Tweemaandelijksch Tijdschrift. Jaargang 2

[p. 327]

[Juli 1896 aflevering 6]

Bij den dood van Allard Pierson
door Albert Verwey.

Als iemand die zijn kamer aan een stadsgracht heeft, hooger dan de hoogste boomen, en in het open venster den maannacht ziet zilveren over de kruinen en omlaag in het donkere water, en die dan opziend, het hoofd aan het kozijn geleund, het licht indrinkt - geen geluid is er en geen stad en geen gewoel, maar alleen de onpeilbaarheid van nacht, licht en stilte - zoo zijn er menschen, als zij zeer jong zijn, die soms met hun hoofd in een droom als een maannacht leven en zoo vol van zijn heerlijkheid, dat zij zich niet meer vast aan een werkelijke wereld voelen, niet meer de tijdelijkheid van elke aandoening, niet meer de toekomst als een levensloop tusschen aardsche zaken herinneren, maar in éen oogenblik zich en het Al en de eeuwigheid bewust worden en geen woord weten voor dit hoogste, dat niet door een woord kan worden verbeeld. En zooals zulk een stadsgracht-bewoner in dien maannacht de sterren volgt buiten de sfeer van hun verblinding, die wel bleek zijn maar geheimzinniger tintelen, en zijn oog daalt tot waar het maanlicht droomt in de boomkruinen, vonkelt op huizenlijsten en in het nachtdiepe water, zoodat niets hem wonderlijker lijkt dan dat bekende, zoo zien zulke droomenden als de spanning van hun staren vermindert, eerst de schoone ideeën, dan de dingen van het gewone leven opduiken voor hun droom-verdronkene oogen, maar zij zien en zeggen nu als geheimzinnige wonderen wat hun eerst gewoon en werkelijk leek.

[p. 328]

Dat zijn de geboren dichters die deze aandoening gekend hebben, en het is de vraag maar of hun geest kracht en grootheid heeft om te openbaren dat zij die zijn.

* _* *

Toen Pierson de jongeling was die den hier beschrevene nabijkwam - ik heb eens een portret gezien dat hem zoo kennen doet - leefde hij niet in een tijd en een omgeving waarin allermeest het uiten van die aandoening werd begeerd. Ook geloof ik niet dat hij er de kracht toe had. Dat heerlijke geslacht, van Klopstock tot Heine, dat in Duitschland de schoone ideeën uitspon, de dingen van het gewone leven wonderlijk en heerlijk zag en zegde, heeft ook de kracht gehad de aandoening zelf te storten in liederen die onsterfelijk zijn als de maannacht zelf. Aan ons in Nederland is hun zingen voorbijgegaan als het gekwetter van voorbijvliegende vogels langs het open venster van een school. Maar in elken tijd als de hoogste aandoeningen weer door menschen gevoeld worden, kunt ge zeker zijn dat er nog iets anders verandert dan de toon van de liederen. Met de aandoeningen de ideeën. Met de ideeën de beelden. Met de beelden de werkelijkheid.

In de eerste plaats de Gods-idee. De idee van een persoonlijken God, Schepper van de wereld, werd vervangen door die van den God die de wereld is. De Bijbel, door Spinoza. Al de gedachten en gevoelingen waarmee de Gods-idee vast was aan Jezus en beide aan de menschen en hun lotgevallen door de eeuwen, hun kunsten, wetenschappen, instellingen, gebruiken en daden, alle die kwamen opleven, moesten worden overgebracht op, in overeenstemming gebracht met, de veránderde Gods-idee. Dat was in den eersten tijd een nieuwe verteedering voor de oude woorden, dat was een geheel nieuwe zin leggen in verouderde termen, dat was een verrukking en droefheid tevens als de kern van een nieuw begrip in kristallen schoot en met zijn stralende vormen de doffe weerbarstige, die men nog zoo liefhad, spleet. Er is een naam dien men bij de profeten van het nieuwe leven, bij een

