De Tweede Ronde. Jaargang 5

[p. 46]

Essay

[p. 47]

Zinnen die zeeën wakker maken
Sándor Csoóri*
(Vertaling Erika Dedinszky)

Lezen. Romans, novellen, artikelen, filosofie, verslagen van economen, gedichten. Lezen. Alsof ik reis, alsof ik speurwerk verricht, alsof ik naar bewijzen zoek, alsof ik de balans opmaak - met potlood in de hand. Wat er uit springt, daar zet ik een streep onder. De ene keer is dat maar een enkel gevoelig, nerveus bijvoeglijk naamwoord. Een andere keer: harde en stroeve woordconstructies; weidse interstellaire beelden die vijandige werelden aaneensmeden, metaforen, zinnen die hele zeeën wakker maken. Zou één van mijn vroegere, reeds lang overleden onderwijzers plotseling voor mijn neus staan, dan schudde hij vast droevig het hoofd bij het zien van mijn boeken: tsjonge jonge, wat een varken ben je toch.

Iets wat ik slechts kon beamen en met een zuiver geweten nog wel: jazeker, meneer, ik ben nu eenmaal een onverbeterlijke kladderaar. Maar ja, het is mijn lust en mijn leven, wat doe je daaraan? Op school heb ik lang genoeg eerbied voor de boeken gehad. Ik kaftte ze met dezelfde zorgvuldigheid als waarmee je een baby de luier omdoet. Nee, ik hield me toen nog keurig aan alle voorschriften.

Nadien kreeg ik een andere relatie met boeken. Ik bots met ze, ik vermeng me met ze, ik slaap met ze, ik vlucht met ze. Sommige zijn zo dat ik zin krijg de tafel boven op ze te gooien, van andere word ik dronken. Ik kan me Le grand voyage van Jorge Semprun nog levendig herinneren. Tegelijk joeg me dat boek destijds het schaamrood op de kaken en veroorzaakte het een heimelijk gevoel van triomf. Ik wist toen nog niet, ik kon het ook niet weten, sterker nog, ik weet nog steeds niet of ik al die gruwelen had kunnen verdragen die de verteller ten deel waren gevallen, waar hij zich moeizaam doorheen geworsteld had in de onnatuurlijk functionerende wereld van gevangenschap en dood, volkomen vervreemd van de uiterlijke omstandigheden en in situaties beland die hem dwongen om zijn innerlijke gesteldheid geweld aan te doen, al was hij amper twintig. Wat ik wel heel zeker wist was dat ik nog nooit zoveel affiniteit met iemand gevoeld had; alles aan die jongen: de manier waarop hij zijn handen bewoog, waarop hij dacht, waarop hij keek, kwam me be-

[p. 48]

kend en vertrouwd voor, in die sfeer van doffe waardigheid tussen vlagen vrolijkheid en momenten van dood. Sneeuw en glassplinters daalden neer op dat landschap, op de wonden, op de zenuwuiteinden. ‘Denken is een loffelijke bezigheid, maar voorlopig zitten we in de val als ratten... Raap maar al je moed bij elkaar, makker.’

Die zin hoor ik nog steeds. Verliefden en terdoodveroordeelden zullen hun muren zó vol krabbelen als ik het doe met mijn boeken.

Ik lees dus en dat brengt me in beweging. Het doet me leven. Nu eens parallel aan de verhalen, de uiteenzettingen, de celdeling van de fantasie; dan weer met de boze grijns van een wolf - dwars tegen ze in. Als parachutespringers dalen de vraagtekens en de norse ascetische uitroeptekens op de pagina's neer. Toch ben ik door de stupiditeit van een ander - of iets wat ík alleen als zodanig beoordeel - nog nooit tot ridder geslagen. De brug van spanning die tussen de auteur van het boek en mij ontstond was me altijd al liever en wekte eerder mijn respect dan welke tot zelfgenoegzaamheid verleidende kloof ook. Alles naast elkaar: sneeuw en glassplinters. Liefde en oorlog. Herinnering en herbeleving. Gedachten die gedachten opheffen door er nieuwe van te kweken. Walter Benjamin schrijft: ‘Baudelaire had sommige van zijn gedichten enkel geschreven om daarmee vroeger werk van anderen te vernietigen.’

De hele historie van de dichtkunst in één zin.

Nu en dan heb ik meer dan genoeg aan zo'n klein beetje uit de compactheid van tweehonderdvijftig briljante bladzijden. Waarom ook niet. Het echt belangrijke is meestal niet het geheel, maar het deel; niet zozeer de kennis als die regenboog die boven het weten spant, de verrukking van een koortsige opwinding - dat onnoembare iets waarop we door allerlei geheimen gekruisigd worden. Overigens...: ‘Onze ziel is niet verstoken van kennis. Onze ziel weet heel goed wie we zijn. Dat deel dat we stelselmatig buiten beschouwing hebben gelaten heeft ons door,’ zegt de Engelse psychiater R.D. Laing.

