Tweemaandelijksch Tijdschrift. Jaargang 5

[p. 371]

Physico-philosophie
door Ch.M. van Deventer.¹⁾

Het was mijn plan Ego's geschrift uitvoerig te bespreken. Ik doe het thans echter niet, en houd mij aan een korte recensie. Slechts zoo er veel belangstellenden zijn, is er reden voor uitgebreide discussie in een algemeen tijdschrift. Misschien komen zij nog aan het licht, tot dusver bleven zij verborgen.

Aan den geringen opgang zijn vooral twee dingen schuld: het wezen der zaak, en Ego's voordracht. Om den feitlijken inhoud te begrijpen, daarvoor kennen de meeste filosofen²⁾ te weinig fysica³⁾, de meeste fysici te weinig filosofie⁴⁾. En de meesten, zoo zij Ego's brochure eens inzien, zullen den schrijver voor een lawaai-maker houden, op wiens ernst niet te rekenen valt! Dit ligt aan Ego's dwaasheid.

Niettemin is zijn fysisch-filosofische wijsheid groot. Wat mij betreft althans, ik beschouw de brochure als een der belangrijkste geschriften die ik ooit in handen kreeg, en het Tweemaandelijksch Tijdschrift zal, naar mijn meening, een eervollen plicht vervullen, zoo het plaats geeft aan polemiek over Ego's denkbeelden.

1) Kritik der Exakten Forschung von Friedrich Ego. In Commissions-Verlag bei E.J. Brill, Leiden, 1897.

2) Ik noem hier en verder filosofen de beoefenaars der zoogen. theoretische filosofie.

3) Onder fysica wordt hier verstaan de mathematische natuurkunde met inbegrip van mechanica, scheikunde en astronomie.

4) Het is zeer jammer, dat Ego zijn enkele technische filosofische termen niet verklaart. Door ze te verklaren ware zijn geschrift voor lezers niet-filosofen veel beter verstaanbaar geworden.

[p. 372]

De brochure is reactie tegen den psychischen invloed der voordracht van het fysisch systeem. De docenten - professoren ingesloten - bedoelen niet een gemoedsindruk te geven: niettemin doen zij het. De docenten willen slechts fysica leeren, maar de fysica is een geweldig vak, en zonder het te zoeken, raakt de jonge man in het besef, dat naast de fysische leer geen plaats is voor het vrije gemoedsleven. Dit besef is vaag en werkt inconsequent. Het is niet met woorden uitgesproken, en daarom des te gevaarlijker; het is inconsequent, en daarom des te pijnlijker voor hem, die er over denken gaat. Maar het bestaat, door die wondervolle vereeniging van waarneming, experiment, logica en mathesis, waaraan de fysica haar verleidelijke grootheid dankt.

Wie moet den jongen man redden? Hij weet, dat het gemoedsleven bestaat; dat er liefde is en geloof en schoon en poëzie, maar hem ontgaat de eenheid van deze dingen en de fysica. De groote filosofen zijn eendeels te moeilijk, anderdeels te weinig zaakkundig in de natuurstudie, en de jonge man moet wel denken: hadden zij ondergaan wat ik, zij spraken wel anders. De wijsgeerige kritiek op de begrippen tijd, ruimte, oorzaak, kracht, indien al voor hem begrijpelijk, treft toch voor hem de zaak niet in het hart, en naar zijn gevoel zou het oppervlakkig zijn met die kritiek zich vrij te vechten: eerst moeten er andere dingen gebeuren, eerst moet hem de fout ook in de uitwerking van het systeem blijken, en dan eerst kan hij de wijsgeerige kritiek der uiterste grondslagen waardeeren.

Bijna 20 jaar vóór Ego heeft een fysicus, óók in Holland, geniale woorden gezegd van de soort, die een fysicus noodig heeft om gevoelig te worden voor de filosofie, om in háár de redding te vinden, de laatste bevrijding van de tyrannie der fysica, de rechtvaardiging van het zieleleven en de vereeniging van gemoed en fysisch weten. Het was Julius die ze sprak¹⁾, van Julius reeds had men kunnen leeren, dat het

1) Dr. V.A. Julius, Beschouwingen over de grondslagen der natuurkunde. Breda, Broese & Comp. 1889.

