Tweemaandelijksch Tijdschrift. Jaargang 2

[p. 183]

Aan Dr. G. Heymans.

Geenszins deel ik uw schroom voor wijsgeerige discussie in dit tijdschrift, omdat het, zoo ik mij niet bedrieg, een zeker getal lezers heeft, die werkelijk eenige belangstelling hebben voor wijsgeerige vraagstukken, zelfs voor wijsgeerige discussie. Daardoor wordt het dus gerechtvaardigd, dat een bescheiden gedeelte van den inhoud handelt over wijsgeerige onderwerpen. Zoo denkt, meen ik, ook de redactie. En die heeft in dit geval te beslissen. Welnu, zoolang zij niet van meening verandert, zou het m.i. onverstandig, ja zelfs eenigszins ondankbaar, van ons zijn, als wij de door haar gegeven gelegenheid ongebruikt lieten, de gelegenheid nl. om over wijsgeerige onderwerpen te schrijven in het Hollandsch, d.i. met de meeste kans onze meening nagenoeg precies uit te drukken. Laat staan dat wij haar van het aanbieden dier gelegenheid een verwijt zouden maken. Vandaar dat ik u nog met een enkel woord antwoord.

Ten eerste iets over wat ik het persoonlijk element in deze discussie zou kunnen noemen. Ik bedoel mijn misverstaan van uw bedoeling en uw misverstaan van de mijne. Het schijnt mij vrij nutteloos te onderzoeken, wie de schuld draagt van deze misvatting. Daarom slechts dit. De rollen zijn nu omgekeerd. Gij tracht aan te toonen, dat er in ons gedrag tegenover bizondere wetten van successie en van coëxistentie geen onderscheid bestaat en ik, die eerst uitvoerig heb betoogd, dat dit onderscheid niet zoo groot is, als gij meent, beweer, dat we een zoodanig onderscheid wèl kunnen constateeren. Daaruit wil ik, zooals gij zeer te recht zegt, verklaren het

[p. 184]

feit, dat wij uit de bizondere coëxistentiewetten niet, uit de bizondere successiewetten wèl een generalisatie hebben opgebouwd. Bij deze verklaring moeten wij abstraheeren van de algemeene successiewet; deze mag niet op den achtergrond van ons bewustzijn aanwezig zijnde, invloed hebben op onze conclusies. Geheel anders wordt dit, zoodra we niet meer handelen over het ontstaan van die algemeene wet, maar te doen hebben met haar toepassing, met het gebruik, dat wij er van maken, in de verschillende wetenschappen. Dan was zij inderdaad ‘steeds aanwezig op den achtergrond van het bewustzijn van allen, die zich op de vaststelling en verklaring van bizondere causale wetten hebben toegelegd.’

Ik vlei mij met de gedachte door deze opmerkingen uw eenigszins hartstochtelijke verwondering over mijn beweringen zoo niet weggenomen, dan toch verminderd te hebben.

Maar nu over het zakelijk deel der discussie.

Over uw wijze van redeneeren daarin heb ik mij, ronduit gezegd, min of meer verbaasd.

Vóór ik dat gevoel van verbazing motiveer één opmerking.

Gij slaat in dat gedeelte uwer repliek allerlei zijwegen in met het doel, naar het schijnt, mij aan het verstand te brengen, hoe grenzeloos inconsequent ik ben. Wilde ik u op die zijwegen volgen, dan zou het mij niet veel moeite kosten aan te toonen, dat er in mijn denkbeelden meer samenhang is, dan gij u wel voorstelt. Maar dit met de noodige nauwkeurigheid en uitvoerigheid doende, zou ik - bij het groote gewicht der vraagstukken, die gij ter loops ter sprake brengt - wel een halve aflevering vol kunnen discussieeren. En dat zou inderdaad onbescheiden zijn. Gij zult het dus wel veroorloven, dat ik met de meeste kalmte dit verwijt van inconsequentie voorloopig op mij laat rusten en mij zoo streng mogelijk tot de hoofdzaak bepaal.

Die hoofdzaak nu is de volgende. Gegeven zijn een aantal bizondere wetten van successie en coexistentie, wier onstaan door associatie door mij aangenomen en door u niet bestreden werd. Dit was de grondslag onzer discussie. En de vraag was om, uitgaande van dezen grondslag, te verklaren, hoe

[p. 185]

het kwam, dat uit de bizondere wetten van de eerste soort wèl, uit die van de tweede soort niet is afgeleid een algemeene wet.

Laten we nu eerst zien, wat er in onze gegevens ligt opgesloten. Zeer zeker dit, dat de associatie tusschen de voorstellingen der twee opeenvolgende verschijnselen A. en B. en die der twee gelijktijdige verschijnselen A′ en B′ op een gegeven oogenblik een maximum van vastheid heeft verkregen nl. dàn, wanneer de eerste aanleiding heeft gegeven tot het ontstaan eener bizondere successie-wet en de tweede tot dat van een bizondere coexistentie-wet. Tot zoo ver geen verzet van uw kant.

Nu ga ik echter nog een stap verder en zeg: die associaties hebben haar maximum van vastheid bereikt; ze worden dus door voorbeelden, die er mee overeenstemmen, niet langer versterkt; alleen nog maar verzwakt door voorbeelden, die er meê strijden; de gevallen in strijd met de bizondere coëxistentie-wetten worden met veel grooter zekerheid geconstateerd dan die, welke afwijken van bizondere successiewetten; de laatsten hebben dus een vaster bestaan in onzen geest dan de eersten; en het is derhalve verklaarbaar, dat wij uit de laatsten wèl, uit de eersten niet hebben opgebouwd een algemeene wet.

Thans verandert in eens uw houding. Gij gaat reageeren tegen den grondslag, waarvan wij bij de geheele discussie zijn uitgegaan. Deze wordt een assertio gratuita (een willekeurige bewering) en ik weet niet wat al meer. Ge kunt er in één woord niet genoeg kwaad van zeggen.

Ziedaar het feit, waarover ik me eenigszins verbaas. Ziedaar ook het feit, dat mij - al ben ik er langs geheel anderen weg toe gekomen - volkomen doet instemmen met uw conclusie, dat verdere discussie tusschen ons over deze zaak, voorloopig althans, volkomen nutteloos is.

D.G. Jelgersma.

Amsterdam, Februari 1896.