Tweemaandelijksch Tijdschrift. Jaargang 5

[p. 283]

Twee helden
door Albert Verwey.

I.
Tijl Uilenspiegel.

Niemand verbaze zich dat ik hem een held noem. Wij hebben zoo dikwijls toen wij klein waren zijn ondeftigen naam gehoord dat wij ons nu niet denken kunnen dat hij verheven en groot zou zijn. Toch zeg ik u, al gij groote en kleine kinderen met wie ik mij gelukkig acht dit leven door te gaan: Tijl is een held geweest.

Misschien, nochtans, was het al vroeg, door wat mijn grootmoeder mij vertelde, dat ik besef kreeg van Tijls heldenaard. ‘Wil je 'n pannekoek, Tijl?’ vroeg ze, voor 't vuur staand met de koekepan. En voor ik, verbaasd over dien nieuwen naam, mijn antwoord had uitgebracht: ‘Al naar 't valt, grootmoeder!’ liet ze er op volgen. De mededeeling dat Tijl, van zijn achternaam Uilenspiegel, daar den droppel aan zijn grootmoeders neus meê bedoeld had, gaf mij deze dubbele gedachte in, die ik nooit vergeten heb: dat hij volmaakt gelijk had en dat ik het nooit zou hebben gedurfd.

Aangezien nu een held niet anders is dan een die dát durft waarom wij, lafferen, hem benijden of bewonderen, moet ik toen al den held in Uilenspiegel hebben erkend.

Ik herinner mij ook nog heel goed wat de figuur van dien brutalerd mij geweldig scheen. Wat een volslagen gebrek aan

[p. 284]

eerbied voor iets zoo eerbiedwaardigs als een grootmoeder. Wat een vanzelfsprekende losheid van alle gemoedelijks in de beantwoording van zoo iets vriendelijks. Wat een monster van onsmaakvolheid! Wat een onmensch van hardhartigheid! Wat een satanische geestesvrijheid den wimpel van zijn spot te spelden, den viezen zakdoek van zijn zelfgenietende belachelijk-making bovenop deze ontroerende verpersoonlijking van bloedverwantschap en menschelijkheid!

Tevoren had ik nooit geweten dat men ook zóó kon zijn. Eerbied voor, overeenstemming met al wat het leven schoons en weldadigs bood was het element waarin ik gelukkig was. Zelfs naar het leelijke en storende voegde ik me zoolang het me leven liet, en als het te erg werd week ik even uit. Dit was het omgekeerde. Dit was altijd voor zichzelf bestaan, altijd alleen de kleine fouten zien, altijd onbevangen door menschelijke aandoening den Spot in de hand voeren die wondde en rinkelde.

Later evenwel heb ik Uilenspiegel begrepen als niet een grilligen maar een noodzakelijken held.

Denk u een wereld van verheven schijn, van stijve conventie, van voorgeschreven leugen, van ingekankerde onjuistheid, van dwingelandij over hart en geest die géén natuurlijkschoone uiting ongewroken laat: denk u de zekerheid in de harten van schoonen en natuurlijken dat één sekonde van toegeven aan hun liefde voor wat uiterlijk eerwaardig is, hen den slaaf maakt voor het leven van eeuwig te verdoemen slechtheden; - wat moeten tusschen dit dilemma die goeden doen? Waar van elke gevoelsuiting zij niet weerkeeren dan hetzij als slechtaards, hetzij als martelaars, - hoe kunnen zij met éenige schoone gevoelsuiting in zulk een wereld bestaan?

Het spreekt vanzelf dat zij het niet kunnen. Zij weerhouden dus hun gevoelsuiting, zij wantrouwen elke opwelling, zij letten bij elk ding op de fout die hun het recht geeft het te minachten. En hun geest, bedrijviger dan die van de lijdzamen, zoekt zich een gevoelloos en betrekkelijk veilig spel.

Dit is die Spot die berust op de kennis van het laakbare. Over de wereld die hen onthart heeft zeggen zij nu toch de

[p. 285]

waarheid, de leelijke, en zóo dat waar er éen getroffene is die er hen om haten zou, er tien lachers zijn door wie ze worden beschermd. Zij genieten zichzelf, èn hun wraak - die een teeken van lafheid is? Ja, want laf zijn zij ook, dáárdoor dat zij het Martelaarschap gevreesd hebben; maar dit is de wijze, door Erasmus beleden, lafheid van een lévens-lustigen tijd.

