Twee zestiende-eeuwse Spelen van de Hel

[p. 19]

Een ander Spel vande Groote Hel, daer gheestelick schijnsel ende waerlick rigement verdaecht werden

(Personages, zie Aant. 1)

Knagende consiencij, een duvel, ofleesende:

 

Lucifer, sonder Goodts genaeden keijser in exterioribus tarre,¹¹¹¹

 

semper augustus, soo wij elcxs doen weeten;

 

heere der werlt, dien wij howen in warre;³

 

coninck ter hellen, daer wij sijn geseeten⁴

G 5

en van tgroote Babilon, niet om vergeeten;⁵

 

aertshertoch in Tenebris, daerder veel woonen;⁶

 

hartoch van Tirannije, Fortse en Decreeten,

 

twelck wij sustineeren in onsen rijck van Babilonen;⁸

 

grave van Turpe Lucrum, niet om verschoonen,⁹

10

waer mede wij onderhowen onse groote stacijen;

 

prince in Superbia, in Avaritia, sonder hoonen

 

ende van Invijdia, Scortacio, onse groote nacien;

 

lantgraeff van Dolo Luxuria in Optrectacien;¹³

 

graeve van Simonie, daert is goet bowen:¹⁴

15

die inwoonders van dien sijn vol gracijen,

 

want sij moeten deese dominacien onderhowen;

 

prince van Ipocratien, een lantschap vol growen;

 

heere van Sodomije, dat heijlich landt,

 

daer doer mennich dat hooft om clowen¹⁹

20

eer dat men mach crijgen dat rechte verstant; -

 

onsen lieven getrowen stathouder plaijsant,

 

president ende luijden van onsen raed en officieren

 

in Babilonien, met allen diet hart in giericheijt brant,

 

met alle onse grijpende wolven ende gieren,....²⁴

25

saluijt scrive ick u, ghij verdoemde dieren,

 

dat ghij ons letteren sult hebben gesien;²⁶

 

dat ghij van stonden aen uijt doet roepen en(de) crijeren²⁷

 

alle die sijn tegens Goedts partijen,²⁸

 

- ghij en sult noch geestelick noch waerlick mijen,

30

hoe dat se sijn op die verboerte van alle haer goen; -

 

daer men gewoonlick es met onse mandaten te rijen

 

en(de) daermen plach publicacij te doen,

1 Knagende Consiencij: de naam sluit aan bij B 611; in het 7e Spel van de Wercken der Bermherticheyt (A'dam, 1591) treedt onder deze naam op ‘een vrouwe bloedich int aensicht’.

1 vlgg. Het mandaat van Lucifer volgt in aanhef en slot de officiële kanselarijstijl, maar niet precies. De titels van Karel V waren in volgorde: keizer, koning, aartshertog, hertog, graaf, paltsgraaf, landgraaf, prins, markies, graaf, heer. Hiervan komen de cursieve in Lucifer's reeks niet voor; ook is de volgorde iets anders; B 26/37 is veel beknopter.
Het vervolg van de keizerlike mandaten variëert; ter vergelijking diene uit 1540 (Muller-Joosting III, 708/10):
bij 21 vlgg. - Ontbieden daeromme ende bevelen onzen lieven ende getrouwen, die hooft, president ende luyden van onzen Secreten ende Grooten Raiden, ...., stadhouder, die eerste ende andere onze raiden in Hollandt, .... stadthouders, president ende luyden van onzen raiden in Vrieslandt ....
bij 25 - allen denghenen, die dezen onzen jegenwoordighen brief zullen sien, saluyt.
bij 27/32 - desen onsen brief doen kundigen ende uytroepen ter plecken daermen gewoonlick is publicatie te doene ....
bij 357 vlgg. - dat sy dese onse jegenwoirdige ordonnancie ende alle de puncten ende articlen voerscreven scerpelick onderhouden ende observeren, ende dewelcke wij willen onderhouden ende geobserveert te wordene voer edict ende eeuwige wet.
Want ons alsoe gelieft.
bij 389 - Des toirconden zoe hebben wy onsen zegel hieraen doen hanghen.
bij 392 - Gegeven in onsse stadt van Bruessele, den ....

1 De vorm van het mandaat treffen we in de rederijkersliteratuur nog al eens aan:
Veel. Gen. D. 168, Dietsche Warande X 126/8 (Bruiloftsspel van T.M.B.)

Jonckheyt, by den graciën Goodts verheeven,
Prince van Hoomoet ende ongeordineert leven,
Heer van Malhuysen, ......
Gegeven in 't Hoff van ons, jonge juechden,
En onder geteykent met ons Princen signet
Den eersten in Maye, leert als de verhuechden.
Onder staet geteykent: vervult met vruechden.

In Trauwe een mandement van die werelt als volgt:

Wereltkeysere by my selven, verre bey en breet
Coninck van alle nydighen herten heet,
Ertshertoghe van allen arguwatiën
Hertoghe van tquaet beleyt en onbescheet
Prince van bloetstortinghe om een cleyn beet
Grave van allen ketterschen natiën
Marquis van mestroost en desperatiën
Borchgrave van den lande van boeverijen
Rector van overspel en fornicatiën
Heere van den lande van hoverdijen
Voocht van der stadt van ipocrysijën
........................
.............. bannen Gerechter Trouwe
Binnen sonnenschijne..............

1 terrae > tarre: warre; vgl. erre > erra: terra, Veel. Gen. D. 60.
Het dichtwerk van de rederijkers bevat meer van dergelike veranderingen om 't rijm, al zijn ze lang niet zo talrijk als men wel meent. Enkele vbb. VERGUWEN B :228; al haddyt gat vol mierien: Syrien, Hass. Hist. Sp. 88; veteren (= veeten): beteren, ib. 133; vercrichten (= verkrachten) Ontr. R.:1425; voerken (= vuurken) ib. :994; tegere (= tegen) Loterijspel :267; vervreecken (= vervrecken) F 8 :790; in tijen voorleeken: preeken, E 11 :134.

3 heere der werlt, Joh. 12:31.

4 daer wij syn geseeten, n.l. volgens de algemene voorstelling met een keten vastgeklonken aan een ton, die als troon dient. Zo ook in 't 7e Spel v. Bermherticheyt.

5 tgroote Babilon, B 29 A.

6 in tenebris, Matth. 8:12; ook in exterioribus tarre (1) doet hieraan denken.

8 in onsen ryck, l. ons of rijcke.

9 Turpe lucram, voor lucrum, Titus 1:7.

13 Dolo van dolus = bedrog, als bepaling bij Luxuria bedoeld: ‘Door bedrog verkregen overvloed’, gelegen in de landstreek Afgunst.

14 :B 130, A.

19 daer doer, l. daer der.

24 grijpende wolven, Matth. 7:15.

26 Het perfectum lijkt hier alleen gebruikt om de regel te vullen.

27 Cryeren, 2 silbig, uit cryieren, ook cryhieren (van 't Hoog, blz. 26), uit Fra. crier ontstane vormen, die in 't Mnl. al met die van crayeren, toen gewoon voor ‘bekend maken’, dooreenliepen. Kil. geeft ‘kriéren’ fland, 3-silbig dus, maar de streekaanwijzing zal wel niet op de uitspraak slaan. De korte vorm komt immers juist in Zuidelike teksten veel voor (V. gaf 1 voorb., zonder bron): Hass. Hist. Sp. 76, 123; Boom d. Schr.: 126; Chr. K. :1550. De Holl. omwerker van het laatste maakte er crayeren van; ook op andere Holl. plaatsen zien we voorkeur voor de lange vorm: S.J.O. :469, cryieren: vercieren, hoewel de uitgang -ieren in dit stuk verder niet voorkomt; D 6:669/71, waar het rijm er door de afschrijver zelfs door verbroken werd: gecryeert: gestiert: getiert. Vgl. OBEDIEREN, G 1224, A.

28 tegens Goedts partijen; het hs. heeft van Goedts; er zou kunnen gestaan hebben tegens sMan Goedts partijen.

[p. 20]

 

op huijden ten drien, recht nae die noen,³³

 

in persoon van ons aldaer present,

G 35

als Geestelick Schijnsel en(de) Waerlick Quaet Rigement.

 

 

 

Men geeft u geley, compt sonder vaer,

 

welcke vasticheijt wij u bi onsen croon verlienen,³⁷

 

op correxsie die u souden vallen swaer;

 

dus elck hoort nae sijn naem, so weetij wie wij mienen.

 

 

40

Nu gaen wij Lucijfaers mandamenten ontluijcken,

 

........................ten, waer dat wij hem rijnen.⁴¹

 

 

 

Eerst verdachvaerden wij alle dees heijlige buijcken

 

die niet dan van buijten heijlich en schijnen;

 

die niet dan aertsche dingen en mijnen⁴⁴

45

int generael - al mogense dick gaen luijpen -,

 

die als een bierton in haer lijff voerdwijnen⁴⁶

 

ende oick besiect sijn van Sinte Amfraes stuijpen.

 

 

 

Noch wilt verdachvaerden al deese eetende ruijpen,

 

die een conciencij hebben als grove trechters

50

daer een brout bier teffens souden doer druijpen;

 

ick weet hoese heeten: tsijn immers rechters-

 

int-geestelick, daer sij an sijn hechters;

 

- doet se ons al nae der hellen bijsen,

 

opdat wij niet en sennen ons serjanten en vechters; -

55

tsijn die tvonnis eijschen en selver wijsen.

 

Al daer eergens een heijmelick trow wil rijsen,⁵⁶

 

soo mach het hart in vruechden leven;

 

die dan wil dockken vergulden pijse!⁵⁸

 

soo moogense so wel drie brooden teffens geven.^5958-9

60

‘Gaet vrij trowen en wilt het wel offweven,⁶⁰

 

onsen heer is dan al wel te vreen

 

- dese sullen inder hellen sijn verheeven -

 

ghij en moecht u ghelt niet bet besteen.’

 

Alle die dit heefdeech dus scandelick cneen,⁶⁴

65

dachvaert se, ghij en moechter off noch an // doen

 

en laetse te drien voor der hellen treen;

 

off wij sullen u allen in onsen duvels ban // doen.

33 vgl. G 138 De noen, de middaggodsdienstoefening, oorspronkelik om 3 uur, werd tegen het eind van de M.E. voor 3 uur gehouden.

37 Hs. aen onsen croon, w.s. uit kontaminatie met ontlenen aan.

41 Regel 40 en 41, waarvan de eerste helft ontbreekt, hebben kennelik een aanhef gevormd, zoals 134/5 en 185/6. Ik gis dat er iets gestaan heeft in deze trant: Nu gaen wy lucyfaers mandamenten ontluycken; (laet gheestelick wee)ten waer dat wy hem rienen - waarvan het tussen haakjes geplaatste voor de afschrijver onleesbaar was. Deze begon regel 41 echter voor aan de marge.

44 mijnen zou oogrijm voor mienen = menen, op 't oog hebben, kunnen zijn, maar noodzakelik is dit niet. Wel zien we dit verschijnsel in rienen :41, dat de afschrijver ten onrechte met de voorgaande regels combineerde.

