De Tweede Ronde. Jaargang 8

[p. 172]

‘Al die strofen, dat was een heel karwei’
Willem Elsschot en Borms
Vic van de Reijt

‘Dacht jij soms dat ik een held ben?’

Zo begint de brief die Willem Elsschot op 19 november 1946 verstuurt aan Peter van Steen en die hij ondertekent met ‘Fons’, waaruit blijkt dat hij Van Steen tot zijn intiemste vrienden rekende. Peter van Steen is als auteur van een vrij omvangrijk literair oeuvre volstrekt vergeten, maar bij de lang verwachte publikatie van Elsschots Brievenboek (voorjaar 1989) zal hij erkenning vinden als de man aan wie Elsschot zijn openhartigste brieven schreef.

In zijn brief van 19 november 1946 komt Elsschot te spreken over zijn gedicht op Van der Lubbe, dat weliswaar al in 1934 is geschreven, maar pas in 1946 voor het eerst gepubliceerd wordt in het Nieuw Vlaams Tijdschrift:

‘Toen de oorlog “begon” (Zooals een tooneelvoorstelling begint) was ik verduiveld blij dat Groot Nederland (of Forum, dat weet ik niet precies meer) het gedicht aan Van der Lubbe enkele jaren tevoren geweigerd had.

Ik vrees óók dat van het integrale communisme, waar “Van der Lubbe” door geïnspireerd werd, niet veel meer overblijft. Ook heeft mijn oudste dochter (Adèle) het mij verweten dit gedicht in tijden als deze gepubliceerd te hebben. En zij moet gelijk hebben want ik heb lang getwijfeld, om het tenslotte tóch te doen. Niet om mij te doen doorgaan voor wat ik niet ben, maar omdat ik het een goed gedicht vind. Dat is de eenige reden. Wat de Russen betreft, het schrappen van de Internationale uit hun uitzendingen is voor mij het uitluiden geweest van die idealistische, revolutionnaire strooming die zooveel jeugdige harten heeft doen kloppen. Jeugdige harten waaronder ik ook het hart nog reken van je toegenegen Fons.’

In een volgende brief gaat Elsschot nader in op het gedicht. Van Steen heeft hem blijkbaar verwijten gemaakt:

[p. 173]

‘Beste Peter

Ik heb 't verkeerde schuitje niet losgemaakt, omdat ik geen schuitjes losmaak. Was Van der Lubbe een fascist geweest, ik zou datzelfde gedicht geschreven hebben. (...)

Als ik de inspiratie vind zal ik eens een gedicht schrijven ter eere van die Duitschers die, op bevel van een gepruikte Jank of Brit, opgehangen zijn.’

De inspiratie voor een dergelijk gedicht vindt Elsschot in maart 1947. Het is dan wel geen Duitser die de hoofdrol opeist, maar wèl iemand die twee oorlogen op rij met de Duitsers gecollaboreerd heeft: Dr. August Borms, een kreupele oude man, was op 12 april 1946 gefusilleerd. En daarmee dacht het overwegend katholieke, zwarte Vlaanderen zijn geweten te hebben schoongewassen. En dat zinde Elsschot allerminst. Op 12 maart, 16 maart en 18 maart 1947 schrijft hij verschillende versies van het gedicht ‘Borms’. Op het exemplaar, bestemd voor zijn zwager, vriend en biograaf Frans Smits schrijft hij:

‘Hier is het gedichtje, zooals beloofd. Zoo erg is het immers niet? En daar moest toch één van ons iets over zeggen? Waarom dan gewacht tot zijn eigen geloofsgenoten, die hem laffelijk in den steek lieten, het zullen uitkraaien als het minder gevaarlijk zal zijn?’ Op 20 maart 1947 schrijft Elsschot aan Smits: ‘Hierbij de definitieve tekst van borms. ik heb er namelijk nog een strophe aan toegevoegd, namelijk de laatste vóór de Opdracht, en wel om het voor onze katholieke vrienden, de schijthuizen die voor B. iets hadden kùnnen doen, heelemaal onaannemelijk te maken. Het zal in geen geval vóór 7 Mei het licht zien.’ Op 7 mei wordt Elsschot 65 jaar. Hij wil blijkbaar dit feestelijk moment aangrijpen om het gedicht kracht bij te zetten.

Ook Peter van Steen ontvangt het gedicht op Borms: ‘Dat is iets héél anders dan Van der Lubbe. Maar zij zijn mij beide even lief omdat zij beiden om hals gebracht zijn, de eene aan deze, de andere aan de overkant van den Rijn. Het is nog niet bestemd voor publicatie, maar dat komt nog wel.’