[p. 329]

Göthe, bij een Coleridge, telkens vol verwondering aantreft, verwondering omdat men hem zoo weinig noemen hoort, verwondering omdat als hij bij hèn genoemd wordt er zulk een bewondering gloeit in hun donkerlatend woord. 't Is die van Hamann. Hij was zulk een kern, zulk een ziel die in kristallen schoot; die broeide over de figuren raadselachtig bevreemdend en verteederend waarin de lieve taal van godschristelijke traditie, versmolten, werd omgetooverd door een geest dien hij niet begreep. Een donkere profeet van een nieuw leven. Niet zoozeer, dan alleen op de hoogste hoogten, bij de priesters van de gedachte, hoort men hem, niet zoozeer als Herder, den theoloog die zoo ruim het nieuwe ontwikkelde uit het oude, niet zoozeer zelfs als een Reimarus, den eersten angstvalligen voortzetter van Spinozaas kritiek.

Niets begreep men van hem hier zoo men hem al kende. Niets van het nieuwe leven dat uit zijn vormen zich verwerkelijkte toen Göthe dat zag als werkelijkheid wat werkelijk een wonder was van den nieuwen tijd. Anders niet dan uiterlijk begreep men Göthe hier, zelfs Potgieter, wiens werkelijkheids-studie niet uit liefde voor het nieuwe leven, maar uit liefde voor oude kunst is ontstaan.

Jean Paul noch Heine zijn in Nederland - letteren en kunst zijn mij borg ervoor - al hebben enkelen hen lief gehad, in dat nieuwe wezen doorgrond.

* _* *

Later, veel later, en toen enkel als theologen, hebben wij aan de nieuwe beweging deel gehad. Niet voordat, alweer in Duitschland, de tekstkritiek was herleefd. Angst voor den Bijbel bezielde ons. Vrees voor onze dogmaas deed ons dapper zijn. Al wat er aan gemoeds- en verstands-leven zich bewoog om de grootste vragen, bewoog toch enkel onzen theologischen mensch.

Van Vloten en Huet waren de twee machtigsten. Pierson was een van hen. Van Vloten, met zijn snelle verstand, was de voorlooper. Enkele vlugge wendingen en van Christen-

[p. 330]

dom naar Spinozisme had deze het minst door zijn gemoed geplaagde, het klaarst door zijn verstand geleide, alle stadia doorloopen en zijn doel bereikt. Huet had het zwoelere gemoedsleven, de steviger bewegingen, de zwaarder, donkerder gang. Meer dan Van Vloten had hij het Christendom lief gehad; minder dan deze werd hij bevredigd door dien onvermurwbaren Al-god, die zijn onverbiddelijke wezen uitdrukt in de wetten van den denkenden geest. Een gemeente leed met hem. Een gemeente, grooter dan de zijne, verliet als hij het Christendom met geen andere overtuiging dan dat er een arbeidende mensch moet zijn die den lijdenden bedwingt. Het is de troostelooze stemming van zijn tijd geweest. Van Vlotens blijmoedigheid raakte in die dagen alleen de minst gemoedelijken aan.

Van Vloten en hij waren de krachtigsten. De een in zijn levenslust, de ander in zijn geestkracht hadden een stijl en een karakter dat den gevoeligeren en zwakkeren ontging. Niet de meerdere dichterlijkheid vroeg uiting in dezen tijd van onzen overgang, maar de meerdere deugdelijkheid, de meerdere kracht. Pierson was de minder noodige. Ik geloof, zoo hij zich niet door Van Vloten, dat hij zich zeker door Huet lange jaren gedrukt heeft gevoeld.