46 Lees: die als in een bierton in haer lijff voerdwijnen? (die = de aertsche dingen). Of: als een ton bier.

56 De Matrimonia clandestina, gesloten zonder openbare afkondiging in de kerk, was een zeer verbreid misbruik in de middeleeuwen, door geestelikheid en magistraat bij herhaling, maar met weinig sukses, bestreden. Zelfs excommunicatie werkte in dit opzicht niet; er waren altijd wel geesteliken te vinden die tegen flinke vergoeding een geheim huwelik wilden inzegenen, dikwels volgens een bepaald tarief ‘na ouder gewoonten’, en welgestelden die daarvan gebruik wilden maken.
Veel geesteliken vonden er een geregelde bron van inkomsten in, waardoor konflikten konden ontstaan als de wonderlike strijd om de Amsterdamse keur van 1525: de deken van Amstelland, die 't geheim huwelik tegen ‘steecpenning’ placht toe te staan, achtte zich benadeeld toen de stedelike magistraat door een boete van 25 kar. g., aan de stad te voldoen, het misbruik trachtte te bestrijden. Slechts met steun van Karel V kon de stadsregering zich tegen deken en bisschop handhaven.
Bisschop Gregorius van Egmond gaf in 1535 weer een scherp verbod en ook Nic. van Nieuwlandt richtte als bisschop van Haarlem een van zijn eerste edicten tegen het heimelik trouwen (1562).
Het geheime huwelik was niet ongeldig voor de kerk, maar werd bestreden om de motieven die er toe leidden (weigering van de ouders, verboden graad van bloedverwantschap, bestaand huwelik van een der partijen etc.) en de gevolgen daarvan.
[Moll II³ 13-17; L.J. van Apeldoorn, Gesch. v.h. Nederl. Huw. recht, A'dam 1925, blz. 47 vlgg.]

58 : Wie dan maar betalen wil! Die w.s. geen datief, vgl. de konstruktie van G 422.

59 Dan geven ze (gunnen ze je) graag drie vrouwen tegelijk, d.w.z. vragen niet of je al getrouwd bent; vgl. G 56 A. Brooden beschouw ik als broeden = bruiden, vgl. broot G 91 voor broedt. Van broden geven bij een huwelik, vond ik niets.

58-9 De oe-achtig klinkende oo van broot (G 91) komt overeen met die van doot in het eerste couplet van het Wilhelmus; (zie Van Helten, Mnl. Spr. blz. 89) en zou op Brabantse invloed of herkomst kunnen wijzen. In brooden zou deze oo een oe-relict verbergen, zoals we in het rijm vinden in de Hass. Hist. Sp. blz. 119, versoemen (= versuymen): noemen.

60 wilt het wel offweven: voltooi het, doe wat er bij hoort, dus: geef de priester zijn beloning.
60 en 61 worden door Kn. C. de priesters in de mond gelegd.

64 dit heefdeech, vgl. I Kor. 5 : 7/8.

[p. 21]

 

Den droncken predicant, laet die hem dan // spoen,

 

die deesen altoos flacteeren en smeeken⁶⁹

G 70

om dat sij tsavonts moghen die can // hoen,

 

ende niet en straft deese gruwelijcke gebreecken.^70-1

 

 

 

Verdachvaert alle die valsche leeringe preecken,⁷²

 

- op dat wij se inder hellen doer // brouwen -⁷³

 

ende die de waerheijt met macht versteeken

75

en die menschen niet dan fabelen voor // howen;

 

brinctse inder hellen, dat wijse met rigoor // clowen.

 

 

 

Voorts suldij ons noch gaen vermaenen

 

alle ongetrowen, op dat wijse inder hellen koor // stouwen:⁷⁸

 

alle ongeleerde pastooren ende cappelaenen,

80

die op den stoel staen craijen als haenen

 

ende niet en weeten wat sij leeren;

 

deese sullen wij al in onse taenketel taenen,

 

dus laetse coomen, tis ons begeeren.

 

 

 

Voorts est noch dat wij ordonneeren

85

dus vrij al den hoop gaen roeren,⁸⁵

 

diet volck generaelick haer ghelt aff scheeren

 

om datse howen vier off vijff voerscheijen hoeren;

 

en(de) alst jonckwijff tkint crijcht - wilt hier op loeren -

 

valtse dan inden craem in mijn sheeren huijs,

90

soo moetense ses pont dockken - est quaet koeren? -

 

om datse broot in haer eijgen nest quansuijs;⁹¹

 

maer als sij buijten bevalt, hoort dit abuijs,

 

doet ment elck weeten al over luijt;

 

soo loopt het door met die gemeene sluijs⁹⁴

95

en soo gaet mijn heer vrij met sijn jaerlicxs trijbuijt.^89-95

 

Brengtse ons alte saeme, dit quaet oncruijt,

 

wat macht ons baeten veel langer teemen.⁹⁷

 

 

 

Noch soo brengt ons, dat veel quaelijcker sluijt,

 

die eenijge persoenen om ghelt int clooster nemen

[100]

- tgeschiet hier niet, maer tgeschiet al in Beemen -¹⁰⁰

 

maer tis in sommige landen een see:

 

hebdij geldeken, daer is wel een stee;

69 Die = object; deesen = subject = sij in de volgende regel: sommigen.

70-1 opdat zij zich aan drank te buiten kunnen gaan, zonder dat de geestelike ze bestraft.

72 valsche leeringe, duidelik tegen de ketterij; vgl. B 338.

73 Na vergelijking met G 130 lijkt brouwen te staan voor douwen (= dringen); zie echter G 129/33, A.

78 in der hellen koor, evenals G 133, hier blijkbaar = de hel, al zou men bij de laatste regel speciaal kunnen denken aan een plaats, waar verdoemden hun helse liederen ten gehore brachten (Haslinghuis 151, G 903 A.).

85 even vrijmoedig al degenen aan te grijpen, ....

91 broot = broedt; zie aant. G 58/9.

94 l. Het loopt door die gemeene sluys: het wordt met al de andere nieuwtjes weer gauw vergeten?

89-95 Waarschijnlik is de betekenis deze: wanneer de vrouw bij de geestelike aan huis bevalt, moet deze een boete van 6 pond betalen (jaarliks?), maar is de eer van de vrouw gered, omdat die zogenaamd tuis bevallen is; geschiedt het elders, dan wordt over de vrouw schande gesproken, maar komt de geestelike er goed en zonder jaarlikse boete af.
Dit lijkt wel vreemd, maar misschien doelde de schrijver op het bekende verschil tussen clerici coniugati of uxorati en de concubinarii, cohabitatores of focaristae. Kerkrechtelik waren beiden in overtreding, maar in de schatting van het volk stonden de eersten, de ‘geheim’ getrouwden, veel hoger: hun vrouwen, die ‘aan huis’ bevielen, dus ook. Met de generaliserende regel 86 hoeft dit niet in strijd te zijn; het is echter slechts een gissing, omtrent een boete in deze gevallen vond ik niets.

97 teemen. De bet. aanhouden, zeuren, misschien ook toeven, volgens Fr. v. W. te verklaren uit Mnl. teme (thema) = onderwerp, mening, was Kil. nog onbekend. Een andere 16e eeuwse Noordned. plaats geeft D 2 :729 - wat wil men veel teemen; verder in de 17e eeuw Warenar, Spa. Brab. Misschien mag men hierbij nemen: ‘daer sach men weyden in de groene beemden, veel kudden verspreyt ende hen verselschappen omtrent thien hondert, die als wachters teemden’ - toefden? (uit van Mander aangehaald, maar niet verklaard, door Verdam, VIII, 219 Aanm.).

100 Beemen, Bohemen, een land van ongelovigen als Turkije, Moscovien, B 245. Ook veel Nederlanders namen in de 15e eeuw aan de kruistocht tegen de Hussieten deel.

[p. 22]

 

maer hebdij geen, soo macht u niet geschien;

 

om Goodts willen doen sijt niet, vaet mijn bedien.

 

 

G 105

Noch suldij al ter hellen haelen

 

deese biechtvaers, die tot den testament groot // raen,

 

daer naw soo veel is om die schult te betaelen;

 

het moeter weesen, al souden de kinderen om broot // gaen

 

- ‘ghij behoortet te doen wildij onder thoot // staen;¹⁰⁹

110

och jae vrient, laet u doch eerlick begraeven’ -

 

en pover isser thuis eer hem compt den doot // aen;¹¹¹

 

willen die kinder eeten, men moeter om slaeven.

 

Dus berooven sij den armen van haerder haven

 

en(de) dat coonen sij onder den mantel deckken

115

van schijnende heijlicheijt, daer sij mee draeven;^106-115

 

dese sullen wij alle in der hellen treccken.

 

 

 

Noch sult dijer ons al meer gaen wreckken¹¹⁷

 

- al souden sij oick alder meest // caecken -

 

die, om den buijdel bet te speckken,

120

soo gaense hem beroemen en willen den geest // maeken:¹²⁰

 

carmen en claegen: ‘Waer wil dit beest // raecken!’

 

om dat men haer veel souden geven,

 

- siet wat men doet, wilt vrij den keest // smaeken -

 

en doen den onverstandigen scrickken en beeven.

125

Somma, dachvaertse al die tegen Goodts woorden leven;

 

- die duvelen behoorender scherpelick op te merken -

 

ende die, om dat se souden weesen verheeven,^126-7

 

pachten beneficien ende .... vander kercken.¹²⁸

 

 

 

Dese musijckers, die den hoerhuijsen verstercken

130

en leven als beesten, dees suldij doer // dringen;

 

jae vroeten in oncuijsheijden gelijcken een verken,

 

en die onsen heer dick een droncken tenoor // singen;

 

wiltse alle mee inder hellen choor // bringen.^129-33

 

 

 

Hoort toe alle die inder hellen bekent // zijn,

135

nae u naemen, die int waerlick rigement // zijn.

109 onder thoot, Coloss. 1:18? zie HOOT.

111 Pover isser thuys, spreekwoord.

106-115 Priesters die een stervende bijstonden mochten geen misbruik maken van hun positie, door de kerk te laten bevoordelen boven schuldeisers en erfgenamen. Dat dit toch meermalen voorkwam blijkt wel uit de processen, door de magistraat gevoerd tegen op bed gemaakte testamenten en bijv. uit Erasmus' Colloquium ‘Funus’. (Sterfbed en Begrafenis of twee ongelijke dooden en hunne uitvaart, in de vert. van Dr. N.J. Singels). Zie ook een citaat uit het N. Doet., V VIII 276.

117 sult dijer hypercorrect; zie aant. B 3.

120 den geest maeken - doen alsof men van een boze geest bezeten is; vgl. V. de Meyere en L. Baeckelmans, Het Boek der Rabauwen en Naaktridders 40: Vanden Vopperen.

126-7 Het hs. heeft deze regels in omgekeerde volgorde, terwijl ende in het andere vers staat.

128 Locatio Beneficiorum, o.a. door G. Groote en Dionysius de Karthuizer fel bestreden; zie Moll II¹, 140 en II¹, 126 v.v.
Vgl. Trauwe 1198/01 Noch met capllaenen: Waer sy van een benefitie hooren vermaenen, Daer sullen sy om strijen als hanen, Int ondercruypen.

129-33 Vgl. met deze regels S.J.O. 527 e.v.

O.B.

Ghy clueck van verstant

de arme quant // muet nu den tenör singen.

W.V.

Blyft ghy daer staen // ick sal hem hier vörbringen
wilt ghy die dör // dringen // datse sy gheclinct.

Opmerkelik is de overeenkomst hiervan met onze tekst; het hier gebruikte vörbringen zou in G 130 naast dachvaerden 125, haelen 105, brengen 98 etc. veel beter passen. Er zou dan half-identiek rijm met choor // bringen 133 ontstaan; absoluut vermeden wordt dat echter in deze stukken niet: 266 × 269; 1130 × 1131.

