Tweemaandelijksch Tijdschrift. Jaargang 6

[p. 483]

Kunst.
Iets over de Vlaamsche tapijten, toebehoorende aan de Spaansche kroon.
Geëxposeerd op de Wereldtentoonstelling te Parijs in 1900.

De Koningin-Regentes van Spanje heeft een rijke collectie tapijten afgestaan voor de Parijsche wereldtentoonstelling, een collectie, die vooral voor ons van 't hoogste belang is omdat zij schatten van Oud-Vlaamsche en Oud-Hollandsche kunst bevat, wier bestaan we nauwlijks vermoedden. Een ongemeene verrassing, daar in dat deftige Spaansche Paviljoen in de ‘Rue des Nations’ zoo onverwacht te staan tegenover de meest volkomen werken van Vlaamsche tapijtweefkunst, van gobelins, die ons aanstonds de namen van Rogier en Quentin-Matsys op de lippen brengen.

Een wondere bekoring gaat er uit van de serie tapijten, die in de XV^de eeuw voor Johanna van Arragon vervaardigd en door haar aan Karel V nagelaten werden. De keizer had deze gobelins zoo lief, dat hij er niet van wilde scheiden; de mystieke tafereelen uit het leven van Maria, geweven in zijde, wol en gouddraad werden van het Escuriaal naar het stille klooster van St. Just overgebracht waar 's vorsten moede oogen met voorliefde gerust zullen hebben op de contemplatieve maagden en grijsaards, die er Maria aanbidden met zóó innige devotie.

Goudkleurige gothische kolommen met edelsteenen versierd verdeelen de handeling in vijf tafreelen, zoodat elk kleed een triptiek schijnt, waarvan de zijvleugels weer in twee tafreelen gedeeld zijn. In deze rijke omlijsting worden de figuurtjes nog immaterieeler, ze staan er in glanslooze voornaamheid en met

[p. 484]

hun ontkleurde gewaden en stille gezichten rijzen zij daar voor ons op als schimmen uit een prachtig verleden.

Niet minder boeien ons de gobelins, waarop voorstellingen uit het leven der Heilige Maagd, geweven naar cartons van Rogier van der Weijden of van een zijner élèves. Vlakken van drie meter in 't vierkant, meesterlijk met levensgroote figuren gevuld, die als een statige hofstoet Maria omgeven: den grijsaard met de ietwat scherpe kin, dien we op zoovele werken van Rogier terugvinden, de ranke vrouwenfiguurtjes met schuchter gelaat en wereldschen hoofdtooi, aan wier voeten veelheid van bontkleurige bloemen; in 't gansche die mengeling van ‘Weltoffenheit’ en ‘Weltverschlossenheit,’ kenmerkend voor Rogier en Memling beide.

Geheel anders Quentin-Matsys in de vier tapijten, waarop tafreelen van de passie verbeeld zijn.

De slapende apostelen aan den ingang van den Olijvenhof met hun grove gezichten en plomp neergesmakte lichamen en meer nog de krijgsknechten die ginds den kruisdragenden Christus voortsleuren, zijn van een geweldig realisme, zij zijn van 't zelfde slag als de Shakespeariaansche beulen, die op 't Antwerpsche altaarstuk met duivelsch genoegen het vuur onder den heilige stoken. De hevigheid waarmede deze woestelingen den gevallene met trappen en slagen tot opstaan willen noodzaken, de geweldige gespierdheid van deze figuren brengen ons weer in herinnering, dat deze Vlaamsche schilder eigenlijk smid was van zijn ambacht, want hooren wij niet in den geest den dreunenden slag, waarmede hij eertijds den moker op het aanbeeld deed neerkomen, waar wij naast de visionaire figuren van Rogier, naast de teere schaduwbeelden op keizer Karel's lievelingstapijten, de actie dezer forsche kerels zien, waarvan de meest opmerkelijke wel de krijgsknecht is, die, terwijl de Christus onder 't kruis bezwijkt met alle macht op een jachthoorn blaast, om van zijn brute levenskracht en woeste vreugde te getuigen? Den zeer innigen kant van Matsys leeren wij, beter dan uit deze voorstellingen, kennen uit een paar tapijten, die een troonhemel voor Karel V versieren, een geschenk, dat

[p. 485]

de vorst van zijn tante Margaretha van Oostenrijk ontving, die deze gobelins in Brussel bij Pieter Pannemaker liet weven naar cartons van den grooten Antwerpenaar. Tegen den achterwand zien wij de verlossing der zonde verbeeld; op den voorgrond den gekruisigde, aangebeden door engelen; rechts de treurende figuren van Maria en Johannes, links twee vrouwen; de eene, een staande figuur, die een zwaard in de schede steekt, symboliseert het heilige gerecht, terwijl de andere, die geknield in een schaal het bloed van den Verlosser opvangt, de genade voorstelt; op den achtergrond Adam en Eva in het paradijs. Dit weefsel van gouddraad, zijde en wol is van de meest volkome harmonie van kleur en lijn van een buitengewone innigheid van expressie evenals de gobelin, die het dak van den troonhemel bekleedt en waarop wij afgebeeld zien den God-Vader en Heiligen Geest door engelen omgeven. Beide tapijten zijn niet grooter dan twee meter in 't vierkant.