[p. 373]

systeem der fysica niet geheel en al een leer is over de natuur, doch voor een groot deel menschenwerk, met behulp van onderstellingen en conventies inééngezet, en Julius had meer verdiend, dan het lompe compliment van Ego's inleiding¹⁾. Maar het is niet waar, dat Ego niets meer deed dan met Julius' os ploegen²⁾; wel, dat een belangrijk deel van Ego's lastontheffing met Julius' woorden te verwerven is.

Empirische onderscheidingen kan men niet missen. Ik zal spreken van weten, geest, zintuiglijke aandoeningen, uitwendige en inwendige verschijnsels, gemoedsaandoeningen. De fysica is een systeem van stellingen over uitwendige verschijnsels, zintuiglijke aandoeningen, opgebouwd met logica en wiskunde. Aan het gemoed schijnt zij niet te raken, en dàt juist geeft den jongen man moeite. Men mag het daarom een groote daad van Ego noemen, dat hij terstond aan het gemoed een hoofdplaats weet aan te wijzen dáár, waar de jonge man ze niet ziet; in datgene wat hem zuiver geestelijk toeschijnt. Ik bedoel in het aannemen van een stelling. Want het aannemen van de stelling is geen geestelijke daad, - alleen het vormen van de stelling zou dat kunnen zijn, - maar het aannemen is een berusten, een vrede nemen met, een gelooven. Berusten nu, vrede nemen, gelooven, overtuigd zijn, meenen, het zijn alle daden of toestanden van het gemoed, die met een geestelijke conclusie gepaard gaan. Dit is altijd waar, en niet het minst bij die stellingen, waarvan geen bewijs bestaat, bij de axioma's, die aangenomen worden uitsluitend uit intuïtieve gemoedsberusting. Waar wij nu in ons denken voortdurend stellingen voortbrengen, die wij voortdurend aannemen of verwerpen, heeft ook in ons fysisch redeneeren het gemoed voortdurend aandeel, en zelfs de beslissing. En aan deze erkenning van het gemoed knoopt Ego een theorie over de bijzonderheden van het psychische spel, waardoor wij stellingen vormen, die ik hier enkel noem als overgang van de filosofie op de fysika.

1) Kr. d.e. F. VI.

2) Dit wordt in den Tijdspiegel beweerd.

[p. 374]

Want Ego schijnt tot de gelukkige uitzonderingen te behooren, die aan stevige fysische zaakkennis begrip van filosofie kunnen verbinden. Hij erkent gaarne den steun van Kant, en waar ik veel te weinig kan nagaan, in hoever hij Kant heeft gebruikt, mag ik één ding noemen. Ik beweer dat Ego in een zijner grootste hoofdstukken niet verder reikt dan Julius¹⁾, doch hij systematiseert beter, door een tweetal begrippen aan Kant te ontleenen, en zoodoende alle fysische meting tot een eenvoudig aperçu te brengen. Ego verdeelt namelijk, met Kant, de fysisiche grootheden in extensieve en intensieve, en weet daardoor aan Julius' kritiek op de meting der intensieve grootheden een strenger karakter te geven. Ik vind dezen greep uitstekend. Het is de jonge man vooral, die gered moet worden, en de onderscheiding tusschen extensieve en intensieve grootheden kan hij licht in zich opnemen. Ook is hij er reeds op voorbereid, dat van vele fysische grootheden slechts graden bestaan, en Ego's betoog, dat men de graden bepaalt, door de wijziging der intensieve grootheid met die van een gelijktijdig verloopend extensief verschijnsel te vergelijken, zal hem spoedig helder zijn. Dit kon voor den jongen man een openbaring zijn. Hij zal beseffen, dat de mathematische fysika, waar zij niet anders kan dan ook intensieve grootheden in cijfer brengen, gedwongen is er een extensivum bij te halen, en dat er in de keuze van het extensivum altijd willekeur bestaat. Er is geen kwestie van waarheid, slechts van vereenvoudiging, van op de kortste wijze schematiseeren. Hij zal zien, dat een groot deel der fysische stellingen alleen daarom juist zijn, omdat de fysica, platweg gezegd, op het antwoord heeft gewerkt; zijn ver-

