De Tweede Ronde. Jaargang 5

[p. 17]

Ik ben van voor een oorlog
Jona Oberski

Begin april 1984 word ik opgebeld door iemand van De Populier die uitlegt dat De Populier op 4 mei een herdenking organiseert, maar rond middernacht zodat de bijeenkomst ook op 5 mei valt, met het doel de kloof tussen De Oorlog en het heden aan de orde te stellen. Ik heb nog nooit aan een 4 mei herdenking bijgedragen, ik ben zelfs nooit naar zo een herdenking toegeweest, ik herdenk die periode wel thuis en eigenlijk meer gedurende het gehele jaar dan speciaal op 4 mei. De opzet van deze bijeenkomst spreekt mij wel aan, die kloof voel ik sterk en als ik mee doe geeft mij dat de gelegenheid eens stil te staan bij wat zo een herdenking eigenlijk voor me betekent - iets waartoe ik anders toch niet kom. Kennelijk ben ik toe aan deze peiling.

We bespreken enkele praktische kanten en Rudi Lion Sjin Tjoe belooft me het voorlopige programma te sturen. Vanaf dat moment maak ik notities: invallen, opmerkingen van familieleden en vrienden die ik vraag naar de betekenis van De Oorlog en 4 mei voor hun leven, ideeën voor de voordracht, vragen waarop ik het antwoord zou moeten vinden, onderzoek dat gedaan zou moeten worden. Langzaamaan ontwikkelt zich in mijn gedachten meer een theatervoorstelling dan een toespraak van enkele minuten. Daarbij stel ik mij en anderen steeds deze vragen: Wat is eigenlijk herdenken in het openbaar? Waartoe leidt herdenken? Wat doet deze herdenking mensen die van na de oorlog zijn? Wat is zo bijzonder aan deze oorlog? Hoe kon het tot die oorlog komen? Hoe wordt de oorlog in andere landen herdacht?

Op de laatste vraag krijg ik bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie een antwoord. Andere landen hebben andere gedenkdagen, soms in verband met de eerste wereldoorlog, soms meer algemeen als Memorial Day, soms op een andere bevrijdingsdag. Ik was niet in Nederland bij de bevrijding, mijn bevrijdingsdag - ik was een kind - viel later en vond in een meer oostelijk gelegen streek plaats. Zouden onze oosterburen ook iets herdenken? Daarop wil ik niet ingaan. Woede en wraakgevoel is gemakkelijk op te roepen, maar wie schiet daar nu iets mee op? Ook ik krijg tranen

[p. 18]

en een dichtgeknepen keel bij de televisievlag op de Waalsdorpervlakte met klokgelui, de ‘Last Post’ en gezamenlijk zwijgen. Het maakte mij als kind razend als iemand doorreed terwijl de straatlantaarns 2 minuten stilstand en stilte signaleerden. Zo iemand zou minstens moeten worden opgesloten. Hoe ontroerend is het daarentegen als iedereen zich aan de afspraak houdt, alsof alle mensen ineens aan mij denken en zeggen: vertrouw op ons, wij zorgen dat het niet meer gebeurt. Daarmee heb ik geen ouders terug, maar het geeft me het idee dat alles anders had kunnen zijn dan het is. Dat gevoel kan ik ook nu goed oproepen, maar geloven doe ik het niet meer. Juist hierin steekt een bedrog bij herdenken. Dat zie je als je naar de rest van de wereld kijkt, en die staat ook op het programma van deze avond: na twaalf uur komen vluchtelingen-immigranten van nu aan het woord. Het begint tot me door te dringen dat herdenken, aandacht vragen voor mensen die hulp nodig hebben, politiek is. Maar het verdriet van de slachtoffers dan? Ook dat is reëel, al helpt herdenken niet tegen hun verdriet. Hierover zeg ik iets op die avond. Na een week heb ik de elementen voor mijn rede. Het geheel is te lang, van de cassetteband hoor ik dat ik de voordracht beter moet oefenen, maar het meest storend is dat de tekst al direct te veel een betoog is, terwijl de toeschouwers in een doezelige herdenkingsstemming zullen zijn. Komen ze daar niet voor troost - en wat heb ik hun dan te bieden? Willen ze mijn mening weten - waarom dan de mijne? Ik kan er moeilijk van uit gaan dat zij zullen openstaan voor een zware verhandeling, en evenmin dat ze komen voor amusement. Ik geloof wel dat ik iets te zeggen heb - maar ik weet nog niet hoe dat moet. Na nog een week heb ik de volgorde beter aangepast aan wat ik denk dat ‘de stemming van de avond’ zal zijn, heb ik een persoonlijk element toegevoegd en heb ik een begin gevonden, een eerder gemaakt gedicht.

De avond heeft de voortreffelijke titel gekregen Ik ben van na de oorlog en dat wil ik zo houden, is georganiseerd door De Populier, slaa, Poëzie Hardop en (in) theater De Balie. Presentator is Chris van der Heijden. Optredenden zijn Sigrid Koetse, Hans Hoes, M.C. Brands, Evelien van Leeuwen, Ellen Santen, Remco Campert, Ana Sebastián, Hanny Berkelmans, Luis Aravena, Meral Taygun, Mischa De Vreede, het duo Ayui, en ik. Het eerste uur wordt door Vara's Zout in de pap rechtstreeks op radio uitgezonden.

