De Tweede Ronde. Jaargang 2

[p. 110]

Vertaald proza

[p. 111]

Klein proza
István Örkény
(Vertaling Erika Dedinszky)

Militair hospitaal

Om half twee was hij klaar met zijn laatste operatie voor die dag. Hij waste zich en kleedde zich om. Hij stond net zijn uniformjasje dicht te knopen toen de operatiezuster op de deur klopte.

- Die grote beer van een majoor is er. De man van nummer zevenentwintig.

De vingers van de kolonel vroren vast aan de laatste knoop. Onzeker tuurde hij naar de witte jas vol bloedspatten die hij net in de wasmand gefrommeld had.

- Waarschuw dokter Gorove.

- Die hebt u toch al om twaalf uur weggestuurd.

- Sapperloot.

Aan de dood kun je wennen. Je krijgt op den duur al zijn kunstjes door: je herkent die bewuste zucht na de laatste inhalatie of die ruk van het lichaam wanneer het hart voor het laatst opspringt. In de ogen van de arts is de dood een indifferent feit: die ligt achter de horizon van zijn rijk. Aan de dood kun je niet alleen wennen, hij gaat je na verloop van tijd zelfs vervelen. Niet zo de rouw. Rouw wordt nooit gewoon en nooit vervelend.

Familie werd gewoontegetrouw door zijn adjunkt, eerste luitenant Gorove ontvangen. Gorove was een rasdiplomaat; geduldig, plooibaar en nuchter, niet zo gevoelig en explosief als hij. Wat stom, dat hij Gorove had laten gaan. Hij zei tegen de operatiezuster:

- Laat de man maar binnenkomen.

De majoor trad binnen. Hij salueerde. Hij vroeg niets. Stil keek hij de kolonel aan. Op zijn machtige romp zat een opvallend klein hoofd en in het kleine gezicht stonden opvallend kleine ogen. Alsof men een poppenhoofdje op een reuzenlijf had geplakt. De arts raakte erg in de war door het glazige staren van die twee ogen.

- Hebt u uw vrouw gezien? - vroeg hij.

- Ik kom net bij d'r vandaan - sprak de majoor.

- Hebt u ook met haar gepraat?

[p. 112]

- Heel even maar.

- Hoe voelt ze zich?

- Goed, zegt ze.

Het werd stil. De majoor vroeg niet of de ingreep geslaagd was. Hij stond stram en roerloos in de houding. Zijn gedrag jegens de kolonel had niets opdringerigs, hij wachtte gewoon af. Hij scheen hem louter te zien als zijn superieur van wie hij geen diagnose verwachtte, maar een bevel, een begrijpelijke en duidelijke opdracht die snel en exakt uitgevoerd moest worden... Dat geduldig wachten deed de verwarring van de kolonel slechts toenemen. Hij kuchte en nam vervolgens zijn bril af, alsof het feit dat hij de majoor nu iets waziger zag de penibele situatie dragelijker kon maken.

- Ik moet u helaas mededelen - zei hij -, dat de operatie geen succes had.

De majoor reageerde niet. Hij knikte alleen maar stijfjes.

- Haar lever zat ook al vol met uitzaaiingen - vervolgde de arts na een korte pauze -. We hebben de buik geopend en toen weer dichtgenaaid.

De majoor knikte opnieuw. Zijn reuzenromp zond een blos omhoog naar het kleine hoofdje.

- Ze heeft nog maar een week of drie, vier te leven - voegde de kolonel er snel aan toe.

En weer knikte de majoor als een pop die niets anders kan dan knikken. Hij hield zich goed, maar ondertussen balden zijn handen zich met zo'n kracht tot vuisten dat ze geheel wit werden, alsof hij van daaruit het bloed naar zijn hoofd pompte.

- Ik heb zelf ook erg met haar te doen - zei de kolonel. We hebben in lange tijd niet meer zo'n zachtaardige en geduldige patiënt gehad.

De majoor fronste zijn kleine voorhoofd.

- Inderdaad -, zei hij na even nagedacht te hebben, alsof hij nu voor het eerst van die karaktertrek van zijn levensgezellin gehoord had -, zij is bijzonder zachtaardig.