1) Ego zal beweren, dat hij veel verder reikt, wijl hij ook het meten van extensieve grootheden kritiseert. Naar mijn meening echter is Ego hier jammerlijk mislukt, en heeft die kritiek alleen waarde voor den absoluten scepticus: dus heeft men er niets aan. De discussie over dit gewichtige punt is echter dan eerst noodig, zoo er blijkt behoefte aan discussie over Ego's denkbeelden te bestaan.
Over extensieve en intensieve grootheden: Kritik der reinen Vernunft (ed. Reclam) 159 en 162 vlgg. Ook Metaf. Anfangsgründe der Naturwissenschaft, 2e ed., 26.

[p. 375]

trouwen in het objectief-ware der fysika zal geschokt worden - en dit is juist wat hij noodig heeft.¹⁾

Aan de filosofie ontneemt Ego nog meer, en ik vrees, dat hij hier voor een jong man te hoog gaat. Want het is een moeilijke daad, voor de meesten slechts na veel wijsgeerige voorbereiding te verrichten, om, ik zou haast zeggen, te durven inzien, dat de geest zelf een bepaald lichaam tot een bepaald lichaam maakt. Toch moet men beproeven dit den jongen man te doen beseffen, want de zaak is van groot gewicht. Daar de tijd steeds loopt, kennen wij, nauwkeurig gesproken, slechts oogenbliklijke indrukken, moment-opnamen van ruimte-verschijnsels. Zoo wij nu uit ieder dier moment-opnamen een deel, een bepaald lichaam, uitkiezen, en die uitgekozen, in successie bestaande deelen, tot opeenvolgende verschijningen van een zelfde lichaam proclameeren, dan hebben wij zelf, door aan die opeenvolgende verschijningen identiteit toe te kennen, het bepaalde lichaam gemaakt²⁾. Dit alles te beseffen is niet gemaklijk; toch is het voor den jongen man van het uiterste gewicht om met het spel der identiteitstoekenning eenigszins vertrouwd te wezen, wijl hij dan gewaarschuwd is tegen te veel respekt voor de energetiek.

1) Tot mijn verbazing haalt Ego de thermodynamische definitie van de intensiteit der absolute temperatuur niet aan. Wel wijst hij, met Julius, op de dwaasheid om kwik een zich gelijkmatig uitzettend lichaam te noemen, waar men de temperatuur zóó heeft gedefinieerd, dat die uitzetting à priori gelijkmatig moet zijn, doch verder gaat hij niet. En toch, in de hoogere fysika, die de rigoureuse fysika is, is de zaak in beginsel niet anders. Want de intensiteit der absolute temperatuur wordt - op voorbeeld van William Thomson - gedefinieerd met behulp van de aequivalentie van warmte en arbeid, en zelfs met behulp van den cyclus van Carnot. Dus moet de stelling over de equivalentie van warmte en arbeid wel uitkomen en juist zijn; maar dan niet als een waarheid door de natuur geleerd, doch als een à priori door den geest gesteld. Vóór Thomson kon de stelling niet meer dan een empirische regel zijn. Men ziet uit dit voorbeeld, hoe de mathematische fysika, die de rigoureuse is, zichzelf onaantastbaar maakt, en tevens zich aansluit bij de experimenteele empirie. Dit is geen verwijt, doch een beschrijving van haar procédé. Het zij Ego ook aanbevolen om uit te werken, hoe de warmte-wetten er gaan uitzien, zoo de tweede absolute schaal van Thomson algemeen wordt toegepast.

2) Om kort en plastisch beide te zijn, heb ik mij hier wellicht empirischer uitgedrukt dan, streng genomen, geoorloofd is. Ik meen echter, dat de hoofdzaak ook zóó juist is aangewezen.

[p. 376]

Want, naar Ego beweert, komt aan energiehoeveelheden géén identiteit toe, en dus kunnen wij er niet over redeneeren, gelijk wij het over lichamen doen¹⁾.

