De Tweede Ronde. Jaargang 14

[p. 93]

De lege pagina
Nederlandse migrantenliteratuur over Australië
Malou Nozeman

In Australië wonen naar schatting een kleine 230.000 mensen van Nederlandse afkomst. Het merendeel emigreerde in de jaren vijftig en begin zestig naar de andere kant van de wereld. Maar terwijl de emigratie van Grieken en Italianen en Oosteuropeanen stof vormde voor menige roman, heeft de emigratie van Nederlanders verbazend weinig schrijvers in het Nederlands taalgebied geïnspireerd. Zover ik weet zijn Koos Schuur en Joop Waasdorp de enigen in de Nederlandse naoorlogse literatuur die zich aan het onderwerp hebben gewaagd. Beide auteurs emigreerden in de jaren vijftig naar Australië en schreven over hun eigen ervaringen als emigrant.

Ook onder emigranten-schrijvers in Australië komen niet meer dan een handjevol Nederlanders voor. Zo ontstond het idee om door middel van een literaire prijsvraag Nederlandse emigranten uit te nodigen om iets over hun ervaringen op papier te zetten. Hoe hadden mensen die ingrijpende ervaring ondergaan? Daar zou fascinerend over te schrijven moeten zijn, was de achterliggende gedachte van de stichting die de prijsvraag organiseerde. De Australische Bicentaryviering in 1988 leek een geschikt moment. Via Australisch-Nederlandse periodieken werd het nieuws van de prijsvraag zowel in Nederland als in Australië verspreid. De literaire prijs werd genoemd naar de Hollandse zeevaarder Dirk Hartog die in 1616 een tinnen etensbord met inscriptie achterliet op de Westaustralische kust. Als bekroning werd de winnaar een geldbedrag van f 10.000,- en de publicatie van het bekroonde werk in het Nederlands in het vooruitzicht gesteld. Een jury bestaande uit Nederlandse schrijvers en vertalers zou het literaire niveau van de inzendingen beoordelen.

De Dirk Hartog-prijs werd gewonnen door de Australisch-Nederlandse schrijfster Lolo Houbein (zie ook rubriek Vertaald proza). Uit een kleine zestig inzendingen koos de jury unaniem haar Engelstalige manuscript Wrong Face in the Mirror. De Nederlandse vertaling ‘Vreemdeling in de Spiegel’ (Balans, 1988) werd haar tijdens de Aus-

[p. 94]

tralische Bicentenary-viering in oktober 1988 in haar woonplaats Adelaide uitgereikt.

Lolo Houbein was 24 toen zij met haar man en twee kinderen in 1958 naar Australië emigreerde. Zoals de meeste emigranten ‘kreeg ze het niet kado’. Ze sprak nauwelijks Engels en nadat haar huwelijk was gestrand, verdiende ze de kost als schoonmaakster en verkoopster. Pas betrekkelijk laat - ze was toen 40 - begon ze aan een universitaire studie Engels. Ze begon artikelen en korte verhalen te schrijven. In 1988 verscheen in Australië haar eerste roman Walk a Barefoot Road.

De jury van de Dirk Hartog-prijs, onder voorzitterschap van Henk Romijn Meijer, was onder de indruk van de bespiegelende kwaliteiten van haar autobiografie. In tegenstelling tot de andere inzendingen, die dikwijls een letterlijke beschrijving waren van de ups en downs van het emigrantenleven, dook Houbeins boek de diepte in en beschreef de zoektocht naar haar identiteit.

‘Vreemdeling in de Spiegel’ gaat over Houbeins jeugd in Nederland - ze groeide op in Hilversum - en haar confrontatie met verschillende culturen in Australië en de Pacific. Als emigrant begon ze zich te verdiepen in haar eigen achtergronden en werd ze zich bewust van haar joodse origine. Voor Houbein ligt de grote aantrekkelijkheid van Australië niet in de jacht op materieel succes, maar in de rust en de ruimte van het landschap dat haar leerde ‘om waardig arm te zijn’. Uit haar boek spreekt ook een sterk optimistische kijk op het multiculturele Australië: ‘Als het daar met 140 verschillende nationaliteiten niet lukt om met elkaar te leven, dan lukt het nergens.’