[p. 23]

 

Inden eersten verdachveerden wij alle dees groote dieven,

 

- wie dat goet is en salt hem niet belgen -¹³⁷

 

dat te drie uren coomen, tes ons believen,

 

die thien off twaeliff dusent teffens swelgen;

G 140

met alle die sijn van Jeroboams telgen,¹⁴⁰

 

die over Israhel brochten die verderfelijcke tijen

 

ende tvolck te plaegen als voerweesen velgen¹⁴²

 

int gruwel van Israhel der afgoderijen.

 

 

 

Siet voorts scarpelick toe, sonder mijen,

145

op den officiers, die gierich sijn als slaven;

 

die daer ontfangen van beije partijen¹⁴⁶

 

en laeten hem corumpeeren met giften en gaven,¹⁴⁷

 

doet ons alsulcke ter hellen draeven:

 

Godt heeftet verbooden, Hij en wilt niet gedoogen;¹⁴⁹

150

men sal se metten rijckeman inder hellen graven,¹⁵⁰

 

want den rechter verblinden daer door sijn oogen.¹⁵¹

 

 

 

Noch suldij doen coomen, sonder logen,

 

alle die den coninck Herodes slachten,¹⁵³

 

- daer die gemeente dick doer wert bedroogen -

155

om datse alsoo haer officie verpachten

 

en willen bij haer selven regieren met machten,

 

- wee haer die u selven dus vermeeten -¹⁵⁷

 

en(de) sij sijnder alsoo bequaem, deese gierige vrachten,

 

als een koe met lepelen souden eeten.¹⁵⁹

 

 

160

Procuratores, advocaten, wilt niet voorgeeten,

 

die dat volck doen haer spraeken // maken

 

ende den covel vollen met groot vermeeten

 

om datse mogen aen saeken // raeken;

 

dus compt datse weeten baecken // caecken.

165

‘En sorgt niet,’ seggen sij, ‘voor u proces een boon,

 

wij sullent vervolgen ende voor u saeken // waeken;

 

brengt maer ghelt, u proces staet schoon,

 

het blat te scriven thien stuvers, dats arbeijts loon,’

 

- al staen van een een voet die regulen -

170

‘ende tot uwen inganck staet een gowen croon;¹⁷⁰

137 Wie dat (goet is) = al wie, VII 84/5, cf. wie so. In de schrijftaal na, en al in de 16e eeuw, zeldzaam.

140 Jeroboams telgen: de opvolgers van Jerobeam I, zoon van Nebat, koning van Israël (1 Kon. 11:26 e.v.), die de afgoderij in Israël invoerde (1 Kon. 12:28), door gouden kalveren te laten maken te Beth-El en te Dan. Van de latere koningen wordt steeds gezegd, dat zij niet weken van de zonden van (deze) Jer.

142 te plaegen. De regel is zo nóch met 141, nóch met 140 te kombineren. Wel zijn zinnen bekend als ‘Soo sal hi veel aelmissen gheven .... ende altijt te dencken op sijn sterfdach’ (Stoett³ § 279, Opm. V), maar de infinitief met te drukt hierin steeds een verplichting uit, terwijl het verbum finitum dan in 't futurum staat; ze kunnen hier niet ter verklaring dienen.
Daarom l. plaegen, bij het subject die (140); dus: die 't volk in het verderf leiden met dezelfde afgoderij als die Israël eens aanhing, n.l. met de aanbidding van het gouden kalf.

146 In plaats van daer voor doer te lezen, zou men in 147 en kunnen schrappen.

147 (cf. 1030). Uit de eed van de schout te Haarlem: .... ende dat en sal ick niet laten om lief noch om leet, om vrient noch om maech, om gonst noch om gaef noch am geenrehande zaecken ....; van burgemeesters en schepenen: .... ende dat en zullen wy niet laeten om gheenrehande saecken .... Huizinga 441/2/3.

149 Godt heeftet verbooden, Ex. 23:8, Deut. 16:19.

150 metten ryckeman, Luk. 16:23.

151 Vgl. ‘Ick sie in menich lant, in menighe stede, Die clein dief kens hangen met groote hoepen, En die meeste [= grootste] dieven laet men loepen, omdat sy den rechten syn ooghen uwtsteecken’, Bruer Willeken 525; ‘Den rechter wordt duer faveur en gelt verblint nu’, ibidem 539.

153 Herodes Agrippa, Hand. 12.

157 Wee haer die u ...., overgang tot de direkte aanspraak.

159 Vgl. ‘Kan een varken ook met een lepel eten?’ Harrebomée II 17 en ‘Kin in baarch ek mei de leppel ite?’ N. Frie. Volksalm. 1854, 61 = men kan een kind geen mannewerk laten doen.

170 Inganck, rapoortghelt en segelen waren vaste kosten bij ieder proces.

[p. 24]

 

wij sullent u voirleggen, rapoortghelt en segelen.’

 

- Maer wildij wel doen, wacht u voor die scarpe egelen,

 

want het waer een sot, die hem in een scarpe strijt // stelden;

 

ghij moechter soo vast op staen als gebroken tegelen,¹⁷⁴

G 175

maer wildij wel doen, ghij moechtet quijt // schelden;

 

dat ghij pleijt wilden wij wel in tijts // melden,

 

off ghij sult seker van tvreemt beduijt // scroomen;

 

wacht u voor pleijten, soo hebdij spijt // selden:

 

coemdijer aen, hoe saldijer uijt // coomen? -

180

Noch wil ick daer meer over luijt // nomen:

 

die doerwaerders, steboon, onse beste caren,

 

- den gansen hel sal van tgetuijt // dromen -

 

want sij gaen die commissij quaelick bewaeren;

 

onder die boen vintmen veel logenaeren.

 

 

185

Hoort toe ende doet ons geen vercleente,

 

alle die onder Lucijfer sijn in die gemeente.

 

 

 

Inden eersten daer wij meest over claegen,

 

die sullen wij noemen, ick segt u goet ront:

 

dat sijnse diet evangelij in die maw draegen

190

en Goodts woort te vergeefs in haren mont,¹⁹⁰

 

en blijven in haer oude leven tot elcker stont,

 

even gierich, even hovaerdich, even droncken;

 

brengt ons die dieven in der hellen gront,

 

want deese hebben meest voor Godt gestoncken;¹⁹⁴

195

deese sullen certeijn in der hellen proncken,

 

want alle die den wille des Heeren weeten^196-7196-7

 

maer niet en doen, tes hem ontsoncken;

 

die sullen meer als dander werden gesmeten.

 

 

 

Deese vermaeledijde coorenbijters wilt niet vergeeten,

200

want haer rigement dat duert te lanck;

 

den armen werden te seer van haer gereeten,

 

alle ander neeringen gaen over beijden sijen manck,

[200]

dus gaetet doer deese boeven al een quaede ganck

 

- en den armen willense niet eens in den ooch // weesen -;²⁰⁴

205

dus singt den gemeente den jammerensanck,

 

wantse die corenbijters schoon ende drooch // leesen;

174 Ge kunt nog zo zeker van uw sukses zijn .... (er staat het tegengestelde, ironies); als, l. als op.

190 Godts woort in haren mont, Matth, 7:21/3 - vgl. aant. B 332.

194 Ps. 14:3 - tezamen zijn zij stinkende geworden.

196-7 Luk. 12:47.

196-7 Luk. 12:47.

204 Het hulpww. willen heeft hier niet veel betekenis: ze vallen de armen niet op; vgl. G 976 en V willen sijn, IX 2594.

[p. 25]

 

sleeptse doer die mostart, wiltse doer den looch // teesen,²⁰⁷

 

want die gemeent moet aen den corenbijters bast // worgen:^216-8

 

die marct moet altoos voor die gemeent hooch // wesen;

G 210

esser grontijs soo salmen hem wel een last // borgen,

 

maer is hij pover, soo gaet men vast // sorgen

 

hoe dat men hem all maecken souden schoon;

 

te vooren wast ‘Vrient’, dan ist ‘Laet den gast // worgen,

 

men souden hem niet looven eenen boon.’

 

 

215

Verdachvaert noch onder onse croon

 

deese wardeijns, die den armen wever uijtreeten,

 

want sij ontfangen die helft vant loen

 

en den trapenierder sij sulcxs toe meeten.

 

 

 

Noch verdachvaerden wij, al soudense bleeten,

220

die steedewerckluijden, dats wel bedocht;²²⁰

 

laetet vrij vuijtroepen ende alle menschen weeten

 

van die daegelickse abuijsen die se hebben opgebrocht;

 

- ende sij houdent voor goet dat sij hebben gesocht -.

 

Laetse al coomen, al soudense haer stooren,

225

sij behooren te claegen, want sij sijn becocht,

 

want sij hebbender veel aen verlooren.

 

 

 

Voorts roept ons barbieren en snottooren

 

die ongeleert sijn en hem niet en verstaen;

 

sij seggen: ‘In u lijff wast een boom off doren.’

230

Al siet mense in een bonte tabbaert gaen,

 

den armen onnooselen sij dick verraen.

 

‘Godt geeff u goeden dach, lieve meester Maes’;²³²

 

keert hij hem sles om, tis meer een waen,

 

want in een bonten tabbaert steect wel een grooten dwaes.²³⁴

 

 

235

Deese bacckers hebben meenijgen loosen aes,²³⁵

 

die den semelen cleijn doen vermaelen

 

- ende hier en sietmen niet toe dit geraes -

 

en den armen moetent voor goet broot betaelen.

 

 

 

Voort suldij noch ter hellen haelen

240

dese molenaers, die nae der hellen fret // haecken;

207 Iemand door de mosterd slepen. Sartorius, Adagia, Fragmentum Chiliadis Quartae 20: iambizare, conviciari, maledicere = schimpen, lasteren; Winschooten Seeman 23: iem. door den beugel jagen = plagen, dwingen tot iets onaangenaams; Tuinman, De Nederd. Spreekw. I. 298: iem. door dik en dun leiden = niet ontzien. De laatste betekenis past het best in onze tekst.

216-8 Voor regel 216/7 is wel een verklaring te vinden: in vroeger tijd ontvingen de waardeins in Leiden n.l. de helft van wat ze in hun functie inden, keurloon en boetes (Hamaker 1406, VII, 1). Stel dat deze regeling ± 1560 in Haarlem ook gold, dan zou men dus kunnen lezen: de w. plagen de wevers en jagen ze op kosten, want ze krijgen de helft daarvan (van 't keurloon). De 16e eeuw kende echter een andere wijze van bezoldigen voor de waardeins (Posthumus 154), en regel 218 zou in dit verband geen zin krijgen, ook al neemt men aan dat met drapeniers en wevers hier dezelfde groep bedoeld is.
Ook kan men lezen: de w. ontvangen voor hun moeite de helft van wat de arme wever verdient en geven dat of een deel ervan weer aan de drapeniers. Een indirecte methode om het loon te drukken, die weinig aannemelik is te achten.
Het waarschijnlikst lijkt me, dat de afschrijver de woorden wardeyn(s) en trapenierder(s) heeft verwisseld; m.i. moet er dus staan: dagvaard ook de drapeniers, die de arme wever uitzuigen - want de wevers krijgen tegenwoordig maar de helft van hun (vroeger) loon - en de waardein met het daardoor overgehoudene de handen stoppen.