Hij zegt het - en ik ben blij met die uitspraak. Immers, de treffende formulering van deze wetenschapper ruimt weer een bos woest struweel op in een streek die telkens opnieuw vol onkruid schiet.

Past het nog wel om het boek te prijzen? Nu zovelen al de doodsklok boven zijn kadaver hebben geluid? Nu er in betrouwbare, schokkende en onontkoombare visioenen reeds gesproken wordt over een nieuwe zondvloed die, met zijn machtige golven over de

[p. 49]

planken der bibliotheken likkend, de boeken voor onze ogen meesleurt: de laatste kruimels van een verzonken cultuur...

Natuurlijk denk ik in de eerste plaats aan Marshall McLuhans paniekzaaiende waarschuwingen. Naar zijn bewering moet het schrift beschouwd worden als de basismetafoor van beschavingen met een kringloopkarakter, terwijl onze tijd, de tijd van de denkende machine, het van een macrokosmische codespraak zal moeten hebben. Kortom: een totaal nieuwe cultuur doemt voor onze ogen op. Wat tevens betekent dat we onze boeken niet langer kunnen vertrouwen. Nu het tijdperk van het schrift voorbij is hebben we een nieuwe metafoor nodig. Ja, wat moeten wij daarop zeggen, wij die in een wereld vertoeven waar de orale cultuur, de schriftelijke uitingen en andere expressievormen van de menselijke ervaring het nog amper verder gebracht hebben dan wat gestotter, wat kan ik doen dan de eminente in-twijfel-trekkers feliciteren, al die bruidsjonkers van de toekomst, met de briljante dorpsomroeper McLuhan aan het hoofd van de stoet.

Dat zeg ik dan wel, maar dan heel zachtjes, meer voor me uit brommend. Niemand kan loochenen dat de mensheid dankzij de massacommunicatie plotseling haar eigen verleden binnengestapt is en dat onze ervaringen, niet langer in de volgorde van de logica gerangschikt, niet in de keten van de lineariteit ingepast, maar met heel het polyfone gewicht van de simultaneïteit op ons drukkend, hun invloed doen gelden. Een Cubaanse boer, een arbeider uit Osaka, een lid van het House of Lords in Engeland, een jonge Hongaarse intellectueel of een gymnastiekleraar uit Israël zien, bijvoorbeeld, in december 1972 exact dezelfde beelden, althans, zouden die in principe kúnnen zien.

Dit ontkennen zou even dom en schandelijk zijn als ons erop blindstaren. Want de mensheid kan dit heden-nieuwe-stijl alleen maar betreden met haar complete verleden.

Naast de nieuwe sterrenstelsels behoudt ze evengoed ook de vuurvaste en springstofvrije waarden van de Gutenberg-galaxis.

Zelfs nadat deze al enigszins anders ingericht is.

Wat is het boek tot nog toe geweest? De onoverwinnelijke taal van levenden en doden. De taal van diepe mijnschachten en nog diepere hunkeringen. De taal van de goden. De taal van onzichtbare uithoeken. De taal van het langs doorzichtige vliezen sijpelende bloed. De taal van terechtstellingen, samenzweringen en van het verzet. Boeken: oog-in-oog met tirannieën! De taal waarin men de mate-

[p. 50]

rie trachtte te benaderen en er afstand van nam. Taal van geloof en ongeloof. Een boodschap van de alomtegenwoordige geest die de Egyptische grafkelders binnendrong, die je meesleepte naar de rituele mensenoffers der Inca's. Taal die rekenschap aflegde over de pijn en die het onzegbare zei. Taal die de wereld van Tolstoj en Dostojevski voor je ontsloot, die je het wonder leende en de geldigheid bewees van al die door de persoonlijkheid van hun auteur gezeefde werkelijkheden, taal die je in het sinistere licht van twee o zo verschillende hemelstreken Raskolnikov en Julien Sorel toonde, en ook de trilling die over het gelaat van Attila József voer terwijl hij deze regels schreef:

Zwak is mijn lichaam: laat angst het beschermen!
Toch straal ik als ik mijn lief verwacht,
want met mij is de trouw zelf aanwezig
in een wereld tuimelend door de ruimtenacht.

Moet ik nog verder gaan?

Vaak verrijkten boeken de ‘werkelijkheid’ met wat eraan ontbrak en daarmee voorzagen ze in een reële behoefte. Ze spraken uit wat wel denkbaar, maar onvertelbaar leek.