Wie waren de overige inzenders van de Dirk Hartogprijs? Zoals gezegd ontving de stichting Dirk Hartog een kleine zestig manuscripten. Het merendeel was afkomstig van eerste-generatie-Nederlanders in Australië, die terugblikten op hun leven als emigrant. Vele van deze sterk autobiografische documenten lijken te zijn geschreven als rechtvaardiging tegenover het nageslacht: waarom men is geëmigreerd. Immers als een van de motieven om te emigreren werd vaak de toekomst van de kinderen genoemd. Zo'n 160.000 Nederlanders vertrokken na de Tweede Wereldoorlog naar Australië, in een periode van economische schaarste. De auteurs - inmiddels bejaard of er dicht tegen aan-wilden niet alleen hun ervaringen doorgeven, maar ook de beproevingen die ze hadden doorstaan. Hoewel de auteurs in deze groep inmiddels bijna 30 tot 40 jaar in Australië woonden, schreven de meesten hun levensgeschiedenis toch in het Neder-

[p. 95]

lands. In de wetenschappelijke literatuur wordt erop gewezen dat bij het ouder worden, door het verlies van werk en sociale contacten, de moedertaal weer belangrijk wordt.

Behalve deze inzendingen van eerste-generatie-emigranten, was er ook een klein aantal geschreven door de tweede generatie: kinderen van emigranten die zich ofwel verdiepten in de emigratiegeschiedenis van hun ouders of in hun eigen worsteling. Opvallend bij deze groep is dat het zoeken naar de eigen identiteit een vast thema is. Een derde groep bestond uit inzendingen van het zogeheten nieuwe type emigrant, dat in de jaren '80 naar Australië vertrok. Deze beschrijven hun emigratie als ware het een simpele verhuizing van het ene naar het andere land, zonder de ingrijpende emotionele lading van de groep uit de jaren '50 en begin '60. Ik laat ze verder buiten beschouwing. Hoe beschreven deze emigranten hun emigratie?

Voor de meeste Nederlanders waren de beginjaren in Australië een harde tijd. De opvangkampen, de eerste primitieve huisvesting, ziekten, werkloosheid en de karige verdiensten: het komt allemaal aan bod. Maar wat het leven van deze vroege emigranten extra zwaar maakte, was hun rigoureuze aanpassing. Australië voerde in de jaren '50 een duidelijk assimilatiebeleid ten aanzien van emigranten. Typerend daarbij voor Nederlanders was dat men zich ten doel stelde de eigen culturele wortels zo snel mogelijk door te snijden. ‘Toen we hier aankwamen, drong de regering erop aan je in te voegen in de Australische samenleving en cultuur en zo gauw mogelijk je geboorteland en moedertaal te vergeten,’ aldus een inzender uit Sydney. De Nederlandse overheid zat op dezelfde lijn. Potentiële emigranten naar Australië kregen de raad om zo snel mogelijk te assimileren en contacten met landgenoten te mijden. Nederlanders stonden in Australië dan ook al gauw te boek als model-emigranten, niet alleen omdat ze hard werkten en spaarzaam waren, maar ook omdat ze schijnbaar moeiteloos leken te assimileren. Uit de manuscripten blijkt echter dat ook voor de model-emigranten uit Nederland het aanpassingsproces in de regel niet pijnloos verliep. Het grootste struikelblok was in eerste instantie de taal; velen waren het Engels niet machtig; de Australische uitspraak en uitdrukkingen verbijsterden velen. Een vrouw herinnerde zich hoe zij op straat, terwijl ze met haar kinderen Nederlands sprak, door een voorbijgangster werd toegesnauwd: ‘Je bent hier in Australië, spreek Engels.’ Waar de mannen de taal uiteindelijk oppikten op de werkvloer, zaten de vrouwen als regel thuis en raakten daardoor in een isolement.

[p. 96]

Niet alleen de taal leverde problemen op. Ook de Australische gewoonten. Met bevreemding beschrijven sommige auteurs een typisch Australisch feestje, waarbij de mannen in de ene hoek zitten, de vrouwen in de andere. Heimwee, het missen van familiebanden en Hollandse gezelligheid komen dan ook steeds weer in de manuscripten terug. Ondanks hun uiterlijke aanpassing, bleef de eerste generatie Australische Nederlanders echter in een aantal opzichten onmiskenbaar Nederlands, zoals uit de manuscripten blijkt. Allerlei eetgewoonten, de Hollandse keuken en de inrichting van het huis bleven aan de andere kant van de wereld voortbestaan. ‘We conformeerden ons alleen tijdens werktijd,’ meent een 61-jarige tomatenkweker uit Cairns. Ook het geloof bleef een grote rol spelen. Ongeveer 40 procent van de Nederlandse emigranten in Australië was van katholieke huize, maar ook de streng gereformeerde hoek was vertegenwoordigd. Overigens bleek het calvinistische gedragspatroon in hedonistisch Australië moeilijk vol te houden. Werken op zondag - een doodnormale zaak in het Australië van toen - leidde in een enkel geval tot uitzetting uit het kerkgenootschap.

