Tweemaandelijksch Tijdschrift. Jaargang 3

[p. 210]

Bollands rede
door Albert Verwey.

Ik merk in Bollands rede tweeërlei uitmuntends op, en wel, ten eerste, de rede, ten tweede Bolland zelf.

De rede, niet voor zooveel de gezamenheid van haar beweringen, maar alleen haar eindbesluit aanbelangt. Bolland, voor zooveel hij de zegger van die rede was.

Eeuw aan eeuw hebben dichters hun besef van het leven in beeld gebracht. Eeuw aan eeuw ook hebben wijsgeeren die beelden trachten saamtestellen tot een tegenspraak-loos geheel.

Dit is van Bollands rede het uitmuntende, dat er het ijdele van dat trachten in wordt erkend.

Bolland, de zegger van die rede, bleek in aanleg een uitmuntend redenaar. Hij, de oud-katholiek door voorliefde schoon niet door afstamming, doet mij denken aan wat Sainte Beuve van dien anderen voortzetter van Jansenius, den grooten Arnauld van Port-Royal geschreven heeft: dat hij niet in de eerste plaats een schrijver was: dat geen stemtrilling, geen bewogen zuchtje, maar een aan-houdende en stormende ademtocht van hem uitging die moe maakte maar niet moede werd, een soort van dynamische hevigheid om die stellingen in gang te brengen, die teksten aan elkaar te slaan, heerscher te blijven over dat weefsel. Trilt of schittert er een plaats in, wees zeker dat het een citaat uit de Vaders is: zijn eigen stijl

[p. 211]

toch volgt de wetten van grammatica, van logica, gezond, juist, onaantastbaar, maar als zonder persoonlijkheid, ondoorblonken van innerlijken lichtschitter, ongetint door eenigerlei schakeering. Maar een groot Advocaat ter Sorbonne was hij: die was zijn strijdperk, dáár moest men hem zien, heldhaftig kampvechter, loopen en worstelen. Daar, als hij sprak, brandden gloed, kleur, leven, in die onpersoonlijke woorden, ademde leven door zijn logische spraakkunstige redenen.

Iets dergelijks is ook voor Bolland waar. Wat zijn geschreven rede voor goeds heeft, het is de hartstocht van het brein, de virtuoziteit van de abstraktie soms, maar nog nooit heb ik zóo de onpersoonlijkheid van het geschrevene zien verdwijnen onder de persoonlijkheid van het gesproken woord.

Het geheim was dat hier een wijsgeer stond voor wien denken een gemoedzaak is. Den gang van zijn denken volgt, den uitslag verbeidt hij met hartstochtelijke belangstelling. Het denken zelf moet zuiver zijn, streng en onpersoonlijk de aaneenschakeling van begrippen en bewijsplaatsen, maar zie hem zelf nu de gedachte verschenen is, nu de uitslag hem, den hartstochtelijke, is bekend gemaakt. Niets is abstrakter, niets strenger en koeler dus dan die poging den lichaamloozen Tijd op te zweren uit zijn lichaam, de Ruimte. Toch onderneemt hij het. Toch komt hem de gedachte zelfs dat hij, die Lichaamlooze, ook onafhankelijk van zijn lichaam, kon zijn en vatbaar zijn. Maar gij vraagt niet naar aard of mogelijkheid van die abstrakties nu ge ze hem spreken hoort. Is dat een droom die hem boeit en die in het halfdonker van een geheimzinnige kamer door hem alleen wordt gezien, en gebeden, en gesmeekt zich te verhelderen? Is het een fluisteren? Is het een angstig zijn? Is het een in eensklapsche blijdschap opspringen en gelukkig zijn als de waarheid, een waarheid soms van een oogenblik zich hem openbaart? Het is de hartstochtelijke beminnaar van zijn denkingen, die de eenzaamheid van zijn studeerkamer overbrengend op dien katheder, den ritus en de ceremoniën van zijn geestelijke vereering voor u akteert. Akteert? Is het een woord met

[p. 212]

een schimp er aan? Neen toch; of is er niet al wat schoon is in dat half-bewustzijn waarin men eenerzijds nog bevangen genoeg blijft om den droom overteleven dien men gister zoo heerlijk ervaren heeft, anderzijds genoeg nuchter om het te doen tot een spel en een vreugd voor iedereen? Dit is de aard van alle kunst, ook van die van den redenaar.

Akteeren - juist niet zooals dat vroeger was, de vertooning van tooneelmatige gebaren, de vertolking van theaterachtige fraaiigheid. Zie, een natuurlijk mensch, een natuurlijken hartstocht heeft deze redenaar voor u uitgespeeld.

Die hartstocht en die natuurlijkheid - daarom ben ik zoo blij en daarom vónd ik, zoo overweldigend, dat er een feestelijke intocht gevierd werd in die Leidsche aula. Daarom begroet ik den nieuwen tijd voor het eerst met idealizeerende genegenheid aan de oude Hoogeschool.

De heer Bolland zal scheiden, hoop ik, mijn idealizeering van de hemzelf het best bekende werkelijkheid. Hij zal de kunstjes en foefjes leeren beteugelen die nu nog, ondeugende duiveltjes, de waardigheid belachelijk maakten zelfs van een toga; virtuozelijkheid zelfs in het denken zal hij niet liefhebben; gemeenplaatsen als die van de schim van den grooten Zwijger en de barbarizeerende ochlocratie der toekomst zal hij leeren onderscheiden als schamele pluisjes op stoffiggeworden baret-fluweel. Indien hij ééne naiefheid zal afleggen dan zal het de liefde zijn voor déze bestovenheid. Niet, wat ik hem bidden mag, niet die andere die door een meer door de hollandsche wol geverfd redenaar, luid genoeg dat ik het hier herhalen mag, met de meelijdende uitdrukking ‘nog wat expansief’ werd aangeduid.

Expansief - Bolland, hoort ge 't wel? Onthoud het goed, expansief dat is juist wat geen vaderlandsche officieelheid u vergunnen zal vol te houden; - expansief, dat is juist wat ik hierboven in u geprezen heb, die hartstocht en die natuurlijkheid, die oprechtheid en die verzekerdheid waardoor gij een nieuwen tijd vertegenwoordigt aan een oude universiteit. Expansief - dat is heel die jeugdigheid, jeugdigheid van kracht, van ernst, van gemoed, waardoor alleen het een

[p. 213]

mensch gegeven is zichzelf en dat wat in hem gelegd is volkomen uittespreken, en waardoor men wel niet door de wereldwijzen maar door de wijzen en de kinderen wordt bemind.

Expansief - dat is de ééne naiefheid die wij u toewenschen dat ge behoudt.

3 Oct. '96.