Boeken, dat was ook het verleden. En de afstand. De herinnering aan mogelijkheden en onmogelijkheden.

Het is een feit dat de mens, de mensheid die haar oude plaats verlaat haar blik steeds vaker richt op de turbulente beelden van de zichtbare wereld, vaker dan op de boeken. In veel landen steekt ze vanuit een orale cultuur pardoes over naar ons op visuele, auditieve en anderszins zintuiglijke tekens ingestelde tijdperk. Wie zijn oren en ogen door de Niagara-waterval van snelle reisindrukken, films, televisieprogramma's, prentbriefkaarten en radio-uitzendingen laat overdonderen krijgt de stellige indruk dat hij ooggetuige en deelgenoot van het wereldgebeuren kan worden.

Alleen - ís dat wel zo?

Is het niet eerder zo dat die immense massa van nieuwe werkelijkheidselementen, werkelijkheidsclusters, werkelijksheidsbonken, werkelijkheidsrook, die ons ervaringsveld binnenschuift zich op den duur tot net zo'n ondoordringbare dam van onbegrijpelijkheden voor onze neus kan verdichten als waar McLuhan het over had, sprekend over bepaalde vormen van de schrijf- en leescultuur?

Om meer op de bal en minder op de man te spelen: het mcluha-

[p. 51]

nisme doet me onherroepelijk aan de vroegste periode van het futurisme denken. Vaak is zelfs de hele terminologie, de smeltgraad van de redenering dezelfde. Hoe zei Marinetti het ook weer? ‘We staan thans op de hoogste top der eeuwen!... Wat heeft achteromkijken nog voor zin als wij ons opmaken om de mysterieuze poorten van het Onmogelijke te openen? Sinds gisteren zijn Tijd en Ruimte dood. Nu we de eeuwige, de alomtegenwoordige snelheid hebben verwekt, leven we in de volheid.’

Het parool dat in die tijd als een kartets de wereld inspatte was nog: snelheid, versnelling, de uitdagende vaart. Die idealen hebben nu plaats moeten maken voor de denkende machines, de nieuwsgaring, de revoluties van de communicatie. Er is dus altijd en overal weer sprake van een of andere technische ontwikkeling. Van dingen die daarna nog verder ontwikkeld kunnen worden, nog meer verfijnd en vermenigvuldigd, dingen die in de eerste plaats in de civilisatie wortelen.

Het zou flauw zijn om van het mcluhanisme hetzelfde te voorspellen als wat wij van de bloei, de rol en de schaarse resultaten van het futurisme inmiddels al wéten. Hoogstwaarschijnlijk zal zijn koers en ook zijn uitwerking geheel anders worden. Wat me echter toch wel van het hart moet, dat is dat volgens mij één van de grote miskleunen van de eeuwwisseling de rotsvaste overtuiging was dat de verworvenheden van de civilisatie al het oude radicaal zouden verbeteren. Maar dan ook álles: de maatschappelijke stelsels, de bestaansvormen en ook de kunst. Men geloofde serieus dat de machines en de grote steden in de mens nieuwe zintuigen wakker zouden roepen. Maar op den duur zag je achter de machine-aanbidders en de snelheidfans één voor één de kenners van het volksleven verschijnen: de etnografen, de archeologen der antieke culturen, mensen als Frazer, Bartók of Henry Moore, en men kreeg ineens in de gaten dat zij beslist niet minder tot de creatie van een nieuw, twintigste eeuws waardensysteem hadden bijgedragen dan de hijgerige avant-garde. Integendeel, zij die juist de oudste zaken warm hielden bleken het meest geschikte tegenwicht te vormen voor de najagers van het allernieuwste.

En dat zal vandaag en morgen niet veel anders gaan. Ooit ging het wiel voor een geniale uitvinding door - aldus McLuhan -, maar tegenwoordig is het vieux jeu... het wordt gebruikt om bij landing de vaart van het vliegtuig af te remmen.

Een schitterend beeld, maar misleidend. Want met het wiel pluk-

[p. 52]

ken we alweer een argument uit de technische sfeer. De schrijf- en leescultuur echter, waar onze McLuhan eigenlijk op doelt, is maar voor een deel door de techniek bepaald. Wordt een boek, bijvoorbeeld, op de juiste manier gelezen, dan houdt het op boek te zijn. Dan kan het alles worden. De wereld in haar totaliteit. Afscheid of aanwezigheid. De niet bestaande werkelijkheid die simpelweg schepping heet. Ík kan het boek zijn, die allang onder de woorden gedoken in allerlei verborgen stromen rondzwem, en jij kunt het even goed zijn, terwijl je net een boek sluit om zelf nooit meer dicht te gaan - zolang je leeft.

(1974)

Kopergravure van Boeda, eerste helft achttiende eeuw.