De Tweede Ronde. Jaargang 14

[p. 110]

Vertaald proza

[p. 111]

Drie prozastukken
Jorge Luis Borges
(Vertaling Sander de Vaan)

25 augustus 1983

Ik zag op de klok van het stationnetje dat het al over elven was. Ik liep terug naar het hotel. Ook nu had ik weer dat gevoel van berusting en verademing dat een vertrouwde omgeving ons pleegt te schenken. Ik ging de hal binnen, waar de doffe spiegels de planten uit de salon verdubbelden. Vreemd genoeg herkende de eigenaar mij niet en hij overhandigde me het register. Ik pakte de pen die aan de lessenaar was bevestigd, doopte hem in de bronzen inktpot en toen ik me over het geopende boek boog, bezorgde de avond mij de eerste van een lange reeks verrassingen. Mijn naam, Jorge Luis Borges, stond er al en de inkt was nog niet opgedroogd.

De eigenaar zei tegen mij: ‘Ik dacht dat u al naar boven was.’

Vervolgens keek hij me nog eens goed aan en herstelde zijn vergissing: ‘Neemt u mij niet kwalijk meneer. Die ander lijkt sprekend op u, maar u bent jonger.’

Ik vroeg hem: ‘Welke kamer heeft hij?’

‘Hij wilde kamer 19,’ luidde het antwoord.

Daar was ik al bang voor.

Ik liet de pen vallen en rende de trap op. Kamer 19 was op de tweede verdieping en keek uit op een armzalige, verwaarloosde patio met een hekje en, dat weet ik nog, een bankje. Het was de kamer met het hoogste plafond van het hotel. Ik opende de deur. De kroonluchter brandde nog. In het genadeloze licht herkende ik mijzelf. Ik lag op mijn rug op het smalle ijzeren bed: ouder, magerder en lijkbleek; mijn ogen dwaalden over het gepleisterde plafond. Een stem bereikte mijn oor. Het was niet bepaald de mijne; het was de stem die ik gewoonlijk op bandopnamen van mijzelf hoor: onaangenaam en monotoon.

‘Wat gek,’ zei hij, ‘wij zijn twee en dezelfde. Maar in een droom is niets gek.’

‘Geschrokken vroeg ik: 'Is dit alles dan een droom?’

[p. 112]

‘Het is, daar ben ik van overtuigd, mijn laatste droom.’

Hij wees met zijn hand naar de lege flacon op het marmeren nachtkastje. ‘Jij zult echter nog heel wat moeten dromen eer je bij deze avond bent aangekomen. Op welke datum bevind jij je?’

‘Dat weet ik niet precies,’ zei ik verbouwereerd. ‘Maar gisteren ben ik eenenzestig geworden.’

‘Als jij in wakende toestand deze avond hebt bereikt, zul je gisteren vierentachtig zijn geworden. Het is vandaag 25 augustus 1983.’

‘Zoveel jaren moet ik dus nog wachten,’ mompelde ik.

‘Mij rest helemaal niets meer,’ zei hij op barse toon.

‘Ik kan ieder moment sterven, ik kan verdwijnen in het onkenbare en ondertussen droom ik alsmaar van mijn dubbelganger. Het afgezaagde thema dat mij door de spiegels en Stevenson werd aangereikt.’

Ik had het gevoel dat het noemen van de naam Stevenson een afscheid was, en geen pedant trekje. Ik was hem en begreep hem. Zelfs het meest dramatische moment maakt iemand nog niet tot een Shakespeare die gedenkwaardige uitspraken doet. Om hem wat afleiding te bezorgen zei ik:

‘Ik wist dat jou dit zou overkomen. Jaren geleden begonnen wij hier, in een van de kamers beneden, aan de eerste kladversie van het verhaal van deze zelfmoord.’

‘Ja,’ antwoordde hij langzaam, alsof hij het zich weer begon te herinneren. ‘Maar ik zie het verband niet. In die versie had ik een enkele reis naar Adrogué gekocht en was ik na aankomst in Hotel Las Delicias naar kamer 19, de meest afgezonderde kamer, gegaan. Daar had ik zelfmoord gepleegd.’