- We hebben haar nooit horen klagen.

De majoor dacht weer na.

- Het klopt - knikte hij gehoorzaam, alsof ook dit feit hem voor het eerst onthuld werd -. Thuis klaagde zij ook nooit.

Ze zwegen opnieuw. De kolonel wachtte, maar de majoor vroeg niets. Weer moest de arts de stilte verbreken.

[p. 113]

- Háár hebben we verteld dat de operatie geslaagd is.

- Ik heb 't begrepen.

- We moeten zorgen dat ze tot het laatste moment in haar genezing gelooft.

- Duidelijk - zei de majoor.

- Ze moet gewoon behandeld worden zoals altijd - voegde de kolonel er nog aan toe -. Patiënten krijgen argwaan als je overdreven aardig tegen ze gaat doen.

- Zoals u wilt - sprak de majoor.

Weer viel er een stilte.

- Hebt u verder nog vragen? - informeerde de arts.

- Nee, alles is zonneklaar - antwoordde de majoor.

- Tot ziens dan maar - zei de kolonel.

- Tot ziens - zei de majoor.

Ze drukten elkaar de hand. De arts liet binnensmonds nog een soort schuw gebrom horen dat voor een blijk van deelneming moest doorgaan. De majoor verstond zijn gemompel echter niet.

- Hoe zegt u? - vroeg hij.

- O, nee, niets - antwoordde de kolonel.

Het vertrek van de majoor deed hem herademen. Hij sloeg zijn mantel om en ging nog even naar een ernstige patiënt kijken bij wie hij bloedtransfusie had laten verrichten. Op weg naar de uitgang bleef hij een moment voor kamer zevenentwintig staan. Binnen was een daverende ruzie aan de gang. Hij herkende meteen het stemgeluid van de majoor. Hij wenkte een verpleegster.

- Mevrouw Fábernik, wilt u de majoor even roepen?

De verpleegster opende de deur. De stem van de majoor schalde nu door de hele gang.

- Hysterisch kreng dat je bent - bulderde hij -, is het nu eindelijk áfgelopen met dat eeuwige gejeremieer?!

Toen werd het stil. De verpleegster kwam naar buiten. En even later ook de majoor. Zijn gezicht was opvallend rood en vertrokken. Hij sprong voor de kolonel stram in de houding, net zoals daarstraks.

- Hufter! - viel de arts tegen hem uit.

Deze betreurenswaardige uitdrukking gebezigd door een hoge officier tegen een andere hoge officier werd in de gang ook door een hele meute gewone soldaten en burgers gehoord. Wat was het toch een miskleun geweest om Gorove te laten gaan. Die verloor zijn sang-froid nooit.

[p. 114]

- Hoe praatje tegen die ongelukkige, idioot! - schreeuwde de kolonel de majoor toe.

- Wel, zoals altijd - antwoordde de majoor geschrokken -, ik handelde volgens bevel.

Onthutst staarde de arts hem aan. En hij had nog meer op zijn lever, maar net toen hij weer wilde gaan snauwen merkte hij dat de majoor huilde. Traag welden de tranen op uit de glasachtige poppenogen en dat reuzenlijf beefde en schokte alsof er iets binnenin aan het exploderen was.

- O, zit 't zo - zei de kolonel -. Neemt u me niet kwalijk. Hij bracht zijn hand naar zijn pet en liep haastig verder.

De grote missie

- Heb je soms zin om een viadukt op te blazen, mijn beste Brosch?

Brosch dacht na. Hij wist niet eens hoe hij zijn opdrachtgever moest aanspreken, daar deze elke maand van naam of beter gezegd, van schuilnaam verwisselde. De veteranen onder de anarchisten noemden hem gewoon Tsjoeb, wat zijn eerste valse naam was geweest, nog in de goeie ouwe tijd van de Grote Daden. Brosch echter zat nog maar net in het vak. Hem zei de naam Tsjoeb niets. Hij vroeg derhalve hoe hij zijn chef het beste kon aanspreken.

- Zeg maar D-Eenentwintig tegen me - glimlachte de man. Zijn gelaatstrekken waren nog markant, maar verder begon hij al aardig gezet te raken.

