De Tweede Ronde. Jaargang 1

[p. 102]

Vertaald proza

[p. 103]

Over Marina Tsvetajeva
Charles Timmer

Marina Ivanovna Tsvetajeva (1892-1941) behoort samen met Anna Achmatova tot de grootste Russische dichteressen van de 20ste eeuw, liever, van alle tijden, immers, de 18de en 19de eeuw kenden in Rusland geen vergelijkbare namen.

Haar vader was professor aan de Moskouse universiteit, haar moeder, van Duits-Poolse afkomst, was pianiste. Marina Tsvetajeva begon in 1910 te publiceren. Later, in de jaren dertig vooral, is zij proza gaan schrijven. Iosif Brodski, de bekende dichter uit Leningrad, noemde Tsvetajeva's proza eens, met een parafrase op Clausewitz: ‘de voortzetting van poëzie met andere middelen’. Hetgeen niet wil zeggen dat Tsvetajeva ‘poëtisch proza’ schreef. Verre daarvan: het is een proza pur sang, maar wel kenmerkt het zich door wat men een ‘extra dimensie gevoeligheid’ zou kunnen noemen. Opmerkelijk namelijk voor dit proza is dat het niet met een pen lijkt te zijn geschreven, maar met voelsprieten. Voelhorens die het woord zorgvuldig aftasten op zijn smaak, kleur, vorm, klank, inhoud om het daarna in de regel te plaatsen waar het hoort en het een speciale Tsvetajeviaanse zin te geven, een ‘verrijking door de context’, kan men zeggen, waardoor er een zeer persoonlijk, evocatief element aan het proza wordt toegevoegd. En er is nog iets: al het proza van Marina Tsvetajeva is autobiografisch: uiteraard zijn dat haar jeugdherinneringen, maar ook de portretten die zij geeft van tijdgenoten-dichters en schrijvers als Majakovski, Pasternak, Rilke, Mandelsjtam, Andrej Bjelyj e.a. - het is alles vu à travers un tempérament en wel het soms heftige, alle nuances registrerende temperament van de schrijfster. Haar portretten zijn subjectief, maar juist daardoor van een uitzonderlijke penetrantie. Wie haar portret van Andrej Bjelyj ‘Een geest in ketens’ heeft gelezen kan zeggen dat hij een onvergetelijke ontmoeting heeft gehad.

Marina Tsvetajeva's Herinneringen zijn bijna uitsluitend de herinneringen van een klein meisje van 4-9 jaar aan haar wereld, dat

[p. 104]

wil zeggen, aan haar omgeving en aan haar eigen gedrag in deze omgeving. Ergens karakteriseert zij hen als ‘herinneringen van onderop’, van beneden naar boven dus: het zijn dan ook in woorden gevatte confrontaties en associaties van een kind dat opkijkt naar de dingen om zich heen, een pianokruk (Moeder en muziek), aardbeien (Flagellantenvrouwtjes), de zee (Mijn Poesjkin), de duivel in de slaapkamer (De duivel), de dood (Bij oude Pimen). Kenmerkend voor dit proza is zijn bijna tastbare concreetheid: het woord bij Tsvetajeva is geen teken dat een ‘boodschap’ overbrengt, maar het woord is het ding zelf dat het betekenen wil en tegelijk is het als woord ‘ding’, dus een specifieke klank en vorm, dus bijwijlen ook een stuk speelgoed voor een dichteresje van negen jaar ...

Marina Tsvetajeva had het moeilijke leven dat iedere dichter te doorstaan heeft. Na de revolutie van 1917 emigreerde zij in 1922 met haar dochtertje Ariadna (Alja) naar Berlijn (haar man was toen reeds in het westen), vandaar ging het naar Praag en ten slotte naar Parijs. Haar belangrijkste proza is daar ontstaan. Maar het vond toentertijd bij de Russische emigranten weinig weerklank, en de weerklank die kwam was meestal begripsloos en vijandig, gelijk alles wat origineel is vijandschap wekt. Daarbij kwam dat Marina Tsvetajeva alleen als dichteres en schrijfster kon leven, met het gevolg dat het gezin - er was nog een zoon bijgekomen - dikwijls armoede leed. In het midden van de jaren dertig schreef zij aan een vriend van haar: ‘Alles duwt mij hiervandaan weg in de richting van Rusland, waarheen ik niet reizen kan: hier heeft niemand mij nodig - daarginds ben ik onmogelijk ...’ Hierin ligt de tragedie van de dichteres samengevat. Zij heeft de druk niet kunnen weerstaan en is, met haar zoon die toen veertien was, naar Sovjetrusland teruggekeerd in 1939; haar dochter en man waren reeds in 1937 gerepatrieerd. In Moskou ging haar voorspelling ‘In Rusland ben ik onmogelijk’ op een meedogenloze manier in vervulling: twee maanden na haar aankomst werd haar man gearresteerd, toen ook haar dochter; haar vrienden en collega's onder de Russische schrijvers keerden haar bijna allen vriendelijk, maar beslist de rug toe - zelfs Pasternak, haar grote, poëtische liefde, kon niets voor haar doen. Marina Tsvetajeva werd na het uitbreken van de oorlog

[p. 105]

naar Jelaboega, een kleine stad in de Tataarse ASSR, geëvacueerd, waar zij, een negenenveertig jaar oude dichteres, vloeren kon dweilen om aan de kost te komen en waar zij zich op 31 augustus 1941 heeft opgehangen.

Marina Tsvetajeva's proza is in de Sovjetunie tot heden slechts gedeeltelijk en ook dan niet ongeschonden gepubliceerd, in haar bekende prozastuk Mijn Poesjkin bij voorbeeld is in de Sovjetrussische edities de zin: ‘Je gaat Poesjkin toch niet verbeteren zoals de bolsjewieken het doen’ geschrapt.

In het Nederlands zal een representatieve selectie uit het proza van Marina Tsvetajeva verschijnen in de reeks ‘Privé-Domein’ van De Arbeiderspers onder de titel: Herinneringen en Portretten. - Het boek had ook kunnen heten: ‘De geschiedenis van de eeuwwisseling in de ogen van een kind’ - met de aantekening erbij dat het grootste gedeelte van dit proza is geschreven in de jaren dertig, toen de wereld zich op de grootste catastrofe uit haar geschiedenis voorbereidde ...