Tusschen de overmacht van een verkeerde wereld en den Dood staande, hebben zotten en wijzen - die veelmaal dezelfden waren - door heel Europa dien Held geschapen die de waarheid spreekt onder de gedaante van een zot.

De Treurspelheld van de Middeleeuwen is dat arme goede Verstand geweest. Tegen aardsche onkunde en hemelsche dwaasheid heeft het beurtelings gestreden; en in onzalige koppeling met de eene en de andere heeft het heksen en heiligen voortgebracht. Toen de heele wereld verkeerd was zoodat het nergens in den klaren spiegel van een natuurlijk menschenhart zijn waarheid weerkaatsen zag, heeft het in de geesten van heel een geslacht van narren, leugenaars en duivelskunstenaars zich die nadrukkelijk zoo genoemde ‘verkeerde wereld’ geschapen, die de Waarheid was onder een verkeerden schijn.

Zóó waar is het dat de wereld zich spiegelt in het menschenhart en daardoor altijd ten slotte de waarheid over zichzelf erkent.

Wonderlijk is het van dien tijd te lezen, waarin ook Uilenspiegel geboren is, toen de leugen en de eerbiedlooze spot gezochte zaken werden, en hun adepten als reizende gasten hoven en herbergen, markten en vaarten vervroolijkten. De toenmalige wereld spiegelde in hen haar verkeerdheid en lachte erom. Het werd mode en een geschatte en betaalde voortreffelijkheid een waarheidsprekende dwaas te zijn.

Later, in den tijd toen de Uilenspiegel-boeken al gedrukt waren - en het Uilenspiegel-type zelf was in andere vormen

[p. 286]

er al aan voorafgegaan, en ook de leugenboeken (de latere Münchhausen) en de duivelskunstenaars-boeken (de Historie van Faustus) waren er, - later zag men aan een geleerd man zoo duidelijk en overtuigend hoe natuurlijk en noodzakelijk die zotheid ontstond. In zijn klaren bewusten geest kan de wording van de gedachte zoo rustig bemerkt worden, en dan ziet men dat het niet anders was als ik beschreven heb. Toen, na een lang verblijf in Italië, met volkomen kennis van boeken, menschen en toestanden dáar en in heel Europa, hij op reis was naar Engeland, toen - ziet men in zijn boekje - ontstond in hem, alsof het opstond uit een zware en onuitsprekelijke verbazing, in hem dien fijnen dien gevoeligen, die nooit ofte nimmer zijn edele geestesgaaf versmoren en toch nooit er voor sterven zou, - ontstond in hem dat zachte haast hijgende lachen: o o, als ik de Zotheid was, ik die Erasmus ben, wat zou er voor mij in deze wereld heerlijk veel te prijzen zijn! Dit zijn niet zijn woorden maar dit is de gemoedsstemming waaruit die heele rede van de Zotheid, zijn heele boekje van den Lof der Zotheid geworden is, en de verkeerde wereld in het wat hij daar striemend in lachende onmeedoogendheid prijst.

Zijn dansend en trillend latijn blinkt en glanst van die aandoening - om de harde weerspiegeling van pausen priesters en monniken, vorsten heeren en krijgslieden, godgeleerden rijken en geletterden: heel een verkeerde wereld weerkaatst in zijn proza, lacht en jokt bloemrijk geleerd en sierlijk zijn schertsvolle wetenschap, en ernst op het eind wordt ze in dien toon van den verheven humanistischen theoloog en wijsgeer als hij de hoogste zaligheid een goddelijke dwaasheid noemt - maar het wordingsproces was hetzelfde en de bedoeling was geen andere, hoewel een bewustere, als die waarmee uit het volk, anderhalve eeuw tevoren, Tijl Uilenspiegel was ontstaan.

De vraag is niet belangrijk - die door een geleerd onderzoeker bevestigend beantwoord werd - of Uilenspiegel werke-

[p. 287]

lijk heeft geleefd. Wat doet het er toe of, waar er duizend Uilenspiegels zijn moesten eer éen zulk een type zoo in een boek kwam, het volkomenst exemplaar daarvan ook genoemd werd met dien naam.