- Hoewel, op mijn naam komt het nu niet aan. Wat zou je van een bergviadukt zeggen? Schitterende omgeving, één-en-al bergen en dalen, met in de verte de besneeuwde toppen van de Zwitserse Alpen.

- Ik had niet bepaald op zoiets gerekend - zei Brosch -, maar nu ik erover nadenk lijkt het me een prima karwei.

- Daar ben ik oprecht blij om - reageerde Tsjoeb. - Je neemt morgenochtend de sneltrein naar Wenen en zoekt Fraser op die op de Kohlmarkt woont. Die voorziet je verder van alles. Om te beginnen ontvang je vierduizend schilling voor de aller-

[p. 115]

noodzakelijkste eerste uitgaven. Daarna de papieren. Je krijgt papieren waarmee je alle kanten op kunt. Een geboortebewijs ten name van Brosch - in Oostenrijk klinkt die naam goed - en verder je bewijs van ontslag uit de militaire dienst plus het diploma van bosbouwkundig ingenieur. Mocht je soms hardhorendheid willen voorwenden, dan krijg je van ons daar ook wel een doktersattest van.

- Dat wordt me te omslachtig - zei Brosch -. Ik hou van simpele dingen.

- Zoals je wilt. Maar probeer er wel achter te komen wat een bosbouwkundig ingenieur zoal verondersteld wordt te weten. Je ontvangt ook nog een bewijs van hervaccinatie, maar vraag Fraser daar uitdrukkelijk om, want de man vergeet alles. Vervolgens krijg je van hem een koffer van rundleder die twaalf staven bevat; daar zit het ecrasiet in. En verlies vooral het sleuteltje niet, anders zul je nog het lot van Bauer delen.

- Wat heeft Bauer dan gedaan?

- Hij was zo stom om eraan te gaan prutsen, toen-ie merkte dat-ie het sleuteltje kwijt was - antwoordde Tsjoeb ontwijkend.

- Maak de koffer straks maar open zoals het je in Genève geleerd is. En steek deze kaart bij je.

Hij schoof hem de kaart van de kroonprovincie Vorarlberg toe. Liet er de spoorlijn op zien. En het station van Bludenz. Voorbij Bludenz werden de rails door twee haakjes gekruist. Daar bevond zich het viadukt.

Brosch bekeek de twee haakjes die met de rug tegen elkaar leunden en zijn hart maakte een sprong. Tsjoeb was van mening dat overhaast handelen uit den boze was. Brosch kon het beste eerst een week of twee drie in Wenen doorbrengen en desnoods een of twee maanden. En, eenmaal op zijn bestemming, moest hij maar flink rondneuzen, vrienden maken, rustig wortel schieten.

- Ik ben nogal bang voor overorganisatie - zei Brosch. - Ik versier daar gewoon een dienstregeling, verken een beetje de situatie, tenslotte heb ik maar een ongestoord halfuurtje nodig om de explosieven te bevestigen.

- Je bent nog jong - glimlachte Tsjoeb -. En viadukten lopen niet weg.

Hij drukte Brosch nogmaals op het hart om vooral geduld te betrachten. Hij kon er beter drie jaar over doen dan dat het grote plan vanwege een kleine misrekening doorkruist werd. Die spoor-

[p. 116]

lijn vormde de slagader van Oostenrijk, hij was nog belangrijker dan de lijn van Bodenbach, die door de arme Bauer zaliger verknald was...

- Wees handig - zei hij ten afscheid - en wees geduldig. Dat viadukt blijft heus wel op je wachten.

Brosch ging overstag. Drie weken lang bivakkeerde hij in Wenen en met makelaars korresponderen was het enige dat hij er deed. Ik ben op zoek naar een boomgaard van om en nabij de zes morgens, schreef hij in zijn brieven, en wel in die prachtige streek tussen Buchs en Bludenz... Eerst weigerde hij nog een aantal aanbiedingen, want Fraser had hem gezegd dat hij moest proberen af te dingen. Tenslotte vond hij voor een schappelijke prijs toch een fraai familiehuis, gelegen temidden van tweeduizend appelbomen en met een schitterend uitzicht op het Klosterdal én op een fier omhoogstrevend viadukt dat in ‘het plan Tsjoeb’ als overbrugging no. 127/11 Q aangeduid stond. Toen nam hij een van de dorpelingen in dienst, Fraser vond immers dat er in de woning eerst nog hier en daar geschilderd en gesausd moest worden. Op 1 mei trok Brosch er in.