Niet alles echter in Ego's kritiek staat op den bodem der theoretische filosofie. Vele, en niet de minste zijner opmerkingen zijn die van een zeer scherpzinnig man, die als fysicus in het fysisch systeem tegenspraak, onzuiverheid, inconsequentie en nalatigheid in zich-verklaren ontwaart.

Met volkomen bewustzijn spreekt Ego de stelling uit - een gemeenplaats, zal men zeggen, maar dan een gemeenplaats, die niet bij allen levendig leeft - dat de wetenschap slechts zekerheid kan geven over datgene wat gebeurd is, niet over datgene wat gebeuren zal. Niet alleen zegt het gezond verstand dit, maar de hoogere wiskunde dwingt eveneens tot dit besluit. Er bestaan formulen, Fourier'sche functies genoemd²⁾. Men heeft het recht de aangenomen fysische wetten in zulke formulen uit te drukken: indien zij er zich bij aansluiten toch, is er geen één reden, waarom deze formuleering minder juist zou zijn dan een andere. Kleeden wij nu de gravitatiewet in zulk een functie, dan zien wij de mogelijkheid dat deze wereldbeheerschende wet, krachtens haar vorm zelven, na een bepaald jaartal op zou houden juist te zijn. Ego illustreert deze redeneering zeer fraai met een voorbeeld. ‘Als ik een steen zie vallen, maar niet den dunnen draad opmerk, waaraan de steen bevestigd is, dan meen ik, dat de steen aan de valwet gehoorzaamt. Nu is hij echter op het punt gekomen, dat de draad gespannen is en van dat oogenblik af slingert de steen volgens een gansch andere wet.’

Een zeer gegronde opmerking maakt Ego over de gewoonte der fysica om heterogene verschijnsels te identificeeren, en te vergeten dat de heterogeniteit het uitgangspunt was. Men

1) Ik geloof niet, dat Ego hier in laatste instantie gelijk heeft. De energetici kennen wel degelijk identiteit toe aan energie-hoeveelheden. Om uit te maken of zij daartoe het recht hebben, zou men o.a. moeten nagaan, welke redenen er zijn om in successieve ruimteverschijnselen identiteit aan te nemen.

2) De mathematische juistheid van deze redeneering laat ik voor Ego's rekening. Ego spreekt van functie's welke de theorie der Fourier'sche integralen ons leert. Blz. 37.

[p. 377]

verwart de mathematische behandeling met de verschijnsels zelf, beweert hij. Zuiver logisch gedacht, kan men niet zeggen, dat licht een electrisch verschijnsel is, of licht en electriciteit trillingen zijn van aether of wat ook. Licht is licht, en mocht ook het substraat van een lichtstraal trillende aether zijn, - het substraat is en blijft iets anders dan het verschijnsel¹⁾.

Ik moet nog een drietal dingen noemen.

Ego gaat de mathematici op een zeer teeder punt te lijf. Het is volgens hem een der glories van déze eeuw, dat in déze eeuw het bewijs is gevonden voor een zéér gewichtige stelling der hoogere algebra, in de vorige eeuw uitgesproken - het theorema van d'Alembert. Maar heeft Ego gelijk - en ik geloof men moet hem gelijk geven - dan is dit betoog essentieel van onwaarde. Het maakt van een analogie een identiteit van heterogene dingen, en vergeet dit in zijn gecijfer.

Een tweede aanval geldt de metamathesis. De metamathesis is een leer, waarop de mathematici eveneens trotsch zijn, o.a. omdat zij hen tot bescheidenheid brengt. Zij erkennen weinig te weten, wijl tot dusver alle geometrie slechts de ruimte met drie afmetingen betrof. Maar in deze eeuw zijn hun oogen geopend: er zijn evenveel onafhankelijke afmetingen bestaanbaar als er afmetingen zijn; oneindig veel ruimten. Wij meenden veel te weten, zeggen zij, en gevoelen thans eerst onze kleinheid, waar een nieuw en onbegrensd veld van onderzoek ons ontsloten is. Ego echter heeft ook met deze bescheidenheid weinig erbarmen. Volgens hem berust de gansche metamathesis op een onkritisch analogiseeren, en is zij radicaal fout²⁾.