220 vlgg. Met steedewerckluyden bedoelt de tekst w.s. niet der stede dienaers, maar de werklieden in de steden, die in het midden van de 16e eeuw meermalen voor loonsverhoging etc. optraden.
Zie Huizinga 373/4, a^o 1557: Soe wat ambochten off neeringen vergadering maecten sonder consent van den gerechte, om te sluyten off te accorderen met malcanderen yet dat tegen gemeen prouffijt waere, als rijsinge van loon off van waer, souden verlyesen ....
Uit 225/6 zou men opmaken dat tegenmaatregelen hun positie verslechterd hebben.

232 Maes, eigennaam, die meer in ongunstige zin voorkwam; vgl. Maes van Keyendael en Heyn van Sotteghem, personen uit de klucht waarmee Moyses' Doorn (den Bosch) te Antwerpen de 1e prijs behaalde (1561); Trudo 2527, waar Baalberith zijn gezel Leviathan uitscheldt: ‘Ghy malle maes!’; ‘Maes Bacx wijf’, Veel. Gen. D. 160.

234 In een bonten tabbaert steekt wel een grooten dwaes = spreekw.?

235 vgl. B 351, A; G 996.

[p. 26]

 

- ras, laetse al in den afgront dalen -

 

die met anderluij coren haer beesten vet // maeken²⁴²

 

ende alsoe die luijden met schallickheijt bet // taeken,

 

- ‘Wee u, ghij molenaers, die malcanderen bijhorten,

G 245

wacht wel u mont, off ghij sult int net // raecken!’ -²⁴⁵

 

want naw twee delen est, datse opten steen storten.

 

Dese wantsnijders en wilt niet vercorten,

 

die den armen eeten van boven tot onder;

 

‘Ghij hebt den tabbaert goet coop,’ es al haer gnorten.

250

Van deese nijewevontmaeckers geeft den duvel wonder.

 

Deese heijligegeestmeesters speelent oick bijsonder,

 

want al sijn goet moeter nae der doot blijven;²⁵²

 

haer boeverij ben ick een oirconder:

 

aensiet deese boeven, waer sij tvolck mee gerijven:

255

die kinders moeten haer ouders goet ontbeeren,

 

want den heijlijgen geest neemptet tot sijn verstijven;

 

aldus coonense den heijligen geest woekeren leeren.

 

 

 

Hoort wat sij meer doen, deese fijne heeren²⁵⁸

 

- noijt hoorden men arger cueren -:

260

als sij den armen haer huijsen verhueren,

 

wat achten sijt off wijff off kinders trueren

 

ende om haer benoutheijt claegen en carmen?

 

betaelt ghij haer niet, ghij en moechter niet langer duren.

 

Sij gevent rabbouwen en beneement den armen,

265

sij haelen haer die huer off sonder onbarmen,

 

want sij willen niemant over luijt // spaeren;

 

men siet deese bortdraegers selden verswarmen

 

dat sij van armoet achteruijt // varen,

 

want sij doen goe rekeninge; dus willen sij tcruijt / sparen.²⁶⁹

 

 

270

Deese apteeckers wilt vrij mee naegaen,

 

die cruijt vercoopen naeder doctooren raen;

 

maer theeft wel thien jaer dick in den bos gestaen,

 

- geenen van dit volck den duvel off vervaert // is -²⁷³

 

oude mollim is beter somtijts, als ick waen;

275

en gevent om een gulden, dat een stuver waert // is.²⁷⁵

242 vgl. B 378 A; G 1002.

245 wacht wel u mont = verpraat u niet; of: wees niet te gulzig?

252 syn goet, het bezit van de ondersteunde; als dat na de dood aan het H.G. Huis verviel, brachten de uitkeringen rente (= woeker) op.

258 e.v. Het kapitaal van het H.G. Huis was w.s. voor een groot deel in huizen belegd en de H.G. Meesters zijn dus ook huisheren.

269 Identiek rijm met 266 maakt de regel enigszins verdacht; ook is tcruyt iets anders geschreven als in 271, hoewel ik er geen ander woord uit lezen kan. De uitdrukking ‘zijn kruit sparen’ geeft hier geen zin, waarom ik gedacht heb aan duimkruid, dat in de 16e eeuw meermalen voorkomt, zij 't steeds volledig.

273 geen van hen is bang voor de duivel? Dan een eigenaardige konstruktie. Eerder: (schrijf ze gerust op, want) de duivel is voor geen van hen bang; vgl. B 476.

275 vgl. B 485 en: Een apothekertje dat aardig is, maakt van een stuiver dat een gulden waardig is (W.).

[p. 27]

 

Den tapper, die inder hellen vermaert // is,

 

die met een Vlaems crijt schrijft, men machs v(er)drieten;

 

diet bier ter tap brengt eert halliff v(er)haert // is²⁷⁸

 

en dan noch dunnebier int Hamburrich te gieten!

 

 

G 280

Dachvaert alle rabbowen die huismossen schieten

 

en sinte lauijaerts carren driven om tlant²⁸¹

 

en tellen alsoo voor turven brieten;²⁸²

 

deen heeft een sere voet, dander een hant,

 

en(de) nochtans met gesonde leen, sonder scaemt off scant.²⁸⁴

 

 

285

Alle snijders laet oick inder hellen drooch // cackken,

 

sij steelen oick goe stuckken als een diamant,²⁸⁶

 

want sij oick wel wat int ooch // smackken.²⁸⁷

 

 

 

Dese wisselaers tvlus moechdij toch // sackken;²⁸⁸

 

goutsmeen die meest het volck gerieven,

290

die suldij inder hellen al om hooch // rackken:

 

tbehoort haer toe, want het sijn lose dieven.

 

 

 

Dese browertsknechs die Sant Amphra voirhieven,

 

- die suldij al te saemen aen éénen seel towen -²⁹³

 

snachs als den brower slaept, howen haer brieven.²⁹⁴

295

Soo gaetmen dan met Lijsken candeel browen;²⁹⁵

 

soo browerneeff vrij wilt bordeel howen,²⁹⁶

 

tmachher wel off; dus willen sij den brower stropen.

 

Hansken sal dan dat prooper juweel trowen

 

en de brower moet om een quinckernel lopen.²⁹⁹

300

Schept vrij, drinct vrij candeel bij stoopen,

 

- sij hebbent daer goet, waer sout hem faelen? -

 

het vet wert din, men macht niet droopen,³⁰²

 

want den armen brower moetet al betaelen.

 

 

 

Voort suldij noch ter hellen halen

305

eer wijt voirgeeten, deese droncke smeen,

 

die geen bier en laeten verscaelen,

 

al hebben haer wijfs een groot geween.

 

Tinnegieters, ketelboeters - hoort wat ick meen -

278 Ik beschouw verhaert als een gerekte vorm (naar Vlaams voorbeeld) van verhard en vermoed dat verhard bier = krachtig geworden, uitgegist bier. Bewijzen hiervoor vond ik echter niet; W V 2159 vlgg. noemt veel voorbb. van hard = krachtig, maar bier is daarbij niet. Hard bier is wel bekend, maar voor zuur bier of bier dat op 't punt staat zuur te worden.

281 Sinte Layaert, luiaard; een z.g. spotheilige, zie Nyeuvont, blz. 35 e.v.; vgl. AMPHRA. De spelling Auy voor ui komt overeen met de uitspraak die het Oostvlaams nu nog kent; ze komt echter in de 16e eeuw in Holl. omgeving meer voor, vgl. tCooren 261, 844, 947, 1124, waar mauyterij staat, naast meuyterij, meuterij etc. op andere plaatsen. Waarschijnlik staat de au hier voor een o-klank, evenals de Bo aangeeft voor het W.vla., waardoor de vorm normaal Holl. lo(o)iaard zou zijn. Sinte Luyert komt voor in A. Bijns, Onuitgegeven Gedichten, Leuv. Bijdr. IV 327 en met sinte Noywerc en sinte Reynuyt in 't Antwerps Liedboek.
S.L.'s carren moet men zich denken als de Langhe Waghen (met) zyn licht-gheladen Vracht, Veel. Gen. D. 156, het Schip van sinte Reynwt of 't Schip van Armoede: een denkbeeldige wagen of schuit, waarop maatschappelik verongelukten hun (levens) pelgrimagie deden.
Zie hiervoor Dr. D. Th. Enklaar, De Blauwe Schuit, Ts. v. Gesch. 48 jg. (1933) 62 vlgg.

282 vgl. B 516/8.

284 Vgl.: Keure en ord. van wie bedelen sal ...., doordien alle gezonde mensen wel aen werk kunnen raeken .... 18 Oct. 1559; Huizinga 524. - Ook V. de Meyere en L. Baekelmans, Het Boek der Rabbauwen en Naaktridders.

286 Vgl. diamant voor een persoon: Trudo 1403/6 L. Ick sal u noch vieren B. Als een heylich sentken, L. Ia, en schoon vercieren B. als een diamentken.

287 vgl. B 464 A.

288 toch sackken, onzuiver dubbelrijm.

293 towen, hs. tawen; vgl. maw G 189, mouw G :1047. In B mouw :332, 535, 548.

294 V III 642 geeft op ‘scepenenbrieven .... die houden....’ = van kracht zijn, gelden. Zo hier: als de br. slaapt, gelden hún brieven = rechten, aanpraken? (W III¹ 1323). Maar men verwacht houden = ‘blijven gelden’, hier zou 't ‘beginnen te gelden’ zijn.
Een brief hebben is in 16e en 17e e.: de grote heer uithangen (doen alsof men een brief = dokument van waarde bezit, W III¹ 1324); misschien is ‘een br. howen’ hetzelfde.
Daar brief ook = zot, druktemaker (< de vorige bet.), kan men ‘haer howen’ ook als reflex, opvatten.

295 Lijsken is meermalen de naam van de meid, zoals Hansken van de knecht, en heeft dan geen nette klank; vgl. N. Arch. v. Kerkgesch. XXI, (1928) 215 [1e helft 16e e.]; in Mariken v. N. de namen die Moenen Mariken voorstelt te dragen; Creizenach I, 405, noot ‘van Lijsken, dat sie eenen man hebben wolde, die nae den harnasche roecke’; Kluchtspel² II, 73 [1620]; Van Vrouwen ende van Minne VIII, 116; het Liedeken van tCorenbloemken, Haagsp. Antwerpen 1561; A. Bijns, Belg. Mus. IV, 87: ‘Zijnder veel Lijskens, daer zijnder oock veel Hannekens’.
Hiernaast als namen van lichte vrouwen Truy en Griet, G 943 A.

296 Browerneef - een jonge, inwonende bloedverwant van de brouwer. Het lijkt w.s. dat hier een recent schandaaltje behandeld werd; G is immers nog al hatelik tegen de brouwers (966, 977, 979).

299 hs. browerneeff, maar de brouwer lijdt de schade!

302 ? Misschien: het vet wert din = vloeibaar, voor: het is er een goede boel; men macht niet droopen = druppelen, voor: het heeft geen zin er zuinig mee te zijn?

[p. 28]

 

sij en dienen niet quaelick van ons gemelt;

G 310

die den armen veel drucxs bereen,

 

want sij coopen het out tin om halff gelt;

 

siet, soo vriendelick ist volck altans gestelt,

 

die crijstenmenschen van een gelooven:

 

wat die vianden wech nemen met gewelt,

315

dat gaen deese met woecker roven.

 

Die cuijpers, hoort deese arme sloven,

 

die sestien stuvers daechs plagen te winnen:³¹⁷

 

- men mocht se niet spreecken van den ruijt te cloven -³¹⁸

 

nu soudense honger lijden, cont wijff niet spinnen.