Ik begin dus met het gedicht en mijn rede gaat langzamerhand over in een licht betoog. Terwijl ik daar sta te spreken voor twee-

[p. 19]

honderd personen en en een handvol radioluisteraars vraag ik me weer af wat voor zin een dergelijke avond heeft, welke invloed ervan uitgaat en op wie. Wat blijft er van over?

Door de organisatoren werd overwogen de teksten uit te geven, maar daarvan is niets gekomen. Ik grijp daarom graag de gelegenheid aan die De Tweede Ronde mij biedt de tekst hier te publiceren. Ik geloof ook nu nog dat ik met de rede het best tot uitdrukking breng wat ik heb te zeggen over het thema. De lay-out van de tekst moet hier dan maar de stemexpressie vervangen.

's Avonds tegen elven stap ik bij Bob binnen
hij staat klaar Marian te halen, zijn miss '82, en naar
‘The invasion of the body snatchers’ in The Movies te gaan
straks, zeg ik, ben ik 42
weet hij, zegt hij - maar
ik vier het niet
mijn moeder is gestorven

we gaan zitten
hij
schenkt twee borrelglazen vol jenever

de beste moeder van altijd en overal
in ons heelal
zij: zou me 6 keer ‘sterf’ hebben vergeven
pech had zij lieflijk te zijn zonder pil en tv denk ik
zeg ik, hadden wij de keus gehad had
zij geleefd met
mij als sterfgeval

hij wist niet eens dat zij
leefde, zegt hij, wanneer
het gebeurde het gebeurde
het gebeurde 38 jaar geleden
dan: wil hij de voorgestelde nacht
kraken onder mijn hakken zijn glazen
ga ik maar
mee.

[p. 20]

 

* * *

 

 

 

Wij hebben iets te herdenken

 

maar jullie

 

jullie weten niet eens waar het om gaat

 

wat wij herdenken

 

wie wij herdenken

 

doden.

Na De Oorlog vertelde mijn pleegvader wel eens iets uit de eerste wereldoorlog. Ik begreep niet waarover hij het had. Eerste wereldoorlog? Zijn ouders overleefden. Dat was geen wereldoorlog.

Doden die jullie niet hebben gekend. Die niet door ons zijn gedood. Die niet door jullie zijn gered. Die niet door ons zijn gered. Danken wij hen ons leven? Danken jullie hen je leven? Het leven onder deze omstandigheden... ben je daarvoor dankbaar?

Bespeur de verwarring. Twee minuten stilte; en mensen die niet weten waarover zij die twee minuten anders moeten denken dan: ‘wat moet ik denken?’ Twee minuten stilstaan, emoties onderdrukken - in plaats van tekeer gaan, glazen ingooien, bomen vellen, schelden en tieren.

Herdenken met mensen die je bestraffen: ‘jij hebt de oorlog niet meegemaakt’. Stilte die, zonder uitweg te bieden, angst oproept voor een derde wereldoorlog. Herdenking die de goedheid van een staat die vluchtelingen opneemt contrasteert met het onvermogen van de staat de vluchtelingen veiligheid te bieden.

Jongeren die willen tonen dat ‘het’ doorgaat zonder dat zij van de geliefde ouderen hebben kunnen leren wat ‘het’ eigenlijk is, dat moet doorgaan. Samen zwijgen, schijn van onderling begrip, opgehouden eensgezindheid. Herdenking die je doet beseffen te leven tussen mensen die ons bij uitzondering níet in de steek hebben gelaten; tussen mensen die wij bij uitzondering níet in de steek laten als het er op aankomt.

Herdenking die geconcentreerde moord gruwelijker maakt dan sluipend massaal laten sterven. Herdenking die afhankelijkheid oproept, dankbaarheid jegens bevrijders - en woede bij wie niet dankbaar is; gevoelens van saamhorigheid, van nationalisme, ter-

[p. 21]

wijl tegelijkertijd het verstand laat weten dat een zó begrensde kijk op de wereld heilloos is. Herdenking die heiligdom is geworden, ontoegankelijk voor oningewijden.

Er uit komen we nooit, dat is wezenlijk aan herdenken. Maar déze ingewikkeldheid is een beeldenstormpje waard.

Bespeur de teleurstelling. Al die doden, al die ontberingen, al dat lijden, al die herinneringen aan ontberingen en lijden - dat alles kan toch niet voor niets zijn geweest? Dat mag niet voor niets zijn. Destijds was de hoop dat díe oorlog werkelijk de laatste keer ellende had gebracht. Alles zou zich van dat moment af aan ten goede keren. Het kwaad had voor altijd afgedaan.

