De Tweede Ronde. Jaargang 5

[p. 86]

Sirin
Vladislav Chodasévitsj
(Vertaling Marja Wiebes en Yolanda Bloemen)

Kunst is niet alleen maar vorm, maar zonder vorm heeft zij geen bestaan, en dus geen betekenis. Daarom is een bestudering van een kunstwerk zonder een bestudering van de vorm ondenkbaar.

Iedere beoordeling van een auteur, ieder verhaal over hem zou moeten beginnen met een analyse van de vorm. Maar een vormanalyse is zo omvangrijk en ingewikkeld dat ik, wanneer het om Sirin gaat, aarzel u voor te stellen met mij dat gebied te betreden. Bovendien heb ook ik Sirins vorm niet echt uitputtend bestudeerd omdat echt kritisch werk onder onze omstandigheden niet mogelijk is. Toch heb ik enige waarnemingen gedaan, en ik ben zo vrij de resultaten daarvan mee te delen.

Bij een nauwkeurige beschouwing blijkt Sirin overwegend een kunstenaar van de vorm te zijn, van de literaire kunstgreep, en niet slechts in de algemeen bekende en erkende zin dat de formele kant van zijn werk zich onderscheidt door een buitengewone variatie, complexiteit, glans en originaliteit. Dat alles is bekend en erkend omdat het iedereen opvalt. Maar het valt op omdat Sirin zijn kunstgrepen niet alleen niet maskeert, niet verbergt, zoals anderen meestal doen en waarin bijvoorbeeld Dostojevski een verbluffende perfectie bereikte, maar juist omgekeerd; Sirin etaleert ze zelf, als een goochelaar die meteen nadat hij het publiek heeft verbluft, het laboratorium van zijn wonderen exposeert. Dat is volgens mij de sleutel tot de hele Sirin. Zijn werk wordt niet alleen bevolkt door personen, maar ook door een grote hoeveelheid kunstgrepen die, als elfen en kabouters, tussen de personages op en neer lopen en een enorme hoop werk verzetten: ze zagen en knippen, ze spijkeren en schilderen terwijl ze voor de ogen van het publiek die decors waarin het stuk zich afspeelt opzetten of afbreken. Zij bouwen de wereld van het verhaal, en zijn zelf onmisbaar belangrijke personages. Sirin verbergt ze niet omdat een van zijn hoofdtaken juist is te laten zien hoe de kunstgrepen leven en functioneren.

[p. 87]

Er is een verhaal van Sirin dat helemaal is gebouwd op het spel van de eigenmachtige literaire kunstgrepen. Uitnodiging tot een onthoofding is niets anders dan een keten van arabesken, patronen, beelden die niet aan een ideologische, maar slechts aan een stilistische eenheid zijn onderworpen (wat overigens ook een van de ‘ideeën’ van het werk is). In Uitnodiging tot een onthoofding is geen sprake van reëel leven of van reële personen, met uitzondering van Cincinnatus. Al het overige is slechts het spel van de decorelfen, het spel van de kunstgrepen en de beelden die het creatieve bewustzijn, of liever, de creatieve wartaal van Cincinnatus vullen. Met de beëindiging van hun spel breekt het verhaal af. Cincinnatus is niet onthoofd en niet niet-onthoofd omdat wij hem gedurende het hele verhaal zien in een denkbeeldige wereld waar geen reële gebeurtenissen mogelijk zijn. In de slotzinnen stort de tweedimensionale, geverfde wereld van Cincinnatus ineen, en tussen het omgevallen decor ‘liep Cincinnatus’, zegt Sirin, ‘tussen het stof, de gevallen dingen en het trillende doek in de richting waar, te oordelen naar de stemmen, wezens stonden die op hem leken.’ Dit is vanzelfsprekend de terugkeer van de kunstenaar uit het kunstwerk in de werkelijkheid. Als u het wenst wordt de onthoofding op dat moment uitgevoerd, maar niet op de manier en niet in die zin als de held en de lezer verwachtten; met de terugkeer om de wereld van ‘wezens die op hem leken’ wordt het bestaan van de kunstenaar Cincinnatus afgesneden.

Karakteristiek voor Sirin is de bewuste, of misschien slechts ervaren, maar vaste overtuiging dat de wereld van de kunst, de echte wereld van de kunstenaar, door middel van beelden en kunstgrepen geschapen uit schijngelijkenissen met de reële wereld, in werkelijkheid echter bestaat uit heel ander materiaal, zo anders dat de overgang van de ene wereld naar de andere, in welke richting dan ook, te vergelijken is met de dood. En het wordt ook door Sirin beschreven als doodgaan.

Cincinnatus sterft bij de overgang van de wereld van de kunst naar de reële, en omgekeerd, de held van het verhaal Terra incognita sterft op het moment dat hij tenslotte geheel en al verzinkt in de wereld van de fantasie. En hoewel de overgang zich in deze gevallen in diametraal tegenovergestelde richtingen voltrekt, wordt hij door Sirin op dezelfde manier beschreven als het instorten van het decor. Beide werelden zijn in hun relatie tot elkaar voor Sirin illusoir.

[p. 88]

Op dezelfde manier sterft ook de vlinderhandelaar Pilgram, de held van het verhaal Prikkebeen, voor zijn vrouw, zijn klanten, de hele wereld, op het moment dat hij tenslotte naar Spanje vertrekt, een land dat niet samenvalt met het echte Spanje omdat het een voortbrengsel is van zijn droom. Op precies dezelfde manier sterft ook Loezjin op het moment dat hij zich uit het raam werpt op de witte en zwarte vierkanten van een Berlijnse binnenplaats, en hij definitief uit de werkelijkheid tuimelt en onderduikt in de wereld van zijn schaakcreatie, daar waar geen vrouw, geen bekenden, geen huis bestaan, maar alleen zuivere, abstracte relaties tussen creatieve kunstgrepen.