 

 

320

Timmermans, metselaers, - sij sijn nu wel te vinnen -³²⁰

 

opperluij ende alle die daer aencleven,

 

die mogen wel streckken haer vijff sinnen;³²²

 

- aldus behoort Godt met dese luij te leven,

 

want alst goe tijt is gaense buijten screven,

325

soo suijpen sij en leckken sij en maeken den stanck;

 

ses stuvers daechs, men moet al meer geven,

 

Godt doetse goet al tegens haren danck -.

 

 

 

Schoenmaekers, bontwerkers, gaen oick haer oude ganck;

 

seijlemaeckers, schippers, oick niet met allen en doghen,

330

om datse geen vreemde wercken en moghen;³³⁰

 

sij beminnen haer naeste als varkens en sogen.

 

 

 

Dese heeckelsters hadden mijn bijnaest ontloopen,

 

die haer gebueren met sangen verhogen

 

ende die luijden haer gebreecken naeropen.

 

 

335

Volders, dragers, cruijdars, haer hel staet open;

 

schilders, glaesemaekers, beeltsnijders, arme wichten,

 

soutmense braen, sij souden haer niet halliff bedropen,

 

om dat sij die can soo garen lichten.

 

Messemaekers, schoemaekers, daermen off soude dichten,³³⁹

340

harnasvegers, dees en mocht ghij naw spreeken;

 

eer dat sij nering hadden hilden sij haer als den slichten,

 

nu openbaren hem eerst haer gebreecken.

317 16 Stuiver is voor deze tijd wel een ongehoord hoog dagloon, men moet 't ironies nemen; 6 stuiver daarentegen (326) is, zoals de tekst zegt, nog gewoon.

318 Het masc. van ruyt is eigenaardig. Den ruyt cloven = met overleg handelen, sparen; vgl. ‘over een gekloofd rietje moeten gaan’, Winschooten Seeman (W XIII, 134).
V. veronderstelt dat ruyt (ruet) een dial. vorm van riet is; de plaatsen (Deventer 1384, Hattem 1472) wijzen echter op verwarring met ruit = onkruid; ruigte; gras, klaver enz., dat voor zomers stalvoer gekweekt wordt (W. RUIT IV). Het Oostelike ‘een ei in 't ruydt (roet) leggen’ (Molema) moet men dan ook niet met de in 't Westen bekende uitdrukking ‘een ei in 't riet leggen’ gelijkstellen (V. VI, 1737), maar met het parallele ‘een ei in de netelen leggen’ (W. XIII, 132). De uitdrukking in onze tekst ontstond blijkbaar door dezelfde verwarring.

320 De keur v.h. gilde v. metselaers, tegeldeckers en calcbranders te Haarlem (a^o 1542) trof speciaal maatregelen tegen hen die hun werk in de steek lieten om in de herberg te gaan. Huizinga 264/5.
Sy syn nu wel te vinnen: want ze zijn werkeloos.

322 die mogen wel streckken haer vijff sinnen - zich inspannen, oppassen. Vgl. E 11, 861/4 ‘Daer ick tegen die werlt mee sal strijen inwendich, die seer behendich is streckkende sijn vinnen - Wat wapen is dat? - Wildij dit wapen te recht bekinnen, soo strect u sinnen op die viant en sijn cracht’. Ook onzijdig, met streckken = dienen, verlangen: E 12 :117 ‘streckken al u sinnen tot u snaesten voerdel?’; F 10 :23 ‘hier nae [trijcke Goodts] streckken mijn sinnen.
Parallel hiermee loopt de vinnen streckken, dat w.s. het overgankelik gebruik van de vorige uitdrukking deed ontstaan. Zie boven het eerste citaat, en F 7 :204 ‘ons vinnen uytstreckken’; E 12 :117 ‘voor mij was hij bedect, met vinnen gestrect, ick hadt hem in seven jaren niet gevonden’. Vinnen = ledematen > vermogen - Antw. Sp. 1561, Hh 2v (Diest) - ‘bekinnen wilt mijn crancke, broosche vinnen’.

330 Omdat ze niet ten bate van anderen willen werken? Ws. viel 329 a, rijmend op -anck, uit.

339 Vgl. ‘Men souder eenen boeck af mogen schrijven, Voorleden Tijt 326.

[p. 29]

 

Visteven, appelteven, hoort haer treeken,

 

laetse tonswaerts altsaemen coomen.

 

 

G 345

Steenhowers, straettemaekers, en die bier steeken;

 

botters, die garen sijn in die geltstromen,

 

die Godt vermaledijen ende versweeren.

 

 

 

Mutsemaekers, houtsagers, aemsters wilt ordonneeren,³⁴⁸

 

want elcxs is een dieff in sijnder voere;³⁴⁹

350

noch suldij verdachvaerden dese slimme boeren:

 

‘Den boter ghelt niet genoch,’ alsoo sij seggen,

 

daerom gaense haer vaten int water leggen;

 

siet toch hoe dattet deese dieven soecken,

 

die dach en nacht studeeren in deese futselboeken³⁵⁴

355

en willen die luijden het haer ontpraeten:

 

dus loopen sij inden mont van onser straeten.

 

 

 

Ende wan wij met alder neersticheijt onser ordinancie,

 

statuijt en(de) edict willen datment onderhout,

 

onverbreckkelick, sonder eenich abondancie,

360

terstont, sonder vertreck, voor jonck en out, ....

 

soo ordineeren ende beveelen wij, eert vercout,

 

te publiceeren binnen al onse landen

 

dit selfde onse edict, bevoolen dat het sij benout,³⁶³

 

op die peene van eewich in der hel te branden;

365

beveelende een iegelick op die voorschreven panden

 

dat selfde wel scarpelick te opserveeren

 

in den selfden formen soot compt uijt Lucefars manden;³⁶⁷

 

naet inhouden procederen en doen procedeeren

 

tegens die overtreeders die rebelleeren,

370

transgressors oft neglecten, op die peene vermaert,

 

sonder simulacij, als boven verclaert.

 

tGelieft ons alsoo, en sijt niet vervaert,

 

off men sal u tracteeren seer onsacht:

 

diet niet onderhout beneemt hem hooft en staert:

375

van dies te doen geven wij u volcomen macht

 

wantmen Godt niet meer tis in onser cracht

 

dat wij daer in doen ons wil geheel.^375-7

348 Aemsters. Van aemen = keuren van vloeistofmaten, kan men aemer afleiden = keurmeester; vgl. ijker van ijken = keuren van maten voor droge waren. Misschien is dit bedoeld.
Aemster = hamester, hamster (Kil.) geeft geen zin.

349 elcxs als nominatief, uit de genitief, komt meer voor.

354 Futselbroeck; ook in 1094 deze vervorming. Vgl. snottoor < sottoor, G 227.

363 en wij bevelen het nadrukkelik!

367 ? Het komt uit Lucifers mand = het is van L. afkomstig? Elders vond ik een dergelike uitdrukking niet, maar mogelik is ze zeker; vgl. ‘hij heeft veel in zijn mandje’ = hij weet veel, hij heeft veel verstand (Stoett, Spreekw. II no. 1283); de n aan het eind kan om 't oogrijm zijn geschreven.
Een gemakkeliker oplossing geeft natuurlik verandering van manden in handen: zoals het door L. voltooid, gemaakt, bepaald is (W V 1840).

375-7 Bedorven; misschien ontbreken 376a en b (rijmen!) Gissing: van dien te doen geven wij u volcomen macht, - want wie Godt niet eert, is in onser cracht - dat men daer in doe ons wil geheel.

[p. 30]

 

Noch geven wij autoriteijt, speciaal bevel,

 

onbieden daerom ende beveelen ende crijeren

G 380

al onse ondersaeten, boeren en(de) eel,

 

mitsgaders alle onse officieren:

 

dat sij al laeten passeeren sonder vijolieren,

 

tsij om giften off om ander baten,

 

want hij wil hebben die verdoemde gieren.³⁸⁴

385

Dus wilt ons edict eenichsins niet laten

 

ende spaert niemant in eenijge staten

 

over al onse landen ver en wijt,

 

op al dat ghij van ons toren duchtende sijt;³⁸⁸

 

op meerder sekerheijt dat ghij sout mogen ontfangen³⁸⁹

390

hebben wij ons segel van saeken hier onder gehangen,³⁹⁰

 

om dat wij dusdanige menschen willen quellen.

 

 

 

Gegeven in de vermaeledide afgront der hellen,³⁹²

 

daer geen tijt en is, maer Goodts eewige absencij,³⁹³

 

in tegenwoordicheijt Knagende Consiencie.

384 hij = Lucifer; de constructie eist dus: wij willen.

388 op al dat ..... Hs. heeft van niet, maar zo is de constructie niet te verklaren; wel zou men kunnen lezen: opdat (= als tenminste), ghij ons toren duchtende sijt. Misschien ontstond hierdoor kontaminatie. Vgl. G 824 ‘op alle dat hij verbueren mach’.

389 d.i. ‘opdat ghij meerder sekerheyt sout mogen ontfangen’; vgl. voor op....dat: W XI 416. In proclamaties was de formule: ‘Ende des t'oorconden hebben wy onsen seghel hieraen doen hanghen’.

390 Het Segel van saeken, sigillum ad causas, ook wel: ad missivas, was een klein zegel en werd in 't algemeen gebruikt voor mandaten, brieven en andere papieren, die hun waarde verloren als de geïnteresseerde van de inhoud kennis genomen had; een grootzegel kwam voor aan zeer belangrijke en plechtige stukken, oorkonden bijv.

392 de afgront der hellen, vgl. Luk. 8:31.

393 Tijd wil hier zeggen begrenzing, eindigheid. De gehele regel is een antithese op Openb. 10:6/7, ‘dat er geen tijd meer zal zijn, Maar .... de verborgenheid Gods (zal) vervuld worden’.
Vgl. ‘sonder ende off tijt’ G 882, waar tijt = ende.
In de naam van de Dood in dit stuk ‘Het Eynde van den Tijt’ (G 716) is tijt = het leven, de ‘tegenwoordige tijd’ van de apostel (Rom. 8:18).

Pausa

Waerlick quaet rigement, als een raetsheer

395

En ben ick hier niet, soo ben ick verlooren.

Schijn van geestelickheijt, een monick

 

En dien mijn socht, mocht mijn hier vinden.

Waerlick

 

Wat sal ick doen? ick peijns gaete booren.

Schijn

 

En ben ick hier niet, soo ben ick verlooren.

Waerlick

 

Al laechdij int water, ick en sout mijn niet storen.

Schijn

400

En sijdij oick dol, soo mach men u binden.

Waerlick

 

En ben ick hier niet, soo ben ick verlooren.

[p. 31]

Schijn

 

En die mij(n) socht, mocht mij(n) hier vinden.

Waerlick

 

Ick wilde wel hooren / vaet mijn bewinden,

 

vanden bekinden / - tverstant daer keert // siet -;^403-4

G 405

ick sij hier verdachvaert, ick ben halff verveert // siet

 

mij(n) herte besweert // siet, bij gans jach // paert.⁴⁰⁶

 

Wel, hoe coemdij hier?

Schijn

 

Ick ben hier verdach // vaert,

 

sonder harnas off slach // swaert, van sduvels campioens // sneb.

Waerlick

410

Die selfde bootschap ick mee te doen // heb;

 

wij sullen koen // tweb aff gaen weven.

Schijn

 

O Waerlick Rigement, wat hebdij bedreven,⁴¹²

 

sal u wat werden gegeven / vander hellen pijncele?