1) Ego gaat te ver in zijn veroordeeling. De stelling over de identiteit van licht en warmte bijv. heeft ook een zuiver fenomenalen inhoud: de zoogenaamde lichtstraal kan zich onder omstandigheden ook als een straal met thermische, en zelfs ook als een straal met chemische werking voordoen. Het is echter zeer goed, dat gewezen wordt op de verwarring, waartoe het fysische spraakgebruik kan aanleiding geven.

2) Ik heb mij wel eens verbeeld, dat het logische recht der metamathesis als volgt kon worden gehandhaafd. Ruimten met meer dan drie afmetingen bestaan niet. Wij intueeren nu eenmaal tridimensionaal, of wij syntheteeren intuïtief tridimensionaal, en de ruimte bestaat niet objectief. Maar het is niet onlogisch, dunkt me, om het bestaan aan te nemen van wezens, die anders, die n-dimensionaal intueeren of syntheteeren, en al kunnen wij ons hun schema coexistentiae niet voorstellen, denken kunnen wij ons wel de betrekking der deelen van het schema. Op zoo'n wijze beschouwd, zou de metamathesis, indien al niet een zeer praktisch, althans ook niet een radicaal foutief vak zijn.

[p. 378]

En eindelijk de derde aanval, die de waarschijnlijkheidsrekening, daarmede ook de fysika en oòk de gewone praktijk geldt, wijl zij wederom de zwakheid van toekomst-oordeelen raakt. Ego's uitkomsten op dit punt behooren tot de belangrijkste inzichten op fysisch-filosofisch gebied, mij-althans bekend.

Wat men over kansrekening alzoo hoort, imponeert. Het lijkt, alsof zij uit de mathesis een betrekkelijke zekerheid van voorspellen weet op te delven, waar de absolute zekerheid, ook van fysisch standpunt, ontbreekt. Zij schijnt een à priori te zijn, waarnaar de toekomst gedwongen is zich te gedragen; niet aan de ervaring ontnomen, maar aan de komende ervaring haar verloop gebiedend. En ook de elementaire kansrekening van het dagelijksche leven schijnt ons hetzelfde te leeren.

Ego's kritiek echter licht ons anders in. Volgens hem waarborgt de kansrekening evenmin tegen de onbetrouwbaarheid der toekomst als welke fysische wet ook. Haar uitkomsten hebben niet de zekerheid van een à priori, maar zijn - of liever waren tot dusver - enkel mathematische formuleering van praktische ervaringen, en de strenge vorm is veelal eer een nadeel dan omgekeerd, wijl men om den vorm er meer waarde aan hecht, dan verdiend is.

Ik zal Ego's kritiek op een ander voorbeeld toepassen, dan hij het zelf doet, omdat mijn voorbeeld eenvoudiger is. Ik hoop hierbij geen ketterijen tegen de redeneeringen der kansrekening te begaan. Mocht dit wel zoo zijn, dan verzoek ik den lezer Ego niet te beoordeelen naar mijn toelichting, doch naar zijn eigene¹⁾.

1) Ego noemt een ander hoofdtheoreem, waarvan de mathematici zelf erkennen, dat het onbewijsbaar is: niettemin levert het bruikbare resultaten. Ik voeg hierbij, dat Ego's kritiek over de toepassing der kansrekening op de correctie der proeven mij onjuist en onbillijk toeschijnt.

[p. 379]