‘Een boek dat ik niet wensch te bespreken is Pierson's Adriaan,’ schrijft Huet in een van zijn brieven aan Van Vloten. En geen jaar later werkt hij zelf aan een roman waarin met andere gegevens Pierson's Adriaan wordt herhaald. Pierson had meer gevoel voor werkelijkheid, meer liefde voor verschillende overtuigingen; er is in zijn boek, dat overigens zeer weinig is, een adem van leven waarvan niets is in Lidewijde, maar de verhandelingen en beschrijvingen waaruit in navolging en ter verbetering van Adriaan, de Lidewijde is samengesteld, hebben een stijl waarbij die van Pierson bezwijkt.

Wonderlijk is het dat beide deze theologen - Van Vloten bleef daar altijd buiten - nadat zij hun geloof hadden verloren, kunstenaars wenschten te zijn. Toch waren zij leeraren. En dit is het karakter van dat geslacht, dat onmiddellijk na den eenigen Potgieter ons kwam voorbereiden: dat het ons

[p. 331]

leeren moest wat wij hadden te weten in den nieuwen tijd. Zij, en niet hun geringere tijdgenooten aan de akademies, waren de hoogeschool waarin wij zijn opgeleid. Zij hebben ons ontwend aan, in geloof en wijsbegeerte, de zienswijs van onzen kindertijd. Zij hebben, gedwongen door een noodwendigheid die ook hun te sterk was, heel onze theologische en wijsgeerige begrippenkraam uitgestoft en de woorden klaargemaakt voor het nieuwe, natuurlijke gebruik. Hun danken wij - verschillen van minderen aard daargelaten - dat wij van christenen menschen, van onderdanen en overgeleverden vrijen en oorspronkelijken geworden zijn. Pierson heeft - is het niet? - ook Huet heeft nooit weer een roman geschreven. Droef is het soms te merken hoe hij klaagt, die laatste, dat men op aarde altijd slechts op één na het hoogste doen kan; - hoe hij loslaat, die eerste, op gevorderden leeftijd, zijn jeugdige ideaal van kunstenaar; - hoe beiden zoo goed als Van Vloten leeraars, leeraars in geschiedenis, letteren, wijsbegeerte, sociale wetenschap geworden zijn. Maar wij zijn er dankbaar voor. De een verweet den ander, Huet Van Vloten, dat hij vluchtig werd van veelomvattendheid: het bewees enkel dat Van Vlotens vlugge verstand het nuchterst begrepen heeft dat hij en zijn tijdgenooten den geheelen kanon van onze kennis moesten geven in zijn beginselen. Naar die zelfde veelzijdigheid heeft Huet gestreefd. Veelzijdigheid die eigenlijk éénheid was. Eenheid van wortel waaruit de plant van ons nieuwe leven schoot. Zijn zorgvuldiger bewegingen gingen langzamer, zijn gemoed dat voller was rondde liefderijker de vormen af van zijn saamgegroepte kundigheid: van zijn Reis door Italië tot zijn Land van Rembrand is het een stijgen en uitbreiden en omvatten van veel wetenschap, dat alleen uit dien drang naar universeelheid ontstaat. Ook Pierson is het zoo gegaan. Zijn Dr. Beelen in Adriaan is al het voorbeeld van dien alomvattenden man van wetenschap, die zoo is omdat hij mensch wil zijn. Israël en Hellas dekken met hun namen een kennis die het heele menschdom voor voorwerp heeft.

Is het nu een woord als wij zeggen dat wij hun dankbaar zijn? Ik geloof dat wij van hen meer geleerd hebben dan

[p. 332]

van alle anderen. Ik geloof dat als wij dàt zullen uiten wat de idee van ons leven, de ziel van onzen tijd moet blijken, wij zien zullen dat wij hún werk hebben voortgezet. Door hen heeft zich Nederland, wel laat maar toch eindelijk, in de idee tenminste, zoo niet in de kunst nog, vastgeknoopt aan het leven van den modernen tijd.

Aan ons de taak dat in de kunst te doen wat zij in de gedachte hebben gedaan.

30 Mei '96.