- Zeg 'ns, Rupprecht. Wie is die stille man toch?

- O, ken je mijn buurman nog niet? Zijn naam is Brosch. Hij is de nieuwe eigenaar van de appelboomgaard. Zijn eerste oogst is mislukt, maar toen heeft-ie de te oude bomen omgehakt en die door jonge vervangen; over een paar jaar zal-ie een prachtige oogst binnenhalen.

- Hij ziet er niet bepaald als een landbouwer uit.

- Hoe zou-ie ook, hij is bosbouwkundig ingenieur! Het is een ontwikkeld man, een goede buurman en, precies zoals je zegt, een bijzonder zachtaardig iemand. Hij heeft nog nooit iets naars gezegd over wie dan ook.

En dat klopte. Anarchisten, dat zijn doorgaans ook zachtaardige mensen, want alles wat in hen aan agressie en drift leeft, bewaren zij uitsluitend voor bruggen en spoorwegen, voor ministers en wapenopslagplaatsen. Brosch die zich keurig aan de adviezen van Tsjoeb hield schoot verbazingwekkend snel wortel. Hij ging gezellig met zijn buren om, leerde de kommandant van de gendarmerie tarok spelen en bracht de fraaiste exemplaren van zijn vroege appeloogst naar de pastorie. En hij speelde geen toneel; hij hield écht van de mensen. Brosch haatte alleen de macht en hij deed er geen moeite voor om precies uit te zoeken wie allemaal achter

[p. 117]

dat woord schuilgingen. De keizer? Nee, die haatte hij ook niet! Franz Josef sliep immers met zijn rechte rug gewoon in een ijzeren ledikant en dronk cichorei aan het ontbijt; die man was zelf ook een gevangene, de gevangene van een hogere macht die niet meer als tastbaar persoon verscheen, maar ergens volkomen onzichtbaar heerste. Brosch haatte slechts die ene lichaamloze diktator en alles wat die diktator lief was: de berookte stations met hun bolle glazen buik en de slank zwevende bruggen.

Zijn raam keek op het viadukt uit, maar uit pure voorzichtigheid trok hij zelfs het gordijn nooit opzij. Liever daalde hij tegen zonsondergang, als de bergen dichterbij kwamen en de buren zich terugtrokken, zijn hellende tuin af en ging in een oud prieeltje zitten mijmeren, onder het genot van een glas witte wijn en wat gisshübli. Het was zijn uur van de dag. Boven spande de hemel, beneden gaapte de afgrond - verbonden door de klinkende stalen boog van het viadukt... Met toegeknepen ogen tuurde hij naar de vier steunplaten waar hij straks de explosieven aan vast zou maken en bij die gedachte verschenen hete zweetdruppels op zijn voorhoofd - ook al schoot tegelijkertijd een ijzige koude door zijn lichaam. Toen de appelwijn ten derde male in de vaten begon te gisten, zond hij via Fraser een gecodeerde brief naar Tsjoeb die aldus luidde: ‘De voorbereidingen lopen ten einde. Ik verzoek om een nieuw paspoort om naar Zwitserland te kunnen uitwijken. Verder heb ik nog een nieuwe lont en een pruik nodig.’

