De Tweede Ronde. Jaargang 2

[p. 62]

Visuele poëzie avant la lettre
Aldert Walrecht

De ruim honderd jaar geleden geboren Franse dichter Guillaume Apollinaire (1880-1918) is vooral bekend geworden door zijn poëziebundel ‘Calligrammes’ die in het jaar van zijn dood verscheen. Een aantal gedichten uit die bundel had nl. een speciale vormgeving die men sindsdien meestal als ‘Visuele poëzie’ betitelt, hoewel hij er zelf de naam ‘idéogrammes lyriques’ aan gaf. Iedereen kent wel het voorbeeld dat hierbij als illustratie is opgenomen.

[p. 63]

In dit gedicht waarvan het beeld de tekst ondersteunt, zien we een (vredes?)-duif met bebloed kopje boven de fontein (des levens?) fladderen, waaruit allerlei herinneringen opstijgen.

‘Calligrammes’ staat met dergelijke gedichten aan de basis van de ‘concrete’ visuele poëzie en Apollinaire wordt dan ook algemeen als een van de grondleggers van dit genre beschouwd, een genre dat wij enkele jaren later in het Nederlands taalgebied beoefend zien in ‘Bezette stad’ (1921) van Paul van Ostaijen, die ook op andere manieren door Apollinaire is beïnvloed, en nog later in het werk van 50-ers zoals Lucebert.

Maar natuurlijk was het visuele reeds eerder - vóór ‘Calligrammes’ - in de poëzie van Apollinaire aanwezig, en het zou best kunnen dat die ‘visualiteit’ - door de lezer - zo onvoldoende begrepen werd dat Apollinaire besloot daar iets aan te doen: door ‘een plaatje bij een praatje’ te geven.

Als voorbeeld van zo'n visueel gedicht avant la lettre kies ik het gedicht ‘La dame’, opgenomen in de bundel ‘Alcools’ van 1913:

Toe toe il a fermé sa porte
Les lys du jardin sont flétris
Quel est donc ce mort qu'on emporte

Tu viens de toquer à sa porte
Et trotte trotte
Trotte la petite souris

Er bestaat van dit gedicht een Duitse vertaling, van Gerhart Hang:

Klopf klopf Er hat geschlossen seine Tür
Des Gartens Lilien sind verblüht
Wer ist der Tote den man trägt herfür

Du klopftest eben an seine Tür
Und husch husch husch
die kleine Maus entflieht

[p. 64]

Een letterlijke vertaling in het Nederlands zou kunnen luiden:

Klop klop Hij heeft de deur gesloten
De lelies van de tuin zijn verlept
Welke is toch die dode die men wegdraagt

Je hebt zojuist aan zijn deur geklopt
En trippelt trippelt
Trippelt de kleine muis

Helemaal duidelijk is dit niet. Het eerste punt van onbegrip doet zich voor bij de vraag: Hoe valt het te ‘rijmen’ dat een gedicht dat DE DAME als titel heeft, helemaal geen dame bevat? Er wordt in de eerste regel hoogstens over een heer gepraat (il, geen elle); de dode is in het Frans en in het Duits eveneens manlijk, en je kunt la porte en la petite souris die wél vrouwelijk zijn, toch moeilijk als de dame uit de titel beschouwen? De achteraf zo gemakkelijke oplossing van het probleem is deze: De dame wordt door de dichter vanaf het eerste moment van het gedicht (visueel) aanwezig gesteld, op de manier van: De dame, hier staat ze, voilà. De dame staat voor de deur van het nog gesloten gedicht, ze wordt in de titel ten tonele gevoerd.

Maar die dame stáát niet alleen, ze wordt in het gedicht vanaf het begin ‘in beweging gebracht’:

- Toe toc (de dame klopt, het klinkt een beetje dof; in dit geval klopt het bekende bijbelwoord ‘Klopt en u zal worden opengedaan’ niet, want:)

- Il a fermé sa porte (de dame realiseert zich dat ze tevergeefs klopt, maar toch loopt ze niet direct weg; ze blijft nog even wachten en haar ogen die eerst alleen maar op die dichte deur gericht waren, richten zich nu op de onmiddellijke nabijheid van het huis, waar ook niet alles rooskleurig is:)

- Les lys du jardin sont flétris (Eerst komt ze voor een gesloten deur en vervolgens is de situatie in de tuin zoals beschreven; nóg loopt ze niet weg, nee, haar blik dwaalt nog verder af en wat ziet ze dan? Een dode die weggedragen wordt:)

- Quel est donc ce mort qu'on emporte

Met deze vraag is de kleine tragedie compleet, want men kan

[p. 65]

moeilijk aan de gedachte ontkomen dat de dode dezelfde is als il uit de eerste regel. Maar we moeten wél beseffen dat deze suggestie alleen bij de lezer zo overkomt. De dame stáát daar alleen maar, kloppend, denkend, kijkend in steeds wijdere kringen, in een steeds grotere leegte:

- het gesloten huis

- de ‘gestorven’ tuin

- de dood in de verte

Het zijn allemaal visuele beelden met een zekere climax voor de aandachtige lezer, maar niet voor de dame want die weet (nog) van niets en misschien wordt ze daardoor des te tragischer.