Bij veel mensen van de eerste generatie bleef sprake van een dubbele loyaliteit, van twee vaderlanden waar uit je niet hoefde te kiezen. De meeste Nederlandse immigranten lieten zich na verloop van tijd tot Australiër naturaliseren. Tot de jaren '50 was het gebruikelijk dat zij daarbij de Nederlandse koningin afzwoeren ten gunste van de Engelse koningin Elizabeth. Dit riep intense verontwaardiging en afkeer op. ‘Ik voelde me een verraadster,’ verklaarde een auteur uit Adelaide. Zo geassimileerd was men blijkbaar toch niet. Deze tweeslachtigheid - assimileren en niet-assimileren - was typerend voor veel inzendingen.

Maar ook de inzenders van de tweede generatie worstelden nog met de vraag: Ben ik Nederlander of Australiër? Dit is opmerkelijk, want uit onderzoek is bekend dat er weinig Nederlandse Australiërs van de tweede generatie zijn die nog Nederlands spreken of zich met de Nederlandse cultuur identificeren. Over het algemeen vonden hun ouders het niet nodig of nuttig de Nederlandse taal door te geven. Eén zo'n emigrant van de tweede generatie, de dichter Cornelis Vleeskens, emigreerde als jongen van tien jaar met zijn ouders naar Australië. Al in het opvangkamp gingen zijn vader en moeder niet meer met andere Nederlanders om. Ze wilden zo snel mogelijk assimileren. Thuis werd geen Nederlands, maar Engels gesproken. Het met geweld wegdrukken van de taal had volgens Vleeskens ver-

[p. 97]

strekkende gevolgen: hij verloor de herinnering aan zijn vroege jeugd. ‘Mijn strijd om me in Australië aan te passen was niet moeilijk, maar het ging wel ten koste van een groot deel van mijn herinneringen. [..] Ik probeerde terug te denken aan Nederland, aan school, en het lukte me niet. Weg. Totaal verdwenen.’ Pas jaren later, toen hij in Japan woonde en niet meer de druk voelde om Australiër te zijn, ontdekte hij zijn wortels. ‘Nadat ik al die jaren had geprobeerd het ene te zijn, kwam ik er achter dat ik in werkelijkheid iets anders was, namelijk een Nederlander.’ Vleeskens publiceert nu zowel in het Engels als in het Nederlands.

Een andere vertegenwoordiger van de tweede generatie herinnert zich hoe ouders en kinderen in twee kampen waren verdeeld als het om de verdediging van het oude tegenover het nieuwe vaderland ging. ‘De bekende ping-pongwedstrijd Holland-Australië speelde zich meestal onder het eten af. Er werd geschreeuwd, mijn zusje begon te huilen. Het waren altijd de kinderen die het opnamen voor Australië en mijn ouders voor Holland.’

Hoe zagen de Nederlands-Australische auteurs van deze manuscripten Australië en de Australiërs? Op het persoonlijke vlak werd de Australiër beschreven als vriendelijk en gemakkelijk in de omgang, maar ook als onbetrouwbaar: veel beloven, weinig doen - en uiterst gevoelig voor kritiek. ‘Wilde je bij de Australiërs in een goed blaadje komen, dan moest je hun land en gewoontes in alle toonaarden prijzen. Dan kon je geen kwaad bij ze doen.’ De Nederlandse auteur Koos Schuur had een soortgelijke ervaring. ‘Ben je een vijand?’ vroeg een Australische vriend hem, nadat hij in een van zijn gedichten de Australiers ‘barbaren’ had genoemd. ‘Alsof iedereen die kritiek heeft op Australië een vijand zou zijn,’ herinnerde Schuur zich later in een radio-interview.

Koos Schuur - die behoorde tot de generatie van de Vijftigers - emigreerde beginjaren '50 naar Australië. Hij schreef er twee boeken over. In de gedichtenbundel ‘Fata Morgana voor Nederlanders’ beschreef hij de desolate ontworteling die veel emigranten aan de andere kant van de wereld doormaakten. In emigrantenkringen werden zijn gedichten vaak aangehaald. Zijn tweede boek ‘De Kookaburra lacht’ bestond uit een verzameling brieven die hij aan zijn vrienden in Nederland schreef over het leven als emigrant. Geen van beide boeken is in vertaling in Australië gepubliceerd. Datzelfde geldt voor het literaire werk van Joop Waasdorp, die zes jaar in de Australische outback leefde, waar hij als krabbenvisser, strandjutter, en loodsmelter