‘En daarom ben ik hier,’ zei ik.

‘Hier? Wij zijn altijd hier. Hier ben ik jou aan het dromen in het huis in de Calle Maipú. Hier ben ik aan het inslapen, in de kamer die ooit van moeder was.’

‘Die ooit van moeder was,’ herhaalde ik zonder het te willen begrijpen. ‘Ik droom jou in kamer 19, bij de patio op de bovenverdieping.’

‘Wie droomt wie? Ik weet dat ik jou droom, maar ik weet niet of jij mij aan het dromen bent. Het hotel in Adrogué is lang geleden gesloopt, misschien wel twintig of dertig jaar geleden, wie zal het zeggen.’

‘Ik ben de dromer,’ antwoordde ik op enigszins uitdagende toon.

‘Je beseft niet dat het van essentieel belang is om vast te stellen of er nu één aan het dromen is of dat er twee elkaar aan het dromen zijn.’

[p. 113]

‘Ik ben Borges, die jouw naam in het register zag staan en vervolgens naar boven ging.’

‘Borges ben ik, die op sterven ligt in de Calle Maipú.’

Er viel een stilte, toen zei de ander:

‘Laten we de proef op de som nemen. Wat is het meest afschuwelijke ogenblik in ons leven geweest?’

Ik boog me naar hem toe en vervolgens praatten we een tijdje. Ik weet dat we allebei logen.

Een flauwe glimlach verlichtte zijn verouderde gelaat. Ik had het gevoel dat die glimlach op de een of andere manier de mijne weerspiegelde.

‘We hebben tegen elkaar gelogen,’ zei hij, ‘omdat we ons twee voelen en niet één. Eigenlijk zijn we twee èn één.’

Dit gesprek begon me te irriteren. Ik zei het hem.

Ik voegde eraan toe: ‘En ga jij, in 1983, mij niet iets verklappen over de jaren die ik nog heb te gaan?’

‘Arme Borges, wat zal ik je zeggen? Je zult opnieuw de tegenspoed ondervinden waaraan je inmiddels al gewend bent geraakt. Je zult alleen achterblijven in dit huis. Je zult boeken zonder letters betasten, en het medaillon van Swedenborg en het houten dienblad met het Federale Kruis. Blindheid is geen duisternis; het is een vorm van eenzaamheid. Je zult terugkeren naar IJsland.’

‘IJsland! Het IJsland van de zeeën!’

‘In Rome zul je versregels van Keats voordragen, wiens naam net als alle namen geschreven werd in water.’

‘Ik ben nog nooit in Rome geweest.’

‘Er is nog meer. Je zult ons mooiste gedicht schrijven, een elegie.’

‘Bij de dood van...’, zei ik. Ik durfde haar naam niet te noemen.

‘Nee. Zij zal jou overleven.’

We zwegen allebei even. Toen vervolgde hij:

‘Je zult het boek schrijven waarvan wij al die tijd hebben gedroomd. Rond 1979 zul je inzien dat jouw zogenaamde oeuvre enkel uit kladversies bestaat, een gevarieerde reeks kladversies, en je zult bezwijken voor de ijdele, bijgelovige verleiding om jouw meesterwerk te schrijven. Het bijgeloof dat we te danken hebben aan Goethe's Faust, aan Salammbô en Ulysses. Ongelooflijk, ik heb vele bladzijden volgeschreven.’

‘En uiteindelijk besefte je dat je had gefaald.’

‘Iets veel ergers. Ik besefte dat het een meesterwerk in de meest overweldigende betekenis van het woord was. Mijn goede bedoelin-

[p. 114]

gen waren blijven steken in de eerste bladzijden; de overige waren gevuld met labyrinten, messen, een man die denkt een droombeeld te zijn, een weerspiegeling die denkt echt te zijn, een tijger in de nacht, veldslagen waarbij opnieuw bloed wordt vergoten, een blinde Juan Muraña die er beroerd aan toe is, de stem van Macedonio, een schip dat werd gebouwd van nagels van doden, het Oudengels dat 's middags werd voorgedragen.’

‘Dat museum komt mij bekend voor,’ merkte ik ironisch op.