Rijker van kleur, minder mystiek maar toch van ongemeene schoonheid zijn de Vlaamsche tapijten, dagteekenend uit de XVI^de eeuw, waarin de geschiedenis der deugden en ondeugden zijn geweven en de gobelins, naar cartons van Jan Mabuse die de stichting van Rome vertoonen. Uit dit tijdperk is er echter één, dat ik niet aarzel het schoonste uit deze keurcollectie te noemen; bij dit tapijt wil ik nog met bizondere voorliefde stilstaan. Het is een énorme lap van 5¼ meter hoog bij 7 meter lang, waarop we voorgesteld zien: Karel V revue houdende over zijn leger, op 't oogenblik, dat dit zich te Barcelona zal inschepen om Tunis te gaan veroveren. Den keizer hebben we waarschijnlijk te zien in den ridder die, gezeten op een lichtbruin paard, een purperen standaard houdt waarop de Heilige Maagd geborduurd is. Hij bevindt zich in 't midden van het tafereel, vóór hem en rechts en links en achter hem, in onafzienbare lijngolving, défileeren de ridders en krijgsknechten. Op 't eerste plan, levensgroot op melkwitte rossen, een groep edelen in staalblauwe harnassen, in hun midden de veertienjarige infant: een bos roode veeren valt neer van den helm en omwuift het bleeke kinderge-

[p. 486]

zicht, nauw raakt zijn voet den stijgbeugel, waarin ook de geweldige speer rust die lijnrecht opstaat in de lucht; een voetknecht loopt bij 't hoofd van het paard, om den jongen meester voor mogelijk gevaar te behoeden en achter den prins weer een stoet van edelen die hoog de speeren houden waaraan vlaggetjes wapperen. Geheel dit bosch van ranke masten verbreekt de horizontale lijnen der compositie, versterkt den indruk van een opgaanden wand. Op den achtergrond strekt zich de kust uit met zijn golvende duinenreeks en de stad in de verte; links de zee met honderden galjoenen in de haven; geheel het wijde land daarvoor, dicht bevolkt met troepen van het ten strijde trekkende leger. Hoe rijk ook van samenstelling, blijft dit tapijt absoluut voldoen aan de eischen, die ook aan een decoratieve muurschildering gesteld mogen worden. De kleurenharmonie wordt nergens verbroken; als een arrangement van lichtblauw, zilver en rose treft het geheel, een rustig ornamentieke rand omsluit waardig dit tafreel, dat evenmin in kleur als teekening aan eenig vlaamsch meester herinnert. Wie dan is de zeldzame artiest die het carton voor dit zeer monumentale kunstwerk ontwierp?

Een Hollander is hij, met name Jan Vermeijen, een vriend van Jan Schoorl, geboren te Beverwijk, in 't zelfde jaar als zijn vorstelijke beschermer Karel V, dien hij als reisgenoot op zijn tochten naar verscheidene landen, o.a. ook naar Tunis, vergezelde en waarvan Van Mander ons vertelt: ‘dat de keizer hem gebruikte, om zijn krijgsbedrijven en overwinningen af te teekenen, naar welke teekeningen sedert fraaie tapijten gemaakt zijn. Dus schetste hij vele dingen naar het leven, en onder anderen ook de belegering en de ligging der stad Tunis, waartoe hij te bekwamer was als een man zeer ervaren in de landmeetkunde, en niet onbedreven in andere wetenschappen.’

Deze laatste getuigenis betreffende den ontwerper van de boven beschreven gobelin, komt geheel overeen met de logische, en wel overdachte wijze waarop dit enorme vlak gevuld werd. Een mathematisch denker toog aan het werk toen het er op aankwam deze wandbekleeding te construeeren, en daar deze denker tevens kunstenaar was maakte hij een compositie,

[p. 487]

waarvan in de eerste plaats de juiste verdeeling en het gevoel van volkomen evenwicht ons een sensatie van rust en harmonie geeft en het bewustzijn in ons versterkt, dat in al die andere tapijten met hun heerlijke eigenschappen toch datgene ontbreekt wat juist aan dit werk zoo'n uitstekend dekoratief karakter verleent.

Deze gobelin is de tweede uit een serie van twaalf tapijten, allen in dezelfde afmeting op last van keizer Karel in 1546 te Brussel door Willem Pannemaker geweven. Stellig zijn de elf andere niet minder schoon, maar zullen wij ooit in de gelegenheid zijn deze te aanschouwen, of de cartons die den Hertog van Saksen Koburg en Gotha en den Keizer van Oostenrijk toebehooren?

Hoe het zij, wij hebben in elk geval reden om dankbaar te zijn, dat wij nu in de gelegenheid waren dezen zestiende eeuwer te bewonderen, en de Hollanders die op de Parijsche tentoonstelling het Paviljoen van Spanje voorbij liepen, onbewust van de schatten die het bevatte, verzuimden daardoor, dien zeer illustren landgenoot te leeren kennen wiens naam wij eigenlijk nooit hooren noemen, wanneer van onze Oud-Hollandsche meesters wordt gewag gemaakt; terwijl er toch stellig maar weinigen zijn, die der wereld zulke voorname geestesscheppingen hebben nagelaten.

Want waarlijk in de rij van meesters, die daar, van af Giotto tot Puvis de Chavannes, tot Antoon Derkinderen, zich ten taak hebben gesteld te maken een strakke weloverwogene edele wandversiering, in de rij van dezen, neemt onze Jan Vermeijen een eerste plaats in, waar hij door 't penseel Karel's daden beschreef die - zooals de oude Lampsonius het uitdrukte:

‘Straks in goud gewerkt, geweven in Tapijt
Zo pralen, dat de stof hier met de Kunst om strijd
Zich uitput: maar de stof moet eindlijk agter treden.’

Utrecht, Oct. 1900.

Etha Fles.