De Tweede Ronde. Jaargang 1

[p. 61]

De uitgedoofde vlam
Valeri Poesjkin

...En om een warm, dwaas woord
Zal ik bidden in de sovjetnacht.

O. Mandelstám

Hij leefde als een mens en stierf als een dichter.

M. Tsvetájeva

... Voor macht, voor het livrei
Moeten het geweten, gedachten, noch de nek bezwijken.

A. Poesjkin

Met welk een rauwe vreugde en verachtelijk lachen bespotte Majakovski het spook van de nieuwbakken zelfmoord van Sergéj Jesénin, vier jaar vóór zijn eigen pathetische einde. (Jesénin, imaginist en volgens eigen zeggen ‘de laatste Russische dichter van het platteland’, pleegde zelfmoord in het bekende Petersburgse hotel ‘Angleterre’ en schreef toen zijn laatste gedicht met zijn eigen bloed.):

.. Was er inkt geweest in Angleterre, dan wellicht

gold ge en reden de aders op te snijden.(...)

Er ontviel het volk, de taalherschepper,

een luidruchtig, klinkslagvaardig dronken gildelid.

Niemand had er aan gedacht op te merken dat hij, toen hij al lang zijn ‘eigen lied op de keel [was getreden]’ (citaat uit zijn laatste gedicht Luidkeels) bitter de spot dreef met zichzelf.

Wel nauwelijks een andere dichter van de twintigste eeuw vestigde zozeer de aandacht op zich als Majakóvski. Tien jaren van postrevolutionaire werkzaamheid maakten hem tot voorwerp van een massale verering, die na zijn dood roemruchtig

[p. 62]

werd gesteund door de autoriteiten. Posthuum werden er granieten obelisken voor hem opgericht, straten en pleinen naar hem vernoemd. Maar het levenslot van de dichter leent zich niet zo eenvoudig tot mythologische bewerking, en talrijke hele en halve verzwijgingen omgeven zijn naam met een raadselachtig aureool.

Hij joeg zich een kogel door het hoofd in 1930, toen de wetten van de ‘ijzeren’ noodzakelijkheid eindelijk hadden gezegevierd, en ‘het begin van de triomftocht van het socialisme’ op plechtige wijze was geproclameerd. De daad deed zijn literaire bewonderaars zo schrikken dat velen weigerden het gebeurde te geloven.

Korte posthuum gevonden notities en dichtregels waren voor zijn tijdgenoten van weinig nut bij het onderscheiden van de ware en verborgen oorzaken van de ramp. En inderdaad, regels als

... De boot van de liefde liep stuk op de sleur.
... Ik sta quitte met het leven.

brengen de onderzoekers van het werk van de dichter zeer in beroering en zijn de oorzaak van heel wat gissingen en vermoedens.

Majakóvski's laatste levensjaren schoten aan de ogen van zijn vijanden en bewonderaars voorbij als een soort angstwekkende en onstuimige flits. Hij draafde heen en weer, schreef, organiseerde en zocht Veteranen uit voor steeds maar nieuwe bewegingen. Hij was bitter bedroefd over het lage culturele peil van de proletarische toehoorders en werkte onophoudelijk aan ‘de maatschappij’.

Men mag daarbij niet vergeten dat hij, zelfs toen hij de functie van partijdichter vervulde, altijd een origineel fenomeen is gebleven. Hij was vaak niet in staat de zware last van propagandist te dragen, maar kon nooit ontkomen aan de verschrikkelijke kracht van zijn dichterschap.

Bij deze persoonlijkheid was alles in beweging: zijn grenzen waren opwindend, onzeker, rekbaar. Waarschijnlijk was dit het gevolg van een noodlottige eenzaamheid die eens was bepaald en

[p. 63]

daarna uit eigen wil op de spits gedreven, met de pedanterie waarmee de wil soms aanstuurt op iets onvermijdelijks waarvan iemand zich bewust is geworden. Daar kwam nog een vreselijk geestelijk nihilisme bij. Hij was geniaal-verachtelijk en tegelijk verfijnd-teder: de duivel mag weten waarom, maar zonder er zelfs genoegen aan te beleven en met een Russisch onverstoorbaar irrationalisme, vergooide hij zich geestelijk totaal. Het sleurleven van alledag - in de zin van het verstarde dogma, de houterige gewoonte, de sociale conventie, het vastgestelde schema van het leven - dát was zijn persoonlijke vijand.

Als vijftienjarige jongen die zich had aangesloten bij de bolsjewistische fractie der sociaal-democraten en die propaganda maakte onder drukkers en bakkers, bevestigde hij niet het politieke programma, maar zichzelf, Vladímir Majakovski.

Hij had een simplistisch begrip van Marx en in zoverre de ‘ideeën’ van Marx bedreigend waren voor het conservatisme van zekere aspecten in de Russische levenswijze, zag hij in de propaganda van deze ideeën het beste middel om zichzelf tot uitdrukking te brengen. Hier opnieuw de strijd tegen het alledaagse bestaan, de sleur. De gedachte dat een dichter ‘zichzelf schept’ schoot wortel in Majakovski's wereldbeschouwing en vond een centrale plaats in zijn poëzie. Een hele generatie dichters van die tijd koesterde dezelfde gedachte.