In dat laatste vergist Elsschot zich. Publikatie van ‘Borms’ stuit bij de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift op grote weerstand. ‘Ik heb het gedicht ingetrokken,’ schrijft Elsschot aan Frans Smits. ‘Het

[p. 174]

krijgt wel eens een bescheiden plaats onder mijn verzen, wanneer die nog eens uitgegeven worden.’

En als Peter van Steen naar het gedicht informeert, doet Elsschot de kwestie als volgt af: ‘Het gebeurde met dat gedicht was ik al vergeten. Praat er maar niet meer over, dan denken die journalisten er niet meer aan. In ieder geval is het wenschelijk dat het niet gepubliceerd wordt. Of beter gezegd, het mag in geen geval gepubliceerd worden.’ (3 juni 1947)

In een brief (gedateerd 26 juni 1947) aan een andere Nederlandse vriend, Andries Kaas, geeft Elsschot meer details over de ellende die het gedicht over hem heeft afgeroepen:

‘Heb ik je het gedicht gezonden dat ik op Borms geschreven heb? Indien niet, dan zal ik het doen want het komt mij voor dat het een goed gedicht is. Helaas, het heeft mij hier gediscrediteerd. Gelukkig werd het niet gedrukt. Maar ik zond het aan het N. Vl. Tijdschrift en het verwekte bij de 10 of 12 leden van de redactieraad zulk een verontwaardiging dat het niet alleen geweigerd werd, maar dat het groote “Comité” dat de viering van mijn 65en geboortedag in handen genomen had, plotseling uiteenspatte. Ook had de Vlaamsche Academie laten informeeren of ik het lidmaatschap van dat lichaam zou aanvaarden indien het mij aangeboden werd en ik had ja gezegd. Toen echter dat gedicht hun ter oore kwam werd mijn naam geschrapt. Dat verwenschte gedicht kost mij zeer zeker de Groote Prijs der Vlaamsche Letterkunde.

Nu vind ik het heel goed dat “men” mij niet viert want met zoo'n gevierde wordt nogal gesold. Maar ik heb niet kunnen voorzien dat bijna al mijn vrienden zich van mij zouden afkeeren voor een vers. En dan nog wel voor een goed vers.’

Op 9 juli is er weer een brief aan Van Steen:

‘Wat het gedicht aan B. betreft, zand erover. Het eenige wat mij erin interesseert is de lyrische waarde en om die te kunnen beoordeelen moet men abstractie maken van de politiek. Het gedicht van Vondel op Oldenbarnevelt vind ik prachtig, maar ik weet absoluut niet of die man onschuldig was. Ik heb nu eenmaal de verwenschte manier om, als het ware automatisch en onbewust, aan de zijde van de slachtoffers te gaan staan, peu importe of het democraten of

[p. 175]

fascisten, Franschen of Duitschers zijn. Ik heb een instinctmatige afkeer voor overwinnaars, wie of wat ze ook zijn mogen en het zou mij liever zijn dat zij aan den slag bleven tot beide partijen, na een eeuw of zoo, zich plotseling zouden afvragen “zijn wij eigenlijk niet gek?”’

Zand erover... Het Borms-gedicht blijft Elsschot bezig houden. Op 19 juli 1947 schrijft hij een briefje aan Jozef Muls, waaruit blijkt dat hij aan het gedicht is blijven werken:

‘Amice, Het gedicht dat ik u zond is onvolledig. Tusschen de 6e en de 7e strophe (dus na: waarvan 't infame werk enz.) moeten de volgende 4 regels ingelascht worden:

Nog glom een laatste sprank: Oranjes vrome telg
verheft des Zwijgers stem en schut dien stoeren Belg.
Uw nood, helaas, drong niet tot in de troonzaal door:
wie eenmaal is gedoemd vindt nergens meer gehoor.’

En daarmee is het gedicht voltooid. Jaren laten (in 1958) komt Elsschot er nog een keer op terug in een gesprek met Jan C. Villerius: ‘En dan dat vers over Borms! Al die strofen, dat was een heel karwei, maar ik heb mijn best gedaan. Het was mijn bedoeling iedereen zijn deel te geven: de Belgen, de Hollanders, de Regent hier, Hare Majesteit bij jullie, de Paus, de katholieken en zo is het gebeurd.’

Maar voorlopig bezorgt het Borms-gedicht Elsschot alleen maar ongemak. Zijn ‘linkse’ vrienden hebben zich van hem afgewend, terwijl het vers in foute kringen furore maakt. Aan Frans Buyens die een studie over hem wil publiceren schrijft Elsschot:

‘Deze om er u nog eens uitdrukkelijk op te wijzen dat ik wens dat u geen melding maakt van het gedicht dat ik aan B. gewijd heb. Het werd niet gedrukt en u wordt dus verondersteld het niet te kennen. In ieder geval past het niet, te schrijven over een gedicht dat niet voor het voetlicht van de publieke opinie gebracht werd. Ik heb ernstige redenen om deze houding aan te nemen. Het gedicht “is mij van het hart” en dat is mij voldoende.’