‘En met valse herinneringen, het dubbelspel met symbolen, lange opsommingen, vakkundige bewerkingen van alledaagse gebeurtenissen, onvolmaakte symmetrie die ontdekt wordt door uitgelaten critici, citaten die niet altijd even apocrief zijn.’

‘Heb je het boek gepubliceerd?’

‘Ik heb zonder veel overtuiging met de melodramatische gedachte gespeeld het te vernietigen, het eventueel te verbranden. Uiteindelijk heb ik het onder pseudoniem in Madrid gepubliceerd. Men sprak van een onbeholpen imitator van Borges, die het gebrek had Borges niet te zijn en die alleen de buitenkant van het model had herhaald.’ ‘Dat verbaast me niets,’ zei ik. ‘Iedere schrijver wordt uiteindelijk zijn minst intelligente navolger.’

‘Dat boek was een van de wegen die mij naar deze nacht voerden. Wat de overige betreft... De vernederende ouderdom, de vaste overtuiging iedere dag al eens beleefd te hebben...’

‘Ik zal dat boek niet schrijven,’ zei ik.

‘Jawel. Mijn woorden, die nu het heden vormen, zullen slechts een sluimerende herinnering aan een droom zijn.’

Ik ergerde mij aan zijn dogmatische toon, die ik ongetwijfeld zelf tijdens college ook aansla. Het stoorde me dat we zo sprekend op elkaar leken en dat hij misbruik maakte van de straffeloosheid die de nabijheid van de dood hem verschafte. Om me te wreken zei ik:

‘Weet je wel zeker dat je gaat sterven?’

‘Ja,’ antwoordde hij. ‘Ik voel een zoetheid en opluchting die ik nog niet eerder heb gevoeld. Ik kan het niet beschrijven. Ieder woord vereist een gedeelde ervaring. Waarom raak je toch zo geïrriteerd door wat ik zeg?’

‘Omdat we te veel op elkaar lijken. Ik verafschuw je gezicht, dat een karikatuur is van dat van mij, ik verafschuw je stem, die de mijne nabootst, ik verafschuw je pathetische woordkeus, die de mijne is.’

‘Ik ook,’ zei de ander. ‘Daarom heb ik besloten zelfmoord te plegen.’ Buiten klonk het gezang van een vogel.

[p. 115]

‘Dat is de laatste,’ zei de ander.

Hij gebaarde me dichterbij te komen. Zijn hand zocht de mijne. Ik deinsde terug; ik was bang dat de twee zouden versmelten. Hij zei tegen mij:

‘De stoïcijnen leren ons, niet te klagen over het leven; de gevangenispoort staat open. Zo heb ik dat altijd gezien, maar ik heb lang gedraald omdat ik lui en laf ben. Een dag of twaalf geleden hield ik in La Plata een lezing over Boek vi van de Aeneas. Plotseling, tijdens het scanderen van een hexameter, besefte ik welk pad ik moest inslaan. Toen nam ik dit besluit. Vanaf dat moment voelde ik me onkwetsbaar. Jij zult mijn lot ondergaan, het zal je opeens geopenbaard worden te midden van het Latijn van Vergilius, en dan zul je dit merkwaardige profetische gesprek dat op twee tijdstippen en op twee plaatsen gevoerd wordt allang vergeten zijn. Als je dit opnieuw droomt, zul jij mij zijn en jíj zult mijn droom zijn.’

‘Ik zal het niet vergeten, ik ga het morgen opschrijven.’

‘Het zal diep in je geheugen wegzinken, in het getij van je dromen. Als je het opschrijft zul je denken dat je een fantastisch verhaal aan het smeden bent. Morgen zal het nog niet gebeuren, je hebt nog heel wat jaren te gaan.’

Hij hield op met praten, ik besefte dat hij was gestorven. In zekere zin stierf ik samen met hem; bedroefd boog ik me over het hoofdkussen, maar er lag niemand meer.

Ik vluchtte de kamer uit. Er was buiten niets meer te bekennen van de patio, de marmeren trappen, het grote rustige huis, de eucalyptusbomen, de beelden, het prieeltje, de fonteinen, het tuinhek van het landhuis in het dorp Adrogué.