Omstreeks die tijd had hij bij het hengelen steeds vaker beet, iets waarin hij, bijgelovig als alle viaduktenopblazers, een slecht voorteken zag. Hij was een verwoed zwerver. Hij leerde de omgeving door en door kennen, het bos, de wei, de beek en de plek waar de bedding zich versmalde en de forellen zich in de dageraad verzamelden... ‘Kijk eens naar die prachtige exemplaren, zes stuks, vanochtend gevangen!’ - pochte hij tijdens de bruiloftsmaaltijd na de huwelijkssluiting. De weduwe Siebert die hij getrouwd had keek smeltend naar hem op. Na de vis kregen de gasten linzen, grootogige linzen uit Stockerau, gevulde kapoenen, taart en puree van tamme kastanjes. De pastoor tapte moppen, Rupprecht jodelde en de weduwe zat er met hoogrode konen bij, want Brosch kneep en kneedde haar waar hij maar kon. Het wachten duurde hem al te lang, de geile hond! En de hele goegemeente raakte danig in de olie van die gemene jonge wijn, behalve hij. Geen wonder, iemand die onder zijn sponde in metalen buizen ecrasiet

[p. 118]

bewaart, kan zich geen roes permitteren.

Tegen de avondschemer wandelde hij gewoontegetrouw naar zijn prieel. Zwart oprijzend tegen de gloeiend rode hemel wachtte het viadukt. Brosch voelde zich gelukkig. Een fenomenale truc, die hele huwelijkskomedie. Ooit zou het nog eens in Genève vaste leerstof worden... Hij had Tsjoeb geschreven, zo gauw de mistige winterdagen komen zal ik het karwei klaren. Doch zijn brief werd pas na heel lange tijd beantwoord en wel door Fraser: ‘Ons aller vriend Tsjoeb die jij als nummer D-Eenentwintig kende, is door een plotselinge hartverlamming geveld...’ Het was pijnlijk nieuws, maar Brosch die een ijzeren wil bezat wist ook die tegenslag uiteindelijk te verwerken, hij was maar voor een week of wat zijn eetlust kwijt. Daarna vermande hij zich en op een nacht sloop hij het huis uit. Hij nam geen ecrasiet mee, dat kon ook onmogelijk, want er stond een heldere maan.

Voor het eerst in zijn leven betrad hij de brug. Hij liep langs de rails en ging bij de eerste pijler op zijn buik liggen. Voorzichtig betastte hij de omtrekken van de steunplaat en blikte tevreden de diepte in. Onder hem vormde de rotswand slechts een flauwe helling. Ik kan straks de lont het beste via het zadelhout spannen -, dacht hij en toen hij zich weer op wou richten gleed hij uit, verloor zijn evenwicht en stortte omlaag langs de wand van los rolgesteente. Men vond hem pas de volgende dag, vastgekoekt in zijn bloed, buiten bewustzijn.

- Ik wou alleen even een luchtje scheppen - verklaarde hij in het ziekenhuis toen hij weer kon praten.

Zijn eega waakte dag en nacht bij hem, maar toen hij zijn ziekbed kon verlaten was zij aan de beurt om plat te gaan. Na al die spanning verliep de bevalling niet zo vlot. De eerste zoon werd Johann genoemd, Peter Paul zou de tweede heten en de derde werd als Josef Otto Maria bij de burgerlijke stand ingeschreven - omdat de moeder zo op een meisje had gehoopt. Met het aantal kinderen namen ook de zorgen toe. De bomen trokken hoe langer hoe meer ongedierte aan. De eerste wereldoorlog brak uit en Brosch kreeg een streng dieet voorgeschreven, want hij had vaak last van een zware galkoliek. Maar hij was een hele taaie. Die aanvallen werd hij tenslotte ook weer de baas. Hij verdroeg fysieke pijn zonder een krimp. En na een lang en arbeidzaam leven ging hij stilletjes heen, negenenzeventig jaar oud. Alles wat maar kon lopen of staan in het dorp nam deel aan zijn begrafenis.

[p. 119]

Zijn zeven kleinkinderen - godvergeten blagen, stuk voor stuk! - haalden na de begrafenis het ganse huis overhoop. Vanonder zijn ledikant trokken ze een stel glimmende staven tevoorschijn en begonnen er brullend oorlogje mee te spelen. Maar de lol duurde niet lang. De weduwe die haar ogen haast uitgehuild had sloeg de bende uiteen, nam de staven in beslag en flikkerde de hele zooi samen met een blonde pruik zonder pardon in de vuilnisbak.