Zijn poëzie is een strijd tegen het literaire leven van alledag. Hij wil geen dichterlijk woord meer horen in de geijkte stijl en bouw, zoals hij het ook beledigend vindt om een dichter te zien in een bourgeois kostuum. Een dichter moet zijn versregels uitschreeuwen met ‘een metrische schreeuw’.

Zijn metaforen schijnen ‘de klassieke smaak’ onwelvoeglijk toe; zijn poëtische taal is gepeperd met vulgaire wendingen. De poëzie van Majakovski is een verovering op literaire conventies en een soort razende aanloop, wanneer je nergens en nooit meer stil kan staan en er bovendien steeds minder mensen zijn, die samen met jou ‘luidkeels’ (zie eerder) zouden kunnen gaan schreeuwen. En je kunt je alleen nog maar neerstorten zoals vorst Mysjkin, de hoofdpersoon van Dostojevski's De idioot, vlak voor de voeten van zijn verloofde in een aanval van ‘heilige’ epilepsie, terwijl hij een kostbare vaas omstoot in zijn val.

[p. 64]

 

... De boot van de liefde liep stuk op de sleur.

 

... Ik sta quitte met het leven.

Er sluipt een aparte betekenis in het raadsel van deze woorden. Het leven van de dichter was tegen het moment dat hij deze doodssnik neerschreef beslibd door het slijk van nieuwe ‘conventies’ en nieuwe sleur.

De marxistische ideeën die eens hadden gediend als wapen tegen het burgerlijke immobilisme, waren zelf tot een starre formule geworden. Uit de revolutionaire roes en smeekbede begon het planmatige werk van de staatsmachinerie te groeien.

Er kwam een dreigend, nieuw type burokratie op dat zwijgende en onpersoonlijke uitvoerders eiste. Lid geworden van de organisatie van proletarische schrijvers onderhoudt de dichter ‘een vriendschap’ met verscheidene toegewijde, lakeiachtige sovjetcritici als Soetýrin en Jermílov, laat hij zich fotograferen in gezelschap van de conformistische sovjetschrijvers Fadéjev, Soerkóv en Stavski. Hij, die een man was met een bijna dierlijke drang naar waarheid, had zich omringd met kleinzielige kankeraars, mensen met een op ficties berustende reputatie, door niets gerechtvaardigde, leugenachtige pretenties. Propaganda in verzen, goedkope reclame-affiches voor de sovjethandel zogen druppel voor druppel de krachten uit zijn pen.

...Je hebt Majakovski en je hebt nog wat doms,
maar hij als voornaamste stafscholier
is dichter over kurken in de Mosselpróm (...)

schamperde Jesénin. (Mosselpróm: typische sovjetafkorting uit de jaren '20: Moskouse landbouwindustrie.) En dan die onzinnige voordrachtsreizen, ontmoetingen, vergaderingen, campagnes, die zijn krachten te boven gingen. ‘Het liefdesbootje’ van zijn poëzie was werkelijk stukgelopen en toen hij zijn ‘afscheidsrecital’ had gegeven, zette hij er werkelijk ‘een kogelpunt’ achter, zoals hij al had aangegeven in zijn ‘poëma’ De ruggegraatsfluit (1914-'15).

Toen zijn kolossale ingeslapen lichaam was opgebaard om te worden beweend door talloze tijdgenoten, gebeurde er iets

[p. 65]

buitengewoons. Het publiek ging opzij om een kleine, jonge blonde vrouw voort te stuwen, wier blik in ontsteltenis gericht was op het stille voorhoofd van haar broer. Een vreselijke kreet vervulde de zaal van het afscheid. De mensen verroerden zich zwijgend, begonnen te fluisteren en verstomden weer. Daarop weerklonk gesnik. Iedereen kende de zuster van Majakovski en dit niet te stelpen geweeklaag, bij vlagen onderbroken door woorderupties tot de gestorvene, maakten de tragiek van het gebeurde nog dieper. Vol verwijt sprak ze over het échec dat zijn laatste toneelstuk bij een niet-begrijpend, giechelend publiek had geleden. ‘Waarom ben je toen niet naar óns toegekomen, Volodja?’, haalde zij luid snikkend uit. En toen ze haar zelfbeheersing terug had, schoof ze wat dichter naar hem toe: ‘Herinner je je nog, lieve Volodja?’

bracht zij opeens in herinnering, alsof het een levende betrof, en zij begon voor te dragen uit Een wolk in broek, een vroeg ‘poëma’ van haar broer:

En ik voel dat
‘ik’
past in mij maar zozo.
Iemand breekt los uit mijn hoede.

Hallo?
Wie aan de toeter?
Moeder?
Moeder!
Uw zoon heeft een pracht van een kolder!
Zeg aan zijn zuster Ljoeda en Olja:
hun broer kan geen kant meer uit.

*

De Majakovski-citaten zijn afkomstig uit: Vladimir Majakovski, Luidkeels, vertaald en van een nawoord voorzien door Marko Fondse, gevolgd door een beschouwing van Charles B. Timmer. Russische miniaturen, no 11. G.A. van Oorschot, Amsterdam 1979.

Deze bijdrage ontstond in samenwerking met R.A.J. Mensink.