Waerlick

 

En wat doet ghij hier toch, Gheestelick Schijnsele,

415

sal men u fenijnsele / nu openbaer // maecken?

Schijn

 

Men mocht hier wel u leveraer // raeken

 

ende een duvels maer // smaeken en crijgen een scarpe looch.

Waerlick

 

Jae waerom, lieve man?

Schijn

 

Om dat Waerlick Rigement niet en dooch,

420

van deuchden heel drooch / want u leven is niet dan een mincksel.

403-4 ik wilde wel hooren vanden bekinden = van wat (u) bekend is.

406 Gans paert is misschien paard van Christus = ezel.
Ook de 16e eeuw is rijk aan dit soort bastaardvloeken; naast de in W IV 249 en Christenkercke aant. 331 genoemde, noteerde ik nog: bij gans bier, darmen, hanepooten, crage, landt, moort (vgl. G 603), sweetgaten, tant, draeckentant, tanden (= banden?), verckens cracht, vier en viven.

412 vlgg. De dialoog tussen Schijn en Waerlick vertegenwoordigt hier de twist der Sinnekens in andere spelen (zie Inleiding, hoofdstuk V). In S.J.O. 11-62. sommen Waerheyts Verdruckinghe en Onsuyver Begheerte elkaars zonden op, van de tijd van Cain af, om daarna, zoals de gewoonte was, tot hun propoost te komen; zie G 623 A.

[p. 32]

Waerlick

 

Segt mijn doch, wat doecht ghij toch, Geestelick Schijnsel?

 

Die u onderwinsel / geheel souden gewaegen ....⁴²²

 

Ghij deedt Esaias den propheet doersaghen,⁴²³

 

u nijdige plaeghen / sijn tot alder boosheijt gewent.

Schijn

G 425

Eij, besiet u selven, Waerlick Rigement:

 

en waerdij niet blent / in coninck Saul bedegen,

 

die Goodts priesteren doot heeft gesleegen

 

om dat se voersweegen / ende David niet en melden?⁴²⁸

Waerlick

 

Wien leeft die u boosheijt oijt vertelden,

430

u valsche gront relden / in steeden, in derpen?

 

Ghij deet in Egiptenlant met steenen doot werpen⁴³¹

 

- wilt het inslerpen / - Jeremias den propheet;

 

wat meendij, dat al die werlt dit niet en weet,

 

soo wijt, soo breet / dat u boeverij // is?

Schijn

435

Ende van u die gansche werlt vol gecrij // is,

 

dus meenich onblij // is om u, Waerlick Rigement;

 

hoe waren die kinderen van Israhel bij u gescent!

 

En waerdij niet blent / en al dat van u gebras // es,

 

ghij sout u spiegelen aen den coninck Manassces⁴³⁹

440

wat werck dat vlas // es oft wol in den cam geslegen.⁴⁴⁰

Waerlick

 

En daer set ick twee Susannesboven tegen.⁴⁴¹

 

Wilden ick mijn vlat legen / ick souder meer openbaren,⁴⁴²

 

daer staet immer opentlick wat volck dat waren;

 

dus sal ick u verclaeren / ende scoffieren.

445

Dese beveijnsde boeven sceenent volck te regieren,

 

deese grijpende gieren / dese groote vileijnen!

 

En gaet over leesen die jesten der Romeijnen,

 

groot metten cleijnen / ghij vint van mijn geen malitie:

 

tWaerlick Rigement doen veel justicien,

450

sonder punicien / waren die gemeen lien.

422 vul aan: zou dagwerk hebben.

423 Volgens de Gemara, het ± 200 na Chr. te Babylon ontstane gedeelte van de Talmud, werd Jesaja, bedreigd door Manasse, door de naam van Jahweh gered en in een holle ceder opgenomen. Maar de koning liet de boom omzagen en doodde zo de profeet.
De schrijver stelt hier de geestelikheid ten onrechte er voor aansprakelik.

428 David niet en melden, 1 Sam. 22:17, 18.

431 Het verhaal van Jeremia's steniging in Egypte wordt het eerst bij sommige kerkvaders gevonden: de Joodse overlevering laat J. door Nebukadnezar uit Egypte naar Babel voeren.

439 Manasse, zoon van Hizkia, koning van Juda, 2 Kon. 21, 2 Kron 33.

440 De betekenis is wel: alle vlas en wol moet gezuiverd worden voor ze bruikbaar is (zoals Manasse eerst door gevangenschap in Babel tot de dienst des Heren kwam).
Misschien staat er: wat een rommel vlas of wol blijken te zijn, wanneer ze gezuiverd worden?
De geschiedenis van Manasse wordt ook als argument gebruikt in het zinnespel van de Oude Haarlemse Kamer op het landjuweel te Rotterdam (1561) - in de gedrukte bundel blz. 89 r.

441 twee susannes boven, de beide ouderlingen uit Daniel 13, meestal ouders genoemd (Trudo 259 e.e.), ook wethouders (St. J.O. 50).

442 Vlat. Verschillende veronderstellingen zijn mogelik, die echter geen van alle een bevredigende oplossing geven; o.a. verwantschap met flater, waarmee betekenissen als mond, leuterbek annex zijn, zie Fr. v. W. Hierbij moet men brengen ‘houdt doch den flatte’, Ontr. R. :989. Waarschijnliker lijkt me een verschrijving voor wat.
meer, n.l. schijnheilige geesteliken, de beveynsde boeren van 445.

[p. 33]

Schijn

 

Dats seeker waer, dat mochtmen aen Pilatus sien,

 

- vaet mijn bedien / - hebdijer anders op gelet:

 

hij was immer van die Romeijnen geset

 

om tonderhowen die wet / ick how men noijt valscher vant;

G 455

wat was hij meer als een geschilderde want?⁴⁵⁵

 

tWas hem wel becant / dat Crijstus ontsculdich // was,

 

al wast dat haer roep menigfuldich // was,⁴⁵⁷

 

maer Pilatus ongehuldich // was als wanckele biesen,

 

want hij sorchden sijn officij te verliesen;

460

dat deet hem bevriesen / want hij was heel verblint // siet:

 

‘Laet ghij hem quijt, ghij sijt des keijsers vrint // niet;’⁴⁶¹

 

dit was gespint // siet, van sijn rechtvaerdige sentencie,⁴⁶²

 

- om sijn officijs wille en hadt hij geen mencie,

 

besiet sijn credencie -/ dat hij storte tonnosel bloet.

465

Hier meede mach elck wel werden vroet:

 

alst gelt off goet / off officij wil raeken,

 

soo heeft Waerlick Rigement Godt liever te versaeken;

 

ghij en laet u niet vaecken / moechdij u officij behowen.

Waerlick

 

Eij valsch scallick, dat hebdij selfs gebrowen,

470

dat u noch sal rowen / ick peijnst in mijn gedochte:

 

twas Geestelick Schijn dier Pilatus toe brochte.⁴⁷¹

 

Al deet hem onsochte / tmocht hem niet baeten,

 

het waren die biscoppen, priesteren en prelaeten,⁴⁷³

 

die int hoochste saeten / hoordijt, ghij eetart!

475

Wat waren sij van alle die serimonijen verbetart,

 

dat vuijl gehetart / twelck hem Crijstus beweesen // heeft?

 

Haer doden vervrect, haer crancken geneesen // heeft,⁴⁷⁷

 

soo dickmael gepreesen // heeft sijn vader waerachtich

 

ende hem verantwoorden met woorden crachtich,

480

dies sij onsachtich / van hem liepen.

 

U, Heijlich Schijnsel, jaechden hij vuijt met swiepen;⁴⁸¹

 

sij creeten en riepen / en gingen op haer tanden bijten,

 

jae Lasarus, die verwrect was, wilden se oick doot smijten;⁴⁸³

 

roepen en crijten / over een lam:

455 Geschilderde want; Hand. 23:3 heeft gewitte wand, Vulg. paries dealbatus, gr. τωιχως κεκωνιαμενως. De uitdrukking wordt duidelik door Matth. 23:27/8.
Vgl. ook ‘Zulcke geschilderde menschen willen dikwils de fijnste bloemen schijnen, daer zij niet als krijnssen, en grove zemelen zijn, de Brune, Bancketwerck van goede Gedachten 2, 130.

457 Luk. 23:23.

461 Joh. 19:12; de uitspraak der Joden voorgesteld als Pilatus eigen gedachte.

462 Gespint, rijmvorm van gespent = gespeend (Mnl. spennen naast spenen) of van gesponnen (spinnen werd immers in 't imperf. zwak) in de betekenis ‘beraamd, uitgedacht’, V VII 1741. In het laatste geval is rechtvaerdige sarkasties gebruikt.

471 Geestelick Schijn, de overpriesters en ouderlingen, Matth. 27:20 e.o.p.

473 biscoppen, priesteren en prelaeten voor de Joodse priesters!

477 Haer doden vervrect, Joh. 11, de opwekking van Lazarus.

481 jaechden hij uyt met swiepen, n.l. de handelaars en wisselaars, Joh. 2:15; in de tekst ten onrechte op Geestelick Schijn toegepast. Vgl. G 547.

483 Lasarus wilden se doot smijten, Joh. 12:10.

[p. 34]

G 485

‘Doet Crijstus wech, doet ons Barrebam!’⁴⁸⁵

 

Eij lelijcke ram / weest vrij vol bevens:

 

ghij vercort den moordenaer voor die Heer des Levens!

 

Eij vuijl gewevens / ey venijnlick hoot,⁴⁸⁸

 

ghij hebt dus alle die proofeeten gedoot,⁴⁸⁹

490

cleijn ende groot / liegende als een stier // koe,⁴⁹⁰

 

seggende: ‘Hij heeft het volck verkeert van Galileen tot hier // toe.’⁴⁹¹

 

Help leelijcke gier // hoe, elck man mach vervaeren:

 

ghij deet hem hangen als een prins der moordenaren

 

en dat ginct ghij verclaeren / - hoort deese cueren -

495

ende wout u bedecken met die heijlige scriftueren;

 

hoe suldij noch trueren / met eewich bederven!

 

‘Jae wij hebben een wet en daer nae moet hij sterven,⁴⁹⁷

 

die doot verwerven / dese valsche ketter // siet’;

 

en ghij bloedich beest verstont den minsten letter // niet,

500

ghij valsch voorsetter // siet, die inden wet gescreven // was;

 

die simpele harderkens veel meer gegeven // was

 

dan in u gedreven // was, - en sijt niet gestoort -

 

sij en hadden maer dengelen gehoort,

[500]

twelck sij terstont voort / malcanderen te kennen gaven⁵⁰⁴

505

Wat wildij spreeken, ghij hovaerdige slaven:

 

nae dat hij was begraeven / ghij valsche eegelen,

 

soo meendij ghij hem int graff te besegelen,⁵⁰⁷

 

- u versierde regelen / sijn nu over al gelopen -⁵⁰⁸

 

ghij ginct die graffbewaerders met gelt omcoopen.⁵⁰⁹

510

Hoe sal men u noch dropen / inder hellen heet!

Schijn

 

Nu hebdijt al geseijt dat ghij weet

 

en(de) wel verbreet / met uwen roeck // siet;

 

- waerom noemden Herodes oick // niet? -⁵¹³

 

al bescheet ick mijn broeck // siet, wie soudtse lecken?⁵¹⁴

515

Ick sal u, Waerlick Rigement, oick ondeckken:

 

- wilt den hont niet wreckken / off ghij crijcht punicij -

 

die coninck Herodes was een man van justicij,⁵¹⁷

 

gestelt in officij / om die quaeden te straffen

 

en(de) den goeden te bescarmen, - wat wildij baffen -

485 Joh. 18:40.

488 Hier en in G 566 heb ik en in ey veranderd; misschien ten onrechte, want en treft men meer in deze betekenis aan, al kan het steeds een slordige schrijfwijze van ey zijn. Zie S.J.O. 63 ‘En Subtijl van gheeste’, naast Ey in 527; ook D 6, 317; F 10, 7.