Geen nieuws

Op een middag viel op graf no 14 in perceel no 27 van de Algemene Begraafplaats te Boedapest een granieten obelisk van haast drie centenaar met een enorme dreun om. En meteen spleet het graf open om de dode te laten verrijzen die onder de zoden gerust had, te weten mevrouw Hajduska, van haar meisjesnaam Stefánia Nobel (1827-1849).

Ook haar mans naam stond met verweerde letters in de obelisk gegraveerd. Om de een of andere duistere reden was hij echter niet mede opgestaan.

Als gevolg van het sombere weer bevond zich maar weinig volk op het kerkhof. Zij die het tumult gehoord hadden liepen te hoop. Tegen die tijd had de jonge vrouw reeds de aardkluiten van zich afgeslagen. Ze vroeg een kam te leen en kamde zich.

Een oud vrouwtje met een rouwvoile voor wilde weten hoe ze zich voelde.

- O, prima, dank u - zei mevrouw Hajduska.

- Wilt u soms iets drinken? - informeerde een taxichauffeur.

- Nee, dank u, momenteel heb ik geen dorst - antwoordde de ex-dode.

Begrijpelijk, merkte de chauffeur op. Het water van Boedapest was zo afgrijselijk, dat-ie er ook geen trek in zou hebben. Mevrouw Hajduska vroeg, wat er dan aan het water van Boedapest mankeerde.

Ze deden er chloor in.

Zeker doen ze er chloor in, bevestigde de Bulgaarse kweker Apostol Barannikov, die aan de ingang van de begraafplaats bloemen verkocht. Daarom zag hij zich genoodzaakt om zijn gevoeli-

[p. 120]

gere jonge plantjes met regenwater te begieten.

Toen zei iemand, tegenwoordig doen ze over de hele wereld chloor in het water.

Op dat punt stokte het gesprek.

De jonge vrouw informeerde of er soms nog meer nieuws was.

Ach nee, niks bijzonders, was de reaktie.

En weer werd het stil. Het begon te regenen.

- Zo wordt u nog nat - sprak Dezsö Deutsch, een kleine zelfstandige, hengelstokkenvervaardiger van beroep, tegen de verrezene.

- Geeft niks - zei mevrouw Hajduska. Ze hield juist van regen.

- Hangt ervan af, wát voor regen - merkte het oude vrouwtje op.

Mevrouw Hajduska liet haar weten dat ze zo'n lekkere lauwe zomerregen als nu bedoelde.

Apostol Barannikov gaf te kennen dat hém alle soorten regen gestolen konden worden, nattigheid immers schrok potentiële kerkhofbezoekers af.

De hengelstokken vervaardigende kleine zelfstandige zei dat-ie voor deze gevoelens alle begrip had.

Nu trad in de konversatie een langere pauze in.

- Vertel me dan toch wat! - verzocht de verrezene, de kring rondkijkend.

- Wat moeten we vertellen? - peinsde het oude vrouwtje -.

We weten niet zoveel interessants.

- Hoezo, is hier sinds de vrijheidsoorlog van 1848 dan helemaal niets meer voorgevallen?

- Ach - zwaaide de kleine zelfstandige -, er gebeurt altijd wel wát. Maar het is zoals de Duitsers zeggen: ‘Selten kommt etwas Besseres nach.’

- Zo is dat! - beaamde de taxichauffeur en aangezien hij eigenlijk alleen maar op klanten uit was geweest, wandelde hij teleurgesteld terug naar zijn wagen.

Men zweeg. De verrezene wierp een blik in de kuil waarboven de aarde zich niet gesloten had. Ze wachtte nog even, maar toen ze doorkreeg dat iedereen zo'n beetje uitgepraat was nam ze afscheid van de omstanders.

- Tot ziens dan maar - zei ze en vervolgens liet ze zich terug in haar kuil zakken.

Om te beletten dat ze over de glibberige klei uitgleed, reikte de

[p. 121]

hengelstokkenspecialist haar voorkomend de hand.

- Het allerbeste! - riep hij de jonge vrouw na.

- Wat is er gebeurd? - vroeg de taxichauffeur bij de ingang.

- Ze is toch niet weer teruggekropen?

- Jawel - antwoordde het oude vrouwtje hoofdschuddend.

- Jammer. Terwijl we net zo gezellig aan het babbelen waren.