De Tweede Ronde. Jaargang 1

[p. 66]

Anthologie

[p. 67]

Over Jan Greshoff
Marko Fondse

Op een bijeenkomst met vooral jonge vertalers in het kader van de vertalersaktie ‘Geef ons heden’ liet ik mij een paar strofen van Jan Greshoff (1888-1971) ontvallen. Hun reaktie was voor mij om twee redenen verbijsterend: zij bleken Greshoff niet te kennen en waren over mijn terloopse bijdrage zo verrukt dat ik hem een paar keer in reprise moest brengen.

De volgende dag begaf ik mij naar mijn boekverkoper voor een exemplaar van de Verzamelde gedichten, waarvan ik wel tien stuks heb bezeten, maar die ik steeds weer weggeschonken heb aan kersverse enthousiasten, zodat ik nu zonder zat. Mijn boekverkoper keek mij wat argwanend aan. Ik was de vijfde die die dag naar Greshoff vroeg en trok maar een blank gezicht, want de oorzaak van die toeloop was, naar ik reden had aan te nemen, ik zelf geweest.

Hoe is het te verklaren dat een dichter van een zo directe zeggingskracht en candeur, een dichter wiens populariteit door Du Perron is vergeleken met die van Cats in zijn tijd, en die ook nog na de oorlog herhaaldelijk is herdrukt opeens zo totaal uit de gratie is geraakt dat zelfs de omvangrijkste recente bloemlezingen (Komrij, Warren) hem niet meer dan één enkel gedicht waardig keuren? En dat terwijl het ‘klassieke’ vers, stevig op zijn versvoeten geplant, mooi afgerond van vorm, helder van dictie, vaak voorzien van een pakkende frappe - eigenschappen die stuk voor stuk Greshoffs poëzie van ± 1924 tot 1945 sieren - zich weer rijkelijk in de gunst van het publiek mogen verheugen? Over deze vraag heb ik uitvoerig van gedachten gewisseld met Alfred Kossmann die, tien jaar plus een bewust beleefde wereldoorlog ouder dan ik, wel een generatie op mij voorligt. Die benadering vanuit generaties bleek verhelderend, maar leverde geen ‘verklaring’ op voor de huidige afwezigheid van Greshoff op de boekenmarkt.

Voor Kossmann, als adolescent opgroeiend in de steeds smaller wordende marge die ‘de demokratie’ geestelijk nog restte naast

[p. 68]

de totalitaire ideologieën in de jaren '30, had Gresshoff's werk de zeer aktuele waarde van een gebruiksartikel - een slagvaardige poëzie die bondig het ijzeren rantsoen normaal fatsoen, benodigd voor de innerlijke afweer, formuleerde. Een juist geplaatste versregel als

... en Hitler vind ik een vulgairen man ...

heeft een vis comica die een heel Comité van Waakzaamheid in zich sluit.

Greshoff is zeker niet de opvallendste diepgraver uit de Forum-tijd geweest, maar als verdediger van ‘kleinschalig’ geluk en muddling through een invloedrijk voorvechter van de ‘honnêteté’, die het wantrouwen tegen heilsleren wist te aktiveren door nieuwe haring op openbaring te laten rijmen. Dat kan alleen een dichter die zijn vak verstaat en in het leven maar één zekerheid, één bedreiging en één verlossing kent: de trouwste werknemer van Gods ophaaldienst, - Hein, of in stemmiger tijden Charon. Naast die zekerheid wordt iedere poging om ‘de mensheid’ een heilsorde op te leggen een paskwil. Dit inzicht in eetbare poëzie om te bakken verstond Greshoff als geen ander.

Anders dan Kossmann heb ik dit poëtische brood genoten toen de verse aktualiteit er af was. Ik nam het tot me, om het maar met enige pedanterie te zeggen, op de puinhopen van de wereld, waaraan Greshoff zich kort voor W.O. II door emigratie onttrok en daarmee aan de wisse dood die Ter Braak en Du Perron ten deel viel. (Er zijn mensen die hem dat zeer kwalijk hebben genomen.) Los van de directe aanleiding bleek het nog steeds bekomelijk voedsel. Ik heb het gevreten als

in Sappemeer of Weert

............................een jongeman
die eenzaam uit mijn rijmen heeft geleerd
hoe waardeloos de waarde is die men eert;
een opgewonden knaap die walgend van
het huis waar hij tot knecht werd gedresseerd
door mij voorgoed bevrijd is uit zijn clan

[p. 69]

 

en die nu met zijn hart en ogen open

 

door de natuur in volle bloei durft lopen

 

niet bang voor wat hem overkomen kan.

 

(Pro domo)

Zoiets lees je als jong mens met volle overgave en daarom was het voor mij zo'n vreugde te merken dat die jonge vertalers gefascineerd reageerden toen ik iets uit Greshoff voordroeg. Men vindt zich graag in een zuivere jeugdliefde bevestigd.

Greshoffs aandeel in onze literatuur na 1945 moet veel van zijn vooroorlogse lezers hebben teleurgesteld. Hij benaderde de naoorlogse letteren als een betrekkelijke buitenstaander, althans als iemand die de oorlog weliswaar al in de geest had beleefd vóór het uitbreken ervan, maar niet aan den lijve. Er was in vijf-zes jaar tussen hem en Nederland een mentale kloof ontstaan. Als criticus miste hij daardoor de aansluiting op de meeste belangrijke schrijvers van na de oorlog. Ook zijn latere poëzie was niet geschikt om hem een nieuw publiek te verschaffen, hoe aangrijpend ik die zelf soms ook vind. Vooral in zijn laatste levensjaren lijkt het soms alsof hij zich alsnog probeert aan te sluiten bij een ‘modernere’ dictie en geeft hij prijs wat nu juist zijn grote kracht was, - het bondige, klassieke vers dat zich meteen in het geheugen grift.

Als één dichter past in het begrip tweede ronde, dan is het Greshoff wel. Al heel jong uitgekomen met weliswaar fraaie, maar toch wat onbestemde poëzie, wist hij zich onder druk van zijn bedreigde tijd rond zijn veertigste te vernieuwen tot een totaal ander dichter. Van zo'n ontwikkeling zijn betrekkelijk weinig voorbeelden te noemen.

De laatste druk van Gedichten verscheen in 1967. Het is duidelijk wat wij met het afdrukken van deze chronologische keuze hopen te bewerkstelligen, maar we zeggen het er toch maar uitdrukkelijk bij: dat ze zo snel mogelijk worden herdrukt. Een zinnig geluid is nooit weg, maar het moet verkrijgbaar zijn.