Als uit een bak met 99 witte en één zwarten bal in den blinde één bal getrokken wordt, is de kans dat men den zwarten bal grijpt één honderdste. Wat beteekent dit nu sensu strictu en positief? Dit - volgens de mathemaci zelf, naar ik meen, - dat als men oneindig veel malen trekt, gemiddeld op iedere honderd trekkingen één zwarte bal zal gegrepen worden. De kansrekening doet verder geen uitspraak over de verdeeling van de zwarte grepen en de witte. Zij wijst aan noch wáár ergens in het honderdtal de eene zwarte greep valt, noch wáár in de rij der oneindig vele trekkingen de eén-per-honderd zwarte grepen terecht komen. Men kan bijv., volgens de kansrekening zelve, 198 maal wit en dan 2 maal zwart trekken, of 990 maal wit en dan 10 zwart; of 985 wit, 5 zwart, 5 wit, 5 zwart, enz. Dit, en meer niet beweert de theorie. Maar natuurlijk hebben ook Pascal, de Witt en Laplace niet oneindig veel trekkingen verricht. Daarom vervangt de wiskundige de voorwaarde oneindig veel trekkingen door een zeer groot aantal trekkingen maar zóó gooit hij zijn glazen in. Want hij weet zeer goed, dat ook een zeer groot getal zeer klein is vergeleken met de oneindigheid, en volgens zijn eigen theorie millioen trekkingen achtereen wit kunnen opleveren. Wat is nu zijn kracht? Niet de theorie, doch de brutale, plat-dagelijksche ervaring, die geleerd heeft, dat de som vrij wel uitkomt, en het gemiddeld één-per-honderd méér gevonden wordt naarmate men meer trekkingen doet. Trek maar onvermoeid door, dan vindt ge wel zoowat één zwarte beurt op de negen-en-negentig witte. De kansrekening heeft dus slechts positieve waarde, wijl zij met theoretische inconsequentie zich heeft aangesloten bij de platte ervaring. Zij kan dus gelden als een ruwe omschrijving van het gebeuren, maar niet als verklaring, en haar recht op voorspellen is niet grooter dan dat der platte ervaring.

Deze uitkomst is voor de filosofie der fysica uiterst gewichtig. Maar zij geeft ook een praktisch voordeel. Wijl de kansrekening toch ook geen andere dan problematische toekomst-oordeelen kan geven, en deze bovendien niet rigou-

[p. 380]

reus uitkomen, behoeft men de uiterste nauwkeurigheid in berekening niet toe te passen, en is het zelfs dwaas dit te doen: tot deze dwaasheid komt men echter door een overdreven respect voor de wiskunde¹⁾.

Ego's kritiek op de kansrekening schijnt mij toe niet het geringste deel te zijn der fysico-filosofische seisachtheia den jongen man aangeboden.

Ik heb meermalen Ego's kritiek geprezen als een wijsgeerige dienst aan den jongen man. Ego zelf zal meer verlangen; hij wil de fysische voordracht besnoeien, en hij wil ook wel eens uitgemaakt zien of hij gelijk heeft.

Maar van wien heeft Ego een afdoende beoordeeling te wachten? Het werd reeds gezegd: de meeste filosofen kennen te weinig fysica, de meeste fysici te weinig filosofie. En de meeste filosofen zullen niet spoedig erkennen, dat zij van Ego misschien óók wel filosofie; de meeste fysici niet, dat zij van Ego óók fysica en mathesis kunnen leeren.

De zaak is inderdaad zeer moeilijk. De filosofen plegen te meenen, dat het voor hun doel genoeg is, zoo zij de elementen der fysica kennen. Die kennis stelt hen in staat, meenen zij, om het prooton pseudos, de fundamenteele dwaling aan te wijzen, en daarmee achten zij hun taak volbracht. Maar Ego's kritiek leert, dat het met een prooton pseudos niet uit is. Ten tweede miskennen de filosofen de waarde van het wijsgeerige denken der fysici. Prof. Bolland heeft in zijn rede over den tijd²⁾ Julius niet eenmaal genoemd, schoon er aanleiding was. Dr. Ovink wil niet toegeven, dat een fysicus als verstandig denker handelt, waar hij aan de voorspelbaarheid der feiten veel waarde toekent voor de beoordeeling van het al of niet absolute der natuurwetten³⁾.

1) Vergel. het voorbeeld in Ego's geschrift, blz. 70.

2) In zijn inaugureele rede, opgenomen in het Wereldraadsel.