Als Prikkebeen, Terra incognita en Uitnodiging tot een onthoofding helemaal gewijd zijn aan het thema van de relatie tussen de werelden, dan is De verdediging het eerst werk waarin Sirin de volle wasdom van zijn talent bereikt (omdat hij hier misschien voor het eerst de basismotieven van zijn werk vond), dan bevat De verdediging hoewel het tot dezelfde cyclus behoort tegelijkertijd ook de overgang naar een andere serie geschriften van Sirin, waar de auteur zich andere problemen stelt die evenwel onveranderlijk verbonden zijn met het thema van de creatieve persoonlijkheid en het creatieve werk. Deze problemen dragen een enigszins beperkter, je mag wel zeggen beroepsmatig karakter. In de persoon van Loezjin wordt de verschrikking van zo'n vakidiotie aangetoond, er wordt getoond hoe een permanent verblijf in de creatieve wereld - indien de kunstenaar een talent is en geen genie - als het ware zijn menselijk bloed opslokt en hem in een automaat verandert die niet is aangepast aan de werkelijkheid en sterft tengevolge van het contact daarmee.

In Het oog wordt een artistieke charlatan beschreven, een bedrieger, een man zonder talent, aan wie creativiteit in wezen vreemd is, maar die probeert zich voor een kunstenaar uit te geven. De weinige fouten die hij maakt zijn zijn ondergang, hoewel hij natuurlijk niet sterft maar alleen van beroep wisselt omdat hij immers nooit in de creatieve wereld is geweest en de overgang van de ene wereld naar de andere komt in zijn geschiedenis niet voor. Maar in Het oog wordt het thema al aangestipt dat centraal staat in Wanhoop, een van Sirins beste romans. Daarin is het lijden te zien van de echte kunstenaar die streng is voor zichzelf. Hij gaat ten onder ten gevolge van één enkele fout, één enkele blunder die in het verhaal is geslopen dat al zijn creativiteit heeft opgeslokt. Tij-

[p. 89]

dens het creatieve proces nam hij aan dat het publiek, de mensheid, zijn schepping misschien niet zou begrijpen en naar waarde schatten, en hij was bereid dit gebrek aan erkenning fier te dragen. Het feit dat hij zelf schuldig blijkt te zijn aan zijn mislukking brengt hem tot wanhoop omdat hij slechts een talent en geen genie is.

Het leven van de kunstenaar en het leven van de kunstgreep in het bewustzijn van de kunstenaar, dat is het thema van Sirin dat in bijna al zijn werk, te beginnen bij De verdediging, in meerdere of mindere mate naar voren komt. De kunstenaar echter (en concreter gezegd, de schrijver) wordt door hem nergens direct getoond, maar altijd achter een masker: een schaker, een zakenman, enzovoort. Daar is, denk ik, een aantal redenen voor. De belangrijkste daarvan is dat we ook hier te maken hebben met een kunstgreep, een zeer gebruikelijke overigens. De formalisten noemen dat ‘vervreemding’. Het bestaat uit het tonen van een object in een ongebruikelijke omgeving die het in een nieuwe positie plaatst, nieuwe aspecten ervan laat zien, het directer doet ervaren. Maar er zijn nog andere redenen. Als Sirin zijn helden direct als schrijvers zou voorstellen, zou hij bij de beschrijving van hun creatieve werk een roman in een verhaal of een verhaal in een roman moeten invoeren, wat de plot uitermate ingewikkeld zou maken en van de lezer een bepaalde kennis van het schrijversvak zou eisen. Hetzelfde, maar met enkele andere moeilijkheden, zou gebeuren als Sirin schilders, beeldhouwers of acteurs van hen zou maken. Hij ontneemt hun de kenmerken van hun artistieke beroep, maar Loezjin werkt net zo aan zijn schaakproblemen, en Herman net zo aan de beraming van zijn misdaad als de kunstenaar aan zijn schepping. We moeten tenslotte wel in aanmerking nemen dat, behalve de held in Het oog, alle helden bij Sirin echte, hoogstaande kunstenaars zijn. Van hen zijn Loezjin en Herman zoals ik al zei slechts talenten, geen genieën, maar ook hun kan een diepe artistieke natuur niet worden ontzegd. Cincinnatus, Pilgram en de naamloze held uit Terra incognita hebben niet die onvolkomenheden die zo kenmerkend zijn voor Loezjin en Herman. Dus moeten al degenen die zonder masker, openlijk als kunstenaar worden getoond, om met de letterkundeleraar te spreken, positieve typen zijn, wat, zoals u weet, bijzondere en in het gegeven geval onnodige moeilijkheden veroorzaakt voor de auteur. Bovendien zou het voor de auteur in dit geval niet eenvoudig zijn hen te vrijwaren van die

[p. 90]

pompeuze en zoetelijke toon die welhaast onvermijdelijk samengaat met de literaire portrettering van echte kunstenaars. Alleen van de held van Het oog had Sirin zonder moeilijkheden een literator kunnen maken, juist omdat deze held een namaakschrijver is. Ik denk overigens, ik ben er zelfs van overtuigd, dat Sirin, die over een grote voorraad bijtende observaties beschikt, zich eens niet langer zal inhouden en ons zal tracteren op een genadeloos satirisch portret van een schrijver. Zo'n portret zou een volledig logisch stadium zijn in de ontwikkeling van het basisthema waarvan hij bezeten is.

13 februari 1937

Uit: Literatoernye stati i Vospominanija