Kortom, de dichter tekent met enkele woorden een situatie vol suggestieve beelden (én klanken!), maar enig begrip daarvoor ontstaat pas wanneer men de relatie tussen de titel en de eerste strofe ziet, en die relatie is zuiver visueel.

Het volgende probleem is de vraag naar de ‘plaats’ van die trippelende kleine muis in de tweede trofe. Dat tu niemand anders kan zijn dan de dame tot wie de dichter zich in deze strofe op een vertrouwelijke manier richt, is na het voorafgaande wel duidelijk, want wie anders heeft aan de deur geklopt! Maar ook voor wat de muis betreft ligt de oplossing weer heel wat eenvoudiger dan men denkt wanneer men géén oplossing ziet. Men behoeft alleen maar even tot het kinderlijke muisje terug te keren uit de eigen jeugd, in het bekende ‘baker-rijmpje’:

Zagen zagen
Wiele wiele wagen
Jan kwam thuis om een boterham te vragen

Moeder was niet thuis
Vader was niet thuis
‘Piep’ zei de muis in het voorhuis

Wie zich de daarbij behorende ‘bewegingen’ herinnert, ziet zich weer teruggeplaatst op de knieën van vader of moeder, oom of tante, met de armen kruiselings heen en weer ‘zagend’ in de eerste strofe. Vol angst vroeg je je af wat dat te betekenen had - tenminste, zo verging het mij - maar als dan aan het slot van het gedichtje (bij ‘Piep’) de kietelende vinger van de ‘medezager’ in je buik of je zij prikte, kwam aan alle tragische spanning een eind.

[p. 66]

Met deze herinnering op de achtergrond wordt de muis van Apollinaire even levend en begrijpelijk als ‘de muis in het voorhuis’. De dame en Jan komen allebei in een situatie van ‘tragiek’ terecht, maar in beide gevallen is er een relativerend muisje dat dank zij de menselijke tragiek in een ideale muizen-situatie belandt en daar piepend en trippelend blijk van geeft.

Bij het vertalen van een dergelijk simpel gedichtje komen zoveel facetten naar voren, dat men er liever maar niet aan begint. Er bestaat zelfs een mening dat poëzie ‘so wie so’ onvertaalbaar is, want je kunt nooit én het rijm, én de maat, én de klank, én de betekenis van het origineel handhaven. Wanneer men het Frans en het Duits naast elkaar legt, blijkt dat ook.

In het Nederlands doet zich bij de eerste regel eigenlijk geen probleem voor, behalve dat de korte ò in een ó verandert, maar in ons woord dood dat in die hele strofe meeklinkt, zit óók die ó. Waarom dus niet gewoon vertalen wat er ook in het Frans staat qua betekenis:

Klop klop Hij heeft zijn deur gesloten (= 4 ½ jambe)

Dat heeft natuurlijk wel als consequentie dat r. 3, 4 en 5 zo mogelijk óók die ó als rijmklank moeten hebben, maar onze taal is rijk genoeg met ó's gezegend om dat probleem op te lossen.

Ter afwisseling geeft de tweede Franse regel een manlijke rijmklank (-tris) die in de 5e regel terugkeert, bij (sou)ris. In het Duits vinden we óók een mnl. rijm: (ver)blüht/(ent)flieht. Het Franse metrum van die tweede regel is anders dan het Duitse: 2⅔ amfybrachen tegenover 4 jamben. In 't Nederlands kan zowel rijm als metrum gehandhaafd blijven, wanneer we met enige vrijheid vertalen:

Verflenst zijn de lelies om 't huis (= 2⅔ amfybrachen)

Voor wat de betekenisinhoud betreft maakt dat niet zoveel uit: de lelies van de tuin of de lelies om 't huis, en bovendien krijg je nu in de vertaling de ò-klank (van sont) terug, door om te gebruiken. Maar het belangrijkste is natuurlijk dat huis op muis rijmt.

Ik laat de Duitse vertaling verder voor wat ze is en kom, uitgaand van de eerste twee regels tot de volgende Nederlandse vertaling,

[p. 67]

waarin zoveel mogelijk met het oorspronkelijk (qua klank, betekenis, metrum en rijm) is rekening gehouden.

Klop klop Hij heeft zijn deur gesloten
Verflenst zijn de lelies om 't huis
Wie brengt men daar weg Welke dode

Je klopte zijn deur bleef gesloten
En onverdroten
Trippelt de piepkleine muis

Ik weet het: onverdroten voor trotte trotte is een ‘creatieve’ vertaling voor wat de betekenisinhoud betreft, maar maat en rijm blijven gehandhaafd en óók de klank komt dichterbij het oorspronkelijk. In het woordje onverdroten zit bovendien iets van de steeds maar doorgaande actie die ook in het herhaalde trotte wordt uitgedrukt; letterlijk betekent onverdroten (volgens de Van Dale): - niet ontmoedigd, en vand. zich niet latende terneerslaan; ijverig en volhardend. Voor de dame is er alle reden om verdroten te zijn, verdriet te hebben: de dichter stelt daar het onverdroten muisje tegenover. De vrouw staat (letterlijk) bijna dood-stil, het muisje trippelt levend verder, en geeft er als het ware een beeld van dat de dame (tu) zich niet moet laten terneerslaan.