Werkelijker was nooit een held dan deze, die door alle kinderen van heel West-Europa wordt liefgehad, en wiens grafsteen misschien nog op dit oogenblik te Mölln in Saksen wordt getoond.

[p. 288]

II.
Willem de Zwijger.

Er is in zijn portret dat in Cassel is - dat van den geharnasten jonkman - een trek van innerlijke stilheid bij uiterlijke verlegenheid. Ziet men zijn mond dan is daar iets van een zeker vies-doen in, - zijn blik en hoofdhouding, dan schijnt in hun beminnelijkheid haast iets vreesachtigs door, dat uw welwillendheid inroept. Zie de oogen alléén: als ooit een blik door alle verlegenheids-trillingen heen en er als achter verborgen doodstil als een vraag in den uwen gezonken is, dan zal het deze zijn.

Niets heeft mij het raadsel van zijn karakter zoozeer verklaard als dit portret. Indien het goud-blonde afbeeldsel in het Mauritshuis ook het zijne is - en juist met het Casselsche heeft het overeenstemming - dan leert de vergelijking duidelijk welk dieper inzicht ontbreekt aan het Haagsche, dat het Casselsche heeft. De trek van den mond is, bij den gulden jonkman, ietwat verzacht wel maar nu over het heele wezen uitgebreid: de oogen weerspreken hem niet. In zijn volkomen gelatenheid, te hooghartig voor minachting, in de prinselijkste volmaaktheid en de verzorgdste achteloosheid van haar, schaarschen baardgroei en kleeding, is hij de jonge dandy die van vorstelijke afkomst is, en zonder dat hij het u merken laat het hoofd van een koninklijken stoet en staat. Hoe hij door dat paleis in Brussel ging, waar de dressoren altijd gevuld stonden, en hij nooit anders dan met een wenk en een zacht woord zijn bevelen gaf, kan men er zich uit voorstellen. Zijn rijkheid en zijn gastvrijheid - hij die twintig koks kon ontslaan in een vlaag van bezuiniging - zijn valken-jachten en gaillardes gedenkt men er bij: - men gelooft wèl wat een fransch hoveling eens heeft opgemerkt:

[p. 289]

dat hij zoo beminnelijke toespraak en zoo schoongevormde handen had.

Maar hij toont er zijn geest niet in. Als het harnas is aangeschoten en de vasthandige zorg van dag tot dag in den modder van het legerkamp hem in de gedachten komt, dan trilt het gordijn van lusteloosheid dat voornaam mocht staan temidden van een hofhouding, en terwijl die lichtelijk-gebleven trilling den aangesprokene tegelijk even verwart en vertrouwlijk stemt, opent hij de doodstille vraag die altijd diep in zijn ziel lag, boven het weerloos voor hem openliggend gelaat. Zijn verlegenheid is daar schijnbaar bij: hij weet het; en voor de tegenpartij tot bezinning komt heeft hij in volkomen kalmte het antwoord gelezen dat niemand zou hebben ontlokt dan hij.

Dit is het geheim van zijn overwicht: tusschen het hoe langer hoe vrijer beweeg van zijn tot openheid stemmende menschelijke dadingen bleef de blik van zijn wezen onbefloersd.

Zie het portret van veel later, naast het andere in het Mauritshuis. Verlegenheid is er niet meer, geblaseerdheid is er niet meer, het petje staat schuin op de kruin die al kaal zal zijn, onverzorgd is de baard die levenslang ijl bleef en al grijzen ging: vriendelijkheid, spraakzaamheid zelfs, scherts en opgeruimdheid bewegen zich in de fijne gevoelige trekken van dien menschelijksten volksleider.... Maar de stilte van dat ééne oog is weer naar u toegekeerd: achter heel dat lokkende en veroverende spel van zijn bewegelijk wezen staat onopzettelijker nog dan in zijn jeugd, maar duidelijk en onontwijkbaar: de niet loslatende vraag.

Doodstil was het innerlijk waarin hij zijn gedachten zocht, waarin hij als in een spiegelvlak dat nooit trilde de waarheid zag over het hem omgevende: bewegelijk het uiterlijk dat, al het overige van zijn wezen voor elk openbarende, voor allen behalve die hem zeer goed kenden dat innerlijk verborg.

Vijanden en het volk, die twee scherpzienden, hebben hem den Zwijger geheeten omdat hij onder een spraakzaam voorkomen de bezitter was van een stilzwijgenden geest.