489 alle die proofeeten gedoot, Hand. 7:52.

490 Stierkoe. Volgens een zegsman uit de boerenstand (Z.-Holl.), wordt het woord in onze tijd wel eens gebruikt voor een koe die geschikt is om gedekt te worden; waarschijnliker lijkt me hier, als men er een andere betekenis dan stier of koe zonder meer aan moet hechten, dat het gelijkstond met stierin of kween: een onvruchtbare koe (W VIII 745 i.v. kween), aangezien daardoor de overdracht op een mens, i.c. een oude vrouw, begrijpelik wordt.
In dubbelrijm was menigmaal het laatste woord zinloos, vgl. dot G :1049, Griet G :673, en E 10 :151 gespuys // saet: uyt huys // maet: abuys // quaet.

491 Luk. 23:5.

497 Joh. 19:7.

504 Luk. 2:15.

507 meendij ghij, pleonastiese achtervoeging van ghij, Lubach § 71. int graff besegelen, Matth. 27:66.

508 Uw bedrieglike handelingen, zijn nu alom bekend geworden.

509 die graffbewaerders omcoopen, Matth. 28:12.

513 noemden. Uit noemdij ontstond noemde, (Lubach § 70); dan had het pronomen van de 2e persoon in de 16e eeuw meermalen een imperfectum op n bij zich: ghij noemden (Lubach § 76); zo kon noemde weer noemden worden. In G 513 kan de n ook gezegd zijn onder invloed van de volgende h. klank (Herodes), in G 855 (souden) niet. Echter bedenke men, dat in de 16e eeuw de verbale vormen dikwels hun slotconsonant verloren, zowel in Zuid- als in Noord-Nederland (ook B en G hebben er vbb. van) en dat het omgekeerde dus ook voorkwam.
Vormen als noemde < noemdi zijn volgens het materiaal van Lubach meest Brabants, maar Coornhert heeft ze ook.

514 Dus: waar bemoei je je eigenlik mee!

517 Herodes, De Grote, Matth. 2:1 e.o.p.

[p. 35]

G 520

maer in al sijn scaffen / heeft contrarij gedaen;

 

ginck hij niet al dat onnosel bloet voerslaen?

 

- als ghijt wout verstaen / soe en sout niet hinderen. -

 

Hij dode alle die onnosele kinderen,⁵²³

 

hij dochte sijn staet sout minderen / en sijn rijck bederven;⁵²⁴

525

hierom moet dickwils den onnoselen sterven,

 

den doot verwerven / in dit tijtelick gepijnsel.

Waerlick

 

Herodes ginck te rade met u, Geestelick Scijnsel,

 

- u grote venijnsel / sal nu openbaeren -

 

Herodes liet u binnen Jerusalem voirgaren,⁵²⁹

530

om hem te verclaeren / en die scrift te gebruijcken // siet.

 

Doen quaemen te saemen alle die heijlige buijcken // siet,

 

die in scaipsvachten duijken // siet en seijden met eender ste(m),⁵³²

 

dat Hij gebooren souden werden in Betleem;

 

dus was in Jerusalem / een beroerlick verdriet,

535

ende doen Crijstus quam, kendese hem selven niet.⁵³⁵

 

Ghij wanckelick riet / ghij opgeblasen darm,

 

Chrijstus Jesus was u veelste arm;

 

al u geswarm / weentet wel te ontbinden,

 

hoe dat men die waerheijt inder scrijftueren sal vinden:

540

waer wildij inden / ghij vuijl gespuijs,

 

ghij hinct die waerheijt schoffierlick aent cruis,⁵⁴¹

 

met groot abuijs / maer hij is verreesen!

 

Al heeft hem Sint Jan met den vinger geweesen,⁵⁴³

 

ten mocht u niet genesen / want ghij hem begeerde // niet,

545

sijn leven en dat u en accordeerden // niet,

 

dien ghij ontbeerden // siet sijn heijlich exsempel:⁵⁴⁶

 

die coopluijden en wisselaers saeten in Godts tempel,⁵⁴⁷

 

- en est niet een rempel / diet wel claer // merct -⁵⁴⁸

 

daer wast al veijl, gelijck een jaer // merct,

550

- dit openbaer // merct - wat mochtet hem baeten,⁵⁵⁰

 

om Crijstus leeringen en wildesij haer neringe niet laten,

 

want sijt volck op aeten / met haer lange gebeen.⁵⁵²

 

Dese heijlige scrijben en pharijseen

 

quaemen tot hem in vreen / in swerlts eestars,⁵⁵⁴

555

als die den scrift voirstonden als groote meestars;

523 Hij dode die onnosele kinderen, Matth. 2:16.

524 dochte van duchten = vrezen, vgl. sorchden G 459; sout < soude.

529 Matth. 2:4.

532 die in scaipsvachten duyken, Matth. 7:15.

535 Joh. 8:12-59.

541 die waerheyt, Joh. 14:6.

543 St. Jan, Joh. 1:29.

546 Siet als twede deel van een dubbelrijm wordt als regel zinloos gebruikt (vgl. G 530, 566, 573 e.v.); daarom hoeft men niet te lezen: ‘dien ghy o., siet sijn h. ex.’: Zin geeft een verandering van dien in dies of en.

547 Joh. 2:14; vgl. G 481.

548 diet wel claer/merct - voor die 't ....? Vgl. G 673: diet wel verstaet. Al kan men zo deze tussenzinnen wel verklaren, waarschijnlik blijft dat diet een verschijning voor dit is; vgl. G 550 dit openbaer merct.

550 wat mochtet hem baeten; men verwacht u i.p.v. hem, maar de kooplieden lopen hier met Geest. Schr. dooreen, als in 481. Eveneens in 552 met de schriftgeleerden.

552 Matth. 23:14 e.o.p.; wat hier van Schriftgeleerden en Farizeën gezegd wordt, slaat in de tekst op de kooplieden en wisselaars. Vgl. Boom d. Schr. 740 ‘ghi etet bloet der wewen met lange ghebeen’.

554 Luk. 11:37 vlgg.

[p. 36]

 

hoort doch deese queesters / wat sij conen coken:

 

‘Al bidden wij voor Barrabam / dees heeft blasphemij gesproken,’⁵⁵⁷

 

- want sij niet en soeken / dan haer eijgen profijt -

 

‘ons en leijt niet aen den moordenaer, maect ons Jesum quijt,

G 560

hij doet ons spijt’ / - dat was haer vermaen -

 

‘leeft desen mensch lang, den tempel sal vergaen,’

 

- dus gingense hem versmaen / en een bitter hout inden dranck steken -⁵⁶²

 

‘hij en vraecht nae den tempel niet, hij loopt int lant preken⁵⁶³

 

voor die simpele leeken / die hem niet en voerstaen;⁵⁶⁴

565

hij souden hem van ons laeten raen

 

en treen ons paen / ey siet welcken kuer // siet:⁵⁶⁶

 

die leeken sijn plomp, sij en verstaen die scriftuer // niet,⁵⁶⁷

 

dus comen se int getruer // ziet ende int voerdwijnsele.’

 

Dit sijn die wercken van u, Geestelick Schijnsele!

Schijn

570

Dat es seker waer, lieve Waerlick Bewintsele,

 

ghij steect vol fenijnsele / ghij grijpende wu // siet;

 

hoe soudijer doer gaen, en wist ick van u // niet,

 

ick sal u geven een du // siet, Waerlick Rigement;

 

siet, al u hopen die u sijn ontrent,⁵⁷⁴

575

sijn al siende blent / en al hoorende dooff.⁵⁷⁵

 

Wien wast die die gemeent stelde voor een roeff?

 

ghij voertwijfelt van gelooff / als die spinnen haer webben driven:

 

comter een vliege, die moeter in bliven,

 

- wat wildij veel kiven / off worden arre -

580

compter een cuijckendijeff, die werpt het om varre,

 

dan valdij vanden carre / en dan est anders te verstaen.

 

En(de) met een arm bloet, daer suldij mee doergaen;

 

ten is geen waen / men sietet voor ooghen,

 

hoe veel datter doer u wert bedroghen,

585

sonder logen / nu, laet dat bijsen.

 

Hier wintmen vonnis, in Den Haech gaet ment contrarij wijsen,⁵⁸⁶

 

- tis een groot afgrijsen / en(de) een vreemt gevaert -

 

ende beijde wijsars hebben dan haer conciensij bewaert,

 

wient hindert off daert / off heeft geweente.⁵⁸⁹

557 dees heeft blasphemij gesproken, Matth. 26:65 e.e.

562 Een bitter hout inden dranck steken - een zaak bederven; misschien herinnert de uitdrukking aan Exodus 15:25.

563 Dat de oorspronkelike tekst lanck zou hebben gehad, als het hs., is onwaarschijnlik; maar de afschrijver heeft op 't gehoor af een dubbelrijm gevormd; ten onrechte, zoals uit het binnenrijm in de volgende regel blijkt.

564 die, hs. diet; Mnl. kent hem verstaen (verstand hebben van) + gen. of voorz. bep., niet + acc. Mogelik is ook diet niet en verstaen.

566 Ey, hs. en; vgl. G 488 A.

567 Sy en verstaen die scriftuer niet, Joh. 7:49.

574 hopen = scharen; dus: al uw volgelingen. Zonder een verschrijving aan te nemen, zie ik hier geen oplossing.

575 Matth. 13:13/4.

586 ‘Hier’ = in de schepenrechtbank; in Den Haag zetelde het Hof van Holland, waarbij men van een schepenvonnis in beroep kon gaan. Vgl. Loterijspel 383/6: Die rieden: ‘Appelleert’ .... Mit dien raet liep ic schetter, voor dou voor daech, Niet meer dan zes malen ter weecken naer Den Haech’.

589 onverschillig wie 't hindert etc.

[p. 37]

G 590

Besiet u, Waerlick Rigement onder die gemeente

 

- tis een groot vercleente / alle dese feijten -:

 

die boeren quellen malcanderen met pleijten,

 

als nijdige gheijten / die malcander eeten;

 

die ambachsluijden en willen wij niet vergeeten

595

- al souden sij bleeten / op ons, arme retorijcken -:⁵⁹⁵

 

besiet hoe sij nu in haer bonte cleeren gaen strijcken,

 

als jonckvrowen die prijcken / want daer isser veel // nu,

 

sij dragen damast, sijde en fruweel // nu;

 

sij sijn oick eel // nu, dese hovaerdige hennen!

600

Wien soude nu een raetsheer voor een borger kennen?

 

Want sij daer in wennen / en(de) altijt nae hoocheijt haeken;

 

sommige reijsen te Jerusalem om aen gelt te raecken

 

- verstaet die saecken / bij gans doot -:

 

sij vercoopen een koe om thien off twaliff pont groot

605

- ick warde heel root / wat vreemder blaemte -;⁶⁰⁵

 

ghij Waerlick Rigement, ghij en hebt geen scaemte,

 

- wat vreemder versaemte / noijt sulcke horden -

 

die bevaert is nu tot een comenschap geworden!^602-8

 

Wilt u vast gorden / ende staet sonder vreesen,

610

want ghij, Waerlick Rigement, sijt heel beleesen.⁶¹⁰

 

Wat segdij van deesen / daer en is niet in gebleven!