Ook Frans Smits zal in de herdruk van zijn studie (1952) met geen woord over ‘Borms’ reppen.

Maar inmiddels is een aantal afschriften van het gedicht in omloop en zo kan het gebeuren dat in 1949 een zeer apocriefe versie,

[p. 176]

‘Aan Borms’ getiteld, verschijnt in het fascistische krantje Rommelpot. Deze publikatie kan niet met instemming van Elsschot zijn geschied, gebeten als hij was op ook maar de geringste ingrepen in zijn letterkundig werk. De Rommelpot-versie telt maar twintig regels, de eerste regel (‘Gij zijt mij vreemd geweest, vermetele oude vriend,’) is gecensureerd tot ‘Ik heb u niet gekend, onbuigzame oude vriend,’ en als ondertekening is de naam ‘Willem’ gebruikt, iets wat Elsschot nooit deed.

Pas in 1954 wordt ‘Borms’ voor het eerst in de door Elsschot gewenste versie gepubliceerd, zij het in een zeer kleine, bibliofiele oplage, die door zijn schoonzoon G.W. Kelner is vormgegeven. Elsschot heeft aan het gedicht twee motto's uit het Oude Testament toegevoegd. In 1957 wordt ‘Borms’ opgenomen in het Verzameld werk. Elsschot heeft dan, ook in Vlaanderen en zelfs bij de katholieke kritiek, literaire erkenning verworven. En aan intimi kan hij zich inmiddels laten ontvallen dat hij op twee van zijn werken bijzonder trots is: op zijn Borms-gedicht, omdat hij er een boel vrienden mee verspeelde, en op zijn scabreuze studentenlied ‘Schele Vanderlinden’, omdat het een volkslied is geworden. Over ‘Schele Vanderlinden’ een volgende keer meer.

Ik zag naar de plaats des gerichts: daar was de boosheid.

prediker iii:16

Al uwe minnaars hebben u vergeten.

jeremia xxx:14

Gij zijt mij vreemd geweest, vermetele oude vriend,
maar dat gij Neerlands vaan manmoedig hebt gediend
dát weet ik niettemin zoals 't een ieder weet
die nu, in dit ons Land, zijn brood in schaamte eet.

Voor rechters-soldeniers, beroepen door de Staat,
is het u dan vergaan zoals het dapperen gaat.
En de Regent keek toe, stilzwijgend, onverstoord,
maar nam zijn pen niet op voor 't schrijven van één woord.

Uw gratie lag gereed voor 't buigen van uw nek,
voor 't beven van uw lip, voor 't eten van uw drek.
Goddank, gij hebt dat tuig misprijzend genegeerd
en noch uw dierbaar volk noch uwe naam onteerd.

Dat kon, dat wilde of dorst men niet verstaan.
Men riep het peloton en 't peloton trad aan.
Maar dat het salvo, dat finaal is losgebrand,
ons allen heeft geraakt, dat voelt heel Vlaanderland.

En dat geen enkele stem tot u is opgegaan
toen ieder in zijn geest u voor die muur zag staan.
De Paus heeft niet geroerd, wij allen zwegen stil
als was die snode daad des Heren eigen wil.

Een ieder zwoer bij God: ‘Ik heb hem niet gekend,
die oude, door de pest geslagen krukkenvent.’
O lafheid ongehoord, o niet te delgen schand,
waarvan 't infame merk ons op het voorhoofd brandt.

Nog glom een laatste sprank: Oranje's vrome telg
verheft des Zwijgers stem en schut die stoere Belg.
Uw nood, helaas, drong niet tot in de troonzaal door:
wie eenmaal is gedoemd vindt nergens meer gehoor.

Al werd uw oude romp in allerijl vermoord,
de echo van uw stem wordt door geen schot gesmoord.
En wat van u resteert wordt éénmaal, naar de Wet
van Vlaanderens eergevoel, met staatsie bijgezet.

Voorop de Kardinaal, gedost in vol ornaat.
Herzegend en verkist zijt gij zijn kameraad.
Hij zal, na 't eersaluut, liturgisch henengaan:
en zo heeft dan het Land postuum zijn plicht gedaan.

opdracht:

Gij dacht, o lijdzaam volk, dat 't gruwelijk getij
der oude tyrannie voor immer was voorbij.
Weet nu dan dat uw stem door niemand wordt aanhoord,
Zolang gij stamelend bidt of bedelt bij de poort.

Antwerpen 1947