3) Vergel. Tweem. Tijdschrift, III, 3, 371 vlgg. Dr. Ovink wil ook maar niet inzien, dat de vraag: ‘zal een steen altijd vallen, als hij wordt losgelaten’, van groot gewicht is voor fysica en filosofie beiden. Hij spreekt van ‘onder gelijke omstandigheden’, maar deze bestaan niet tweemaal achtereen, en de kleine verschillen in omstandigheden, waarop de fysica rekent, mogen in de filosofische kritiek niet gelden. De stelling: ‘deze bepaalde steen zal altijd vallen’ behoort wel degelijk tot de rubriek der reëele natuurwetten: ‘deze bepaalde steen’ is reeds een synthese, en in haar predicaat is de stelling met het kenmerk der algemeenheid aangedaan. Als Dr. O. consequent is, moet hij zeggen: ‘deze steen (of alle steenen) zal altijd vallen, zoo er geen enkele oorzaak is die het vallen verhindert,’ doch waar blijft dan het belang der stelling? Of wel ‘een steen is iets, dat altijd valt, indien enz.’ In beide gevallen wordt de stelling apodiktisch door een petitio principii. - Als Dr. O. consequent is, moet hij voorts erkennen, dat geen enkele bijzondere, reëele natuurwet bekend is, noch ooit zal of kan bekend zijn. Misschien is dit besluit juist, en meent hij het zoo, maar hij zegt het niet flinkweg.
Voorts verzeker ik Dr. O. op mijn eerewoord en na zorgvuldig zelfonderzoek, dat de zonde, door hem onder aan blz. 371 anderen en ook mij verweten, niet op mij rust. Mij dunkt, ik kan dat beter weten dan hij. Trouwens, hij geeft geen enkel argument voor zijn beschuldiging.

[p. 381]

Niettemin schrijft de eerste zeer leerzaam over de uiterste fundamenten der wiskunde, en geeft de tweede schoone informatie over Kant. Maar hulp geven aan den jongen man, die tot over de ooren in de fysische empirie steekt, dat zullen zij eerst, zoo zij zijn nooden kennen, en dus zoo zij het voorbeeld van Kant volgen, en eens eenige jaren met de beste fysische empirie omgaan, die te krijg is. Meer hoop heb ik op Dr. Jelgersma, die gevoel heeft voor het raadselachtige der fysica; prof. Spruyt en prof. Heymans waren en zijn wellicht nog in omgang met de natuurkunde, en prof. Julius zal misschien weer eens willen optreden.

Het meeste verwacht ik echter van de minst aangename mogelijkheid: van een openbaar debat met al zijn ellende. Want de Ignoratio Elenchi zal hoogtijd vieren, de Oratio pro domo benden van Eristieken afzenden, en Ego zelf waarschijnlijk, helaas, waarschijnlijk zal hij woester schreeuwen dan alle anderen samen¹⁾. Want waar heiligdommen geschonden worden, en vaak inderdaad met Wandalen-hand, zal het aan

1) Inderdaad heeft Ego het zich zeer moeilijk gemaakt om onbevooroordeeld te debatteeren, en de eristiek te ontloopen. Voor de grofheid, het plebeïsche zijner uitvallen is dan slechts eenig excuus, als zijn beweringen onfeilbaar juist zijn. Menigmaal echter zijn ze dit niet. Welke genade is er voor hem? De verleiding om met eristiek in schijn zijn gelijk te redden is derhalve uitermate groot en zijn rol in een debat, waar het zoo zeer op goede trouw aankomt, wordt al dadelijk twijfelachtig van beteekenis.

[p. 382]

driftige ridders niet ontbreken. Hoe moeilijk zal het dan niet zijn om het kalme geluid der Theia Philosofia te verstaan?

Toch kan ook ik, die dit alles vrees, in het belang van den jongen man en de filosofie zelve, niet anders wenschen, dan dat het tot een groote polemiek komt. Zoolang ik het boekje van Julius ken, heb ik gehoopt dat zijn kritiek zou worden voortgezet. Het was mijn lievelingswensch dat zelf te doen, waar hij zweeg. Mij echter is dat niet gelukt, aan Ego wel. Want na aftrek van al wat overdreven, onbillijk en grof is, blijft zijn boek een schoon werk, en ik mag niet anders dan wenschen, dat dit schoone veler deel wordt.

Maar, Ego, over de toekomst kunnen wij slechts gissen; misschien zijn gij en ik de eenigen wien zúlke zaken zéér ter harte gaan, en misschien zult ge geen anderen troost hebben, dan dat ge naast u zelven één ander althans schoone hulp gaaft.

Weltevreden, 29 Dec. '98.