[p. 98]

aan de kost kwam. Een aantal van zijn Australische herinneringen werden gebundeld in ‘Het naakte leven’, maar het Australische publiek hebben ze niet bereikt. Waasdorp vergeleek Australië met St. Helena toen hij in de jaren '60 uit zijn ‘vrijwillige ballingschap’ naar Nederland terugkeerde. ‘Zesduizend zeemijlen van hier ligt een stukje land in zee en als het niet verzwolgen is (wat ik niet denk) dan ligt het er nog. Ik heb er heel wat voetstappen liggen.[..] Wel stond vast dat St. Helena eens een strafkolonie was geweest. Hier en daar op het eiland stonden de muren van vroegere gevangenissen nog overeind.’ (“Het naakte leven”) Koos Schuur die eveneens naar het moederland repatrieerde, had in Australië vooral ‘diepgang, cultuur en een zekere kennis van de complexiteit van de dingen’ gemist. Beiden waren overigens niet alleen negatief over het leven Down Under. Wat hun vooral beviel in Australië was het egalitaire van de samenleving: het ontbreken van starre standenverhoudingen, zoals die in Nederland na de oorlog nog gebruikelijk waren. Voor dat opmerkelijke gegeven hadden de meeste inzenders van de Dirk Hartogprijs eigenlijk nauwelijks oog. Ook de fysieke ruimte van Australië of het bijzondere landschap komen als literair thema weinig aan bod. Het lijkt soms of de inzenders nauwelijks om zich heen hadden gekeken. Alle energie in deze levens lijkt te zijn opgegaan aan hard werken, overleven, aanpassen.

Er scholen weinig schrijvers onder de emigranten. De meesten hadden niet meer dan lagere school en enkele jaren vervolgonderwijs. Van literaire kwaliteit was dan ook vrijwel geen sprake in de manuscripten. Hoe ontroerend soms ook, hun betekenis is vooral van sociaal-historische aard: het zijn soms goed gedocumenteerde geschiedenissen van individuele migrantenlevens. Hoewel de autobiografie van Lolo Houbein opvallende literaire kwaliteiten heeft, is haar ‘Vreemdeling in de Spiegel’ strikt genomen geen emigratieroman. Het boek begint met de landverhuizing van de auteur naar Australië, maar raakt niet aan de vaak traumatische gevolgen van migratie noch aan de emotionele kanten van deze ingrijpende gebeurtenis in een mensenleven. Lolo Houbein is een wereldburger die zich met groot gemak in verschillende culturen beweegt, of het nu Australië, Papua New Guinea of India is, maar zij laat weinig zien van het conflict dat zo bepalend is voor het leven van de emigrant.

[p. 99]

De Nederlandse historicus Jan Romein vroeg zich bijna zestig jaar geleden in zijn cultuurgeschiedenis ‘De Lage Landen bij de zee’ af: ‘... waar zijn de emigratieromans der Nederlandse literatuur?’ Romein verbaasde zich over het feit dat de Nederlanders, ondanks hun wereldwijde exploraties en koloniale macht, nauwelijks ergens literaire sporen hadden achtergelaten. Volgens mij is die vraag nog steeds actueel. Zou het te maken kunnen hebben met het feit dat Nederlanders in den vreemde gemakkelijker dan andere emigranten hun moedertaal overboord gooien? Verschillende onderzoeken in Australië hebben inderdaad aangetoond dat de Nederlandse emigranten meer dan anderen geneigd waren hun moedertaal op te geven en het Nederlands niet door te geven aan hun kinderen. Deze onverschilligheid voor de eigen taal wordt in verband gebracht met een typisch Nederlandse trek, om al wat zweemt naar nationalistisch vertoon af te wijzen. Een ander punt is dat de Nederlandse overheid weinig doet om de Nederlandse taal en cultuur in het buitenland uit te dragen. Er is geen pendant van de Alliance Française, het Goethe Institut of de Società Dante Alighieri. Met het oog op het wegvallen van de Europese binnengrenzen komt steeds vaker de vraag aan de orde of Nederland zijn culturele belangen wel voldoende in het oog houdt. Kan van emigranten in den vreemde literatuur worden verwacht, terwijl de Nederlandse overheid zelf zo weinig deed en doet om de Nederlandse taal te stimuleren? Ongetwijfeld is het ontbreken van Nederlandse migrantenliteratuur in Australië de prijs die de Nederlanders hebben betaald voor hun gretige assimilatie en hun gebrek aan een sterk ontwikkelde culturele identiteit.

De Stichting Dirk Hartog werd in 1987 opgericht ter bevordering van de culturele contacten tussen Nederland en Australië. De stichting informeert over Australische literatuur en kunst in brede zin en treedt veelvuldig op als vraagbaak. Zo geeft zij onder meer vier maal per jaar een tweetalige nieuwsbrief uit met culturele berichten, boekrecensies en nieuwe boeken. Daarnaast organiseert zij regelmatig lezingen over culturele onderwerpen en incidenteel grotere culturele manifestaties. Informatie kan worden opgevraagd bij: Stichting Dirk Hartog, Postbus 685, 1000 AR Amsterdam. Tel. [phone] of 023-25 81 19.