm en worden er regelmatig wedstrijden voor professionals en amateurs georganiseerd (met het lokkertje van een geldprijs of uitzicht op een muzikale carrière), en de televisie helpt niet alleen bij het opzetten van dergelijke evenementen, maar zorgt ook voor de nodige publiciteit om ze te laten uitgroeien tot nationale gebeurtenissen.

Omdat de fado ontstaan is bij het volk en daar ook groot geworden is, lijkt het wellicht tegenstrijdig te klagen dat de televisie het volkse karakter ervan beklemtoont. Helaas echter beperkt de invloed van de enorme machinerie die de televisie is zich niet tot beklemtonen, maar werkt ze ook vervalsing in de hand van wat ooit zo oprecht en gemeend was. En al overtreft de fado die je vandaag de dag hoort in muzikaal opzicht de simpele melodieën uit mijn jeugd, toch is hij het element kwijtgeraakt dat hem uniek maakte: de ziel. Het is een commercieel produkt geworden, inzetbaar voor alles: spektakelstukken en reclame, verkiezingscampagnes, kunstzinnige soirees. En zoals ik al eerder zei, wordt hij ook gebruikt om het nationalisme aan te scherpen waarmee Portugals heersende klassen hun onvermogen om het land behoorlijk te

[p. 86]

besturen trachten te verdoezelen.

Daar kun je natuurlijk je schouders over ophalen, het afdoen als een van de talloze demagogische trucs en manipulatievormen, maar als je op televisie met trillende stem kwatrijnen hoort zingen als het volgende, voel je niet alleen schaamte, maar weet je zeker dat de fado, de echte, dood en begraven is.

Wanneer God hoog in het heelal,
Zich ergert aan 's mensen gedoe,
Blikt Hij omlaag naar Portugal,
En komt tot rust door de fado.