Waerlick

 

Och Geestelick Schijnsel, hoe condijer mee leven,

 

ick begin te beven / ick weijne van pijn.

 

Ick wedde ghij wilt van dit jaer geen ridder sijn,

615

u scalcke termijn / staet op vaste posten,

 

ten sal u geen tsestich gulden costen,

 

ten sijn niet u losten / om ridderschap te coopen

 

en verteeren u ghelt met grooten hoopen,^614-18

 

men mach u niet stroopen / noch niet crijgen uijt u cofferen.

Schijn

620

Dat segdij, gelijck die hoeren gaen ten offeren,⁶²⁰

 

gelijck deese dofferen / op een anders nest vliegen.⁶²¹

 

Wat willen wij veel het volck bedriegen,⁶²²

 

veel logens liegen / wij doogen niet te hoop,⁶²³

 

dus laet ons swijgen.

595 Schijn valt hier lelik uit zijn rol. G werd dus w.s. door een van de Haarlemse kamers gespeeld.

605 wat vreemder blaemte, zie B 547, A.

602-8 Het kwam in de 16e eeuw voor, dat iemand zijn bezittingen verkocht onder voorwaarde, dat een hogere, bijv. dubbele prijs verschuldigd was, als de verkoper binnen een bepaalde tijd de reis naar Jerusalem maakte. Vgl. als voorb. van dergelike verkopingen, waaraan een weddenschap verbonden was, Bredero, Symen sonder Soeticheyt 519/23 en de aant. daarop van van Rijnbach. Tien à twaalf pond (604) moet dus een abnormale prijs zijn voor een koe.

610 Men kan lezen: gij zijt geheel betoverd, van de duivel bezeten; maar waarschijnliker lijkt me: ik heb u ontmaskerd.

614-18 Vermoedelik is hier met ridderschap bedoeld het lidmaatschap van de ‘Ridderlijke Broederschap van den Heiligen Lande’, die te Haarlem evenals in Amsterdam en Utrecht bestond. (Er waren meer van die geestelike gilden, bijv., die van het ‘Heilig Kruis en het Graf des Heeren’, maar die heetten niet ridderlik). Leden waren ‘Jerusalemvaarders’, die het heilige graf bezocht hadden, maar de tekst zal slaan op de mogelikheid voor anderen om zich aan te sluiten tegen een hogere entrée. Van Haarlem is dat niet bekend, maar in 1394 betaalden toetredende Jerusalemvaarders te Utrecht 2 ‘oude Vrancryese schilden’, anderen 5.
Bij verschillende gelegenheden werden de leden, doorgaans aanzienlike personen, ‘Ridders van den heiligen graeve’ en ‘Godsridders’ genoemd.
Zie Dr. C.J. Gonnet, De Ridd. Broederschap v.d. Heil. Lande te Haarlem, Bijdr. v.d. Gesch. v.h. Bisdom Haarlem XI (1884), 187-233.

620 Dat zeg je verwaand. Vgl. J. de Brune's Nieuwe wijn in oude Le'er-zacken, blz. 360, over Hoovaerdije: ‘Hij gaet en strijckt met zulcken waen, Als of hy zou ten offer gaen’ (= gaan offeren). Hier dus niet het andere gebruik van offer in verband met lichte vrouwen: ‘Frowkens, de geernn hier ende daer den offer untfangen, Moeten haer mans de blaw huyck omhanghen’, aangeh. Van Vrouwen e.v.M. 115, al heeft dat de schrijver misschien er toe gebracht hier van hoeren te spreken.

621 ingenomen met je zelf, evenals .... hs. een ander, waarschijnliker een(s) anders; vgl.: Zijn eieren in een andermans nest leggen = overspel bedrijven, W IX, 1854.

622 Het volck = het publiek, dat naar hen luistert.

623 Wij doogen niet te hoop: de twist tussen Schijn en Waerlick eindigt hier, zoals gewoonlik die der zinnekens: Ontr. R. 54 (ook na een bijbels dispuut): ‘Wij en dueghen certeyn bey niet veele, Dus bons pays, laet sulcx doch slaken’; F 10, 107: ‘Ey cousyn laet ons twist op een ent // coomen, wilt sulck parlament // scromen // of tsoude abuys // toonen [l. toogen], want men weet dat wy bey niet een cruis doogen; F 7, 161: ‘Holla cousijn, tis lang genoch gekeven / nu, laet ons malcander aencleeven / nu / tis over tijt / siet, wij sijn toch even heylich /’; Rott. Sp. 1561, 92 V (T.M.B.) ‘ick danck u daer af / en laet het daer bij blijven / wat willen wij veel op malcander kijven’.

[p. 38]

Waerlick

G 625

Ick hou den coep.⁶²⁵

 

Wel, wat is den roop / sullen wij hier weesen?

Schijn

 

Ick meen dat hij soo heeft geleesen;⁶²⁷

 

ick beghin te vreesen / wel lieve pampier // guijt.

Waerlick

 

Ou neve, besiet doch, wat hangt hier // vuijt?⁶²⁹

630

ten is geen bier // snuijt; hoe sullen wijt aen stellen?

Schijn

 

Wel, wilt vrij cloppen.

Waerlick

 

Jae, wilt selver bellen:

 

‘Dit is inder hellen’ / staeter soo gescreven.⁶³³

Schijn

 

Hoe, en clopt ghij niet?

Waerlick

635

Ick beghin al te seer te beven,

 

bij alle die leven / ick en darifs niet bestaen.⁶³⁶

Schijn

 

Ick salder met vuijsten soo dapper op slaen,

 

alsoo ick waen / ; wat cander off coomen?

 

Want wie dat wij sijn, willen wij wel nomen.^629-39

Die verdoemenis, een duvel, boven uijt; singende

640

Ick wachter vrij / ick ben soo blij,⁶⁴⁰⁶⁴⁰

 

mijn hert leijt int verlangen.

 

Wie maect daer gecrij? / Berecht mij,

 

wij sullen u haest ontfangen.

 

Ick sal die partij die weete doen⁶⁴⁴

625 Ick hou den coep, d.i. ik zal me er aan houden, n.l. aan 't zwijgen over de wederzijdse feilen, voorgesteld door Schijn. W.s. ontstond hieruit: ik aanvaard de koop, ik ga accoord. Hs. houdes.

627 Hij = Knagende Consciencie.

629 Wat hangt hier vuyt? Het opschrift: Dit is inder hellen. Maar misschien was ook op de poort een duivelgezicht geschilderd of een masker gehangen. Merk de ironie op: van een biersnuyt zouden Schijn en Waerlick heus niet geschrokken zijn.

633 dit is inder hellen tstaeter soo gescreven - de hel op het toneel droeg dus een opschrift; hoewel er toch ook wel andere aanduidingen geweest zullen zijn. Vgl. voor dergelike opschriften H.J.E. Endepols, Het Decoratief en de Opvoering v.h. Mnl. Drama, 59.

636 Bij alle die leven; dat Waerlick bij de levende mensen (die hij kort te voren zo verdorven heeft genoemd) zou zweren, is niet waarschijnlik. Hij bedoelt vermoedelik: allen die na hun dood nog leven, de zaligen.

629-39 De aarzeling om tot de daad over te gaan en de poging wederzijds, om de ander de beslissende handeling te laten verrichten, waardoor het stuk zijn voortgang herkrijgt, - de Duitser spreekt van ‘retardirendes Moment’ - treffen we ook bij de zinnekes aan, bijv. Trauwe 371/9.
Dáár verraadt het 't besef van de zonde, dat de duivels nooit verliezen (vgl. hun twistgesprekken, waarin ze elkaar de schuld van hun daden op de hals schuiven, i.p.v. er op te pochen); hier heeft 't als zodanig geen zin, maar het is technies uitstekend verwerkt.

640 De wachter, Verdoemde, komt op de muur of de poort van de hel te voorschijn, onzichtbaar voor Gh. en W.; pas in 688 ziet Gh. hem. In 689/3 spreekt Verdoemde hen toe, maar het couplet daarna richt zich weer over hen heen tot het publiek.

640 De 9-regelige strofe die de wachter hier gebruikt, vinden we in de 16e eeuw herhaardelik, o.a. in de Souterliedekens Ps. XVII en XXVI; in het Antw. Liedboek van 1544 (Horae Belgicae XI) de nrs. 38, 43, 104, 139, 169. Ps. XVII en no. 169 hebben ook binnenrijm in de 1e en 3e regel: ‘Ick sal u Heer liefhebben seer, Mijn vasticheyt ghepresen’ en: ‘wy groeten mijn heer, met grooter eer, Van keyenborch verheven’.
Met behulp hiervan kunnen we enkele melodieën vinden waarop de wachter gezongen kán hebben: bij E. Mincoff-Marriage, Souterliedekens etc., blz. 198 en 130, bij Fl. van Duyse, Het oude Ned. Lied I 415, I 566 (voor de beide psalmen en de nrs. 38 en 104) en II 1569 voor nr. 139 (vgl. III 2369). De laatste melodie was volgens van Duyse's gegevens (II 1575) het meest bekend.

644 die partij? Om vers 711 lees ik hier liever portier.

[p. 39]

G 645

eer ick van hier sal sceijen,

 

soo meuchdij inder hellen broen

 

en eewelijck worgen, als een hoen,

 

en bitterlijcken screijen.

Den wachter sprect

 

Heijda! heijda! waect wel, ghij helsche prijen!⁶⁴⁹

650

ick moet verdrijven mijn fantazijen,

 

ghij verdoemde bijen / wilt dit wel smaeken.

 

Ick heet die Verdoemenis; ick sal eewich waeken

 

en nimmermeer vaeken / des doe ik die hel beven // al;

 

ick sal waecken soo lang als Godt leven // sal⁶⁵⁴

655

ende anders niet geven // sal, dan een arm geclens.⁶⁵⁵

Singt weder

 

O sotte mens / o vuijle pens,

 

hoe moechdij quaet bedrijven;

 

nae uwen wens / crijchdij een crens,

 

die sal u naet leven beclijven.

660

Waerom blijfdij dus in boosheijt coen,

 

dat u toch niet mach baten,

 

en verliest aldus Goodts eewige goen,

 

die den gecruijsten voor u wilden voldoen

 

uijt rechter caritaeten?

Waerlick

665

Wel, salmen ons hier langer buijten laeten,

 

soo wilde ick dat wij saeten / daer wij wat mochten teeren.

Gheestelick

 

Seker neve, laet ons weder keeren⁶⁶⁷

 

naeder scrijftueren leeren / en ons leven anders stellen,

 

- wij sijn nu gecoomen bijder hellen -

670

soo mogen wijt vertellen / want het ons Goodts raet // hiet.⁶⁷⁰

Waerlick

 

Seij lieve bloet, ten is soo quaet // niet;

 

laet ons waerneemen watter braet // siet

649 De wachter tegen zijn dienaren.

654 soo lang als Godt leven sal = eeuwig (Deut. 32:40); de beperking volgt in 655.

655 en ons zijn armzalig afval zal schenken.

667 De aanspreekvorm neve is die der zinnekens; G. Sch. en W.Q.R. treden immers in hun rollen op.

670 soo mogen wijt vertellen, n.l. aan anderen, wat de gevolgen zijn van een leven als 't onze.

[p. 40]

 

- dit wel verstaet // griet - inder hellen fabrijck,