De verwachting kon waarschijnlijk zo een extreme vorm aannemen doordat de tweede wereldoorlog de wereld hier ook extreem had doen instorten. Einde van chaos kon alleen begin van paradijs betekenen. De goede toekomst lag eenvoudig klaar, lag te wachten, en deze hoefde slechts door hard werken te worden ontgonnen. Alles leek duidelijk. Maar wo ii bleek niet de laatste strijd op aarde, niet de laatste oorlog - al is-ie het hier. wo ii bracht niet de laatste massale moordpartij, niet de laatste martelingen, niet de laatste demonstratie van ongebreidelde macht, niet het laatste hoogtepunt van discriminatie.

Die teleurstelling is evenzeer verbonden met de oorlog als het lijden. De verwachting, de hoop, de betere wereld die zou komen, gaf tenminste enige waarde, enige zin aan het meegemaakte; bracht het aan de rand van wat voor het verstand bevattelijk begint te worden.

Mét de opkomende teleurstelling, met de verdwijnende hoop, raakt ook dat restje betekenis verloren. Het was toch voor niets. Het heeft de wereld niet vooruit geholpen. Het bracht geen eensgezindheid, geen gezamenlijk belang; verdraagzaamheid bleef luxe.

Bespeur het verdriet. Verdriet van mensen die geliefden missen. Zij treuren het gehele jaar door, dag en nacht. Zij zoeken elkaar en het samenzijn rakelt rouw op, stelpt, maar biedt geen blijvende troost. Hoe zouden zij ooit níet kunnen herdenken? Men begrijpt hen minder en versterkt zo hun verdriet. Zij vragen erkenning. Voor hen is herdenking onvervangbaar. Toch? - Zou een herdenking die meer verdriet dan troost is gaan bieden, niet toch eens moeten worden herzien?

[p. 22]

Herdenken. Een herdenking moet tegelijkertijd aan twee voorwaarden voldoen: er is een geschikte aanleiding voor de herdenking; en: de kennis omtrent de aanleiding werkt in alle delen van het leven door. Zij die de aanleiding niet hebben meegemaakt, leren uit opvoeding, onderwijs, cultuur- en staatsuitingen permanent wat de betekenis is van de aanleiding - en kennen zo ook de betekenis van de herdenking.

Sommige staten hebben meer algemene herdenkingsdagen, niet alleen voor doden uit de tweede wereldoorlog. Bij ons is dat waarschijnlijk alleen al anders omdat Nederland buiten de eerste wereldoorlog is gebleven.

Zolang er geen Europese of wereld-dodenherdenkingsdag bestaat... Zou vijftien mei voor ons land een datum zijn met een geschikte aanleiding voor een jaarlijkse dodenherdenking?

Vijftien mei is verbonden met oorlog, onderdrukking, opstand, moord, verzet, vervolging, strijd, bevrijding - symbolen te over, en voldoende ‘kunstwerk’ als brandpunt voor herdenking van onze doden. Vijftien mei is de dag van de Nederlandse onafhankelijkheid, het einde van de Tachtigjarige Oorlog, de vrede van Münster. New York heette nog Nieuw Amsterdam. Het was hier Gouden Eeuw. Voor de vrijheidsstrijd was geld beschikbaar uit handel, niet zelden handel in vijandige gebieden, niet zelden slavenhandel.

De aanleiding voor vijftien mei als herdenkingsdag is goed ingewikkeld.

wo ii simplificeerde. wo ii bracht alles terug op één vraag met één antwoord: ‘goed’. Fout, was goed voor de vijand.

Zo eenvoudig is leven niet met miljarden mensen op aarde; onder dreiging van massaal lijden bij een kernwapenstrijd; bij dagelijks geweld en voortdurende onderdrukking; bij massale sterfte ten gevolge van honger, en massale dumping van voedseloverschotten op de afvalhoop; met ingenieuze machines op miljoenen kilometers van de aarde af, en mensen die het eenvoudige apparaat ontbreekt waarmee ze drinkwater van enkele meters diepte kunnen oppompen; met mensenmassa's die dergelijke gegevens dagelijks in de huiskamer krijgen voorgeschoteld; met meer problemen die om onze aandacht strijden dan kalenderdagen in een jaar.

Déze ingewikkeldheid leren begrijpen van ons voorrecht hier te leven

[p. 23]

in betrekkelijk grote autonomie en verdraagzaamheid; leren onze kinderen déze ingewikkeldheid bij te brengen; ‘vroeger is vroeger en nu is nu’ is veel te eenvoudig, al wordt het gezongen door kinderen hier voor kinderen onder de evenaar.

Een goed ingewikkelde herdenkingsdag, ook voor slachtoffers: voor die van de tweede wereldoorlog, voor die van omstreeks 1600, voor die van nu. Een jaarlijkse nationale herdenkingsdag - met toekomst.

Deze avond geeft aan iets dat een schijn van eenvoud had gekregen, een deel van z'n ingewikkeldheid terug, maakt het werkelijker.

De manier zoeken waarop het verleden zich het best laat uitbuiten ten bate van de toekomst.

Blijft misschien de vraag: welk verleden in de eerste plaats?

Blijft zeker de vraag: uitbuiten, ja; maar voor wie het meest?