Buiten wachtten mij nieuwe dromen.

[p. 116]

De verbijstering

Een inwoner van Morón vertelde mij het volgende voorval:

‘Niemand weet eigenlijk precies waarom Moritán en de Mulat Rivarola zulke aartsvijanden werden. Ze waren allebei lid van de conservatieve partij en volgens mij hadden ze elkaar leren kennen in het afdelingsbestuur. Moritán kan ik me niet meer herinneren, want hij stierf toen ik nog heel klein was. Men zegt dat zijn familie uit Entre Ríos kwam. De Mulat heeft hem vele jaren overleefd. Hij was allesbehalve een caudillo, maar hij had er wel veel van weg. Hij was vrij klein en dik, en altijd zeer stijlvol gekleed. Ze waren geen van beiden bang uitgevallen, maar Rivarola was de meest bedachtzame, zoals later ook zou blijken. Hij had het al een tijdlang op het leven van Moritán gemunt, maar hij wilde voorzichtig te werk gaan. Ik geef hem groot gelijk; als je iemand doodt en vervolgens in de gevangenis moet gaan zitten wegkwijnen, ben je een stommeling. De Mulat smeedde een weldoordacht plan.

Het zal een uur of zeven geweest zijn, een zondagavond. Op het dorpsplein wemelde het van de mensen. Zoals gewoonlijk liep Rivarola daar ook te kuieren, in zijn zwarte pak en met een anjer in zijn knoopsgat. Hij werd vergezeld door zijn nichtje. Plotseling duwde hij haar weg, ging op zijn hurken zitten en begon als een haan te klapwieken en te kraaien. De omstanders gingen verschrikt voor hem opzij. Zo'n eerbiedwaardig man als de Mulat, dat deed je toch niet ten overstaan van heel Morón! En zeker niet op zondag! Vijftig meter verder sloeg hij nog altijd kraaiend en klapwiekend de hoek om en ging het huis van Moritán binnen. Hij duwde de tochtdeur open en was met één sprong op de binnenplaats. Buiten liep een rumoerige menigte te hoop. Moritán hoorde het kabaal en kwam vanuit het achtergebouw aanlopen. Toen hij die monsterachtige vijand op zich af zag stuiven, trachtte hij nog een goed heenkomen te zoeken, maar hij werd door twee kogels getroffen. Twee agenten voerden Rivarola weg. De kraaiende man verzette zich heftig.

Een maand later was hij weer vrij. De arts verklaarde dat Rivarola het slachtoffer was geworden van een vlaag van krankzinnigheid. Had het gehele dorp soms niet gezien hoe hij als een haan tekeer was gegaan?

[p. 117]

Jij

Eén enkel mens is geboren, één enkel mens is gestorven op aarde.

Het tegendeel beweren is louter statistiek, een onmogelijke optelsom.

Niet minder onmogelijk dan het bij elkaar optellen van de geur van regen en de droom die je vannacht droomde.

Die mens is Odysseus, Abel, Kaïn, de eerste mens die de sterrenbeelden ordende, de mens die de eerste piramide oprichtte, de mens die de hexagrammen in het Boek der Veranderingen neerschreef, de smid die runetekens graveerde in het zwaard van Hengist, de boogschutter Einar Tamberskelver, Luis de León, de boekhandelaar die Samuel Johnson voortbracht, de tuinman van Voltaire, Darwin op de voorsteven van de Beagle, een jood in de kamer des doods, in de loop der tijd, jij en ik.

Eén enkel mens is gestorven bij Ilion, bij de Metaurus, bij Hastings, bij Austerlitz, bij Trafalgar, bij Gettysburg.

Eén enkel mens is gestorven in ziekenhuizen, op schepen, in bittere eenzaamheid, in de slaapkamer van gewoonte en liefde.

Eén enkel mens heeft het immense ochtendgloren aanschouwd.

Eén enkel mens heeft zijn gehemelte gestreeld met verfrissend water, en vlees en vruchten gesmaakt.

Ik heb het over de enige, over de mens, en die is altijd alleen.