Tweemaandelijksch Tijdschrift. Jaargang 2

[p. 180]

Nog eens causaliteit.

Aan Dr. D.G. Jelgersma.

Wanneer de redactie van dit tijdschrift er geen bezwaar tegen heeft, nog eenmaal voor het causaliteitsvraagstuk een paar bladzijden beschikbaar te stellen, wil ik gaarne trachten, aan uw wensch naar eene nadere toelichting van mijn standpunt te voldoen, en tevens dat standpunt tegen uwe bedenkingen kortelijk te verdedigen.

Uw eerste argument komt hierop neer, dat de stevigheid van het associatief verband tusschen herhaaldelijk verbonden verschijnselen mettertijd een maximum bereikt, waarna zij door negatieve instantiën nog wel verzwakt, maar door positieve niet meer versterkt kan worden. Dit is, vergeef mij dat ik het zeg, eenvoudig eene assertio gratuita. De psychologen, die zich tot dusver met het experimenteel onderzoek der associatieprocessen hebben beziggehouden (in 't bijzonder Ebbinghaus, Müller en Schumann) zijn er niet in geslaagd een dergelijk maximum te constateeren; en al denk ik er niet aan dit negatieve resultaat onvoorwaardelijk te generaliseeren, zeker zijn wij nog minder bevoegd, de tegenovergestelde bewering als een vaststaande waarheid te verkondigen. Daarenboven: gesteld ook al, dat zulk een maximum in abstracto moest worden aangenomen, dan zou nog de vraag overblijven, of het in de bijzondere gevallen, waarover de strijd loopt, feitelijk is bereikt. En dit is (tenzij dan alles, wat wij van de associatie meenen te weten, onjuist mocht zijn) eenvoudig ondenkbaar; immers slechts bij zeer enkele physische wetten zijn de omstandigheden, waarvan volgens de ervaring de sterkte der associatie afhangt, in ruime mate gegeven. Aller-

[p. 181]

minst evenwel zou men verwachten, de aangehaalde uitspraak te vernemen van een aanhanger der associationistische school in de theorie van het denken. Tot de dogma's van deze school behoort immers de overtuiging, dat de wiskundige zekerheid op dezelfde wijze als de natuurwetenschappelijke, alleen door eene veel intensievere, ‘onafscheidelijke’ associatie, verklaard moet worden: is echter een zooveel sterker associatie dan die tusschen regelmatig verbonden natuurverschijnselen bereikbaar, dan kan de laatste moeilijk meer maximaal heeten.

Uw tweede argument heeft mij, eerlijk gezegd, eenigszins verbaasd, omdat het misverstand, dat er aan te gronde ligt, grooter is dan ik mogelijk achtte. Hebt gij inderdaad (bl. 535) steeds gemeend, dat de discussie liep over de bijzondere wetten van oorzaak en gevolg, en niet over de algemeene causaliteitswet? Hebt gij m.a.w. mij de bewering toegeschreven, dat wij, uitzonderingen op onderstelde successiewetten ontmoetende, niet slechts de algemeene causaliteitswet, maar die bijzondere onderstelde successiewetten zelve, tegen beter weten in, zouden handhaven? Maar ik bid u, hoe hebt gij dat kunnen meenen, terwijl ik op de door u aangehaalde bl. 169 vgg. mijner ‘Schets’, bl. 364 vgg. mijner ‘Gesetze und Elemente’ zoo duidelijk mogelijk het omgekeerde heb gezegd? Herhaaldelijk wordt er door mij op gewezen, dat een waargenomen uitzondering op een onderstelde successiewet altijd aan een verschil in de omstandigheden wordt toegeschreven: kan dit iets anders beteekenen, dan dat wij de onderstelde successiewet A - P laten vallen en daarvoor hypothetisch twee andere AX - P en AY - niet P in de plaats stellen; m.a.w. dat niet de onderstelde speciale wet, maar de eisch van volstrekt geldende successiewetten in het algemeen, aan alle schijnbare negatieve instantiën weerstand biedt?

Ook lag het voor de hand, uwe argumenten op te vatten als tegen deze beschouwingswijze gericht. Laat gij 't geloof aan de causaliteitswet ontstaan door generalisatie van associatieve betrekkingen tusschen opeenvolgende verschijnselen, ten gevolge waarvan ten slotte elk nieuw verschijnsel de

[p. 182]

abstracte voorstelling wekt van ‘zekere omstandigheden waarop dit verschijnsel onveranderlijk volgt’, - dan schijnt het achterwegeblijven eener dergelijke generalisatie van associatieve betrekkingen tusschen gelijktijdige verschijnselen verklaard te kunnen worden door de onderstelling, dat de gemakkelijk controleerbare uitzonderingen op coexistentiewetten, terwijl zij de correspondeerende associaties verzwakken, tevens de op die associaties te bouwen generalisatie belemmeren. Tegen die verklaring nu voerde ik aan, dat feitelijk door negatieve instantiën de bijzondere associaties bij successie- en coexistentieverbindingen gelijkelijk worden verzwakt, en dat dus hier niet de grond van het aangewezen verschil gelegen kan zijn.

In verband met het bovenstaande schijnt uwe aarzelend uitgesproken onderstelling ‘dat bij den heer Heymans, als hij spreekt over de bijzondere causale wetten en over haar empirische verklaring, de voorstelling van deze algemeene (causaliteits-) wet steeds op den achtergrond van zijn bewustzijn aanwezig is en op zijn conclusiën influenceert’ (bl. 535) eenigzins zonderling. Het feit zelf is niet te loochenen. Maar diezelfde causaliteitswet was en is steeds aanwezig op den achtergrond van het bewustzijn van al diegenen, die zich op de vaststelling en verklaring van bijzondere causale wetten hebben toegelegd. Dit feit uit de geschiedenis der wetenschap te bewijzen, de fundamenteele beteekenis daarvan voor het menschelijk denken aan te toonen, te trachten het tot een dieperliggend feit terug te brengen, was het eenige doel van het tweede deel mijner ‘Gesetze und Elemente’. Mij dunkt, gij hadt daarvan bij gezette lezing iets kunnen bemerken.

Waar zoo ingrijpende misverstanden (en wie weet hoeveel andere nog!) den weg versperren, schijnt voortzetting van het debat vrijwel hopeloos. In elk geval geef ik u in overweging, de lezers van dit tijdschrift niet verder te vermoeien met beschouwingen, waarvoor zij zich toch moeilijk kunnen interesseeren. Mocht gij verdere bespreking wenschelijk achten, dan ben ik privatim of in een vaktijdschrift gaarne tot uw dienst.

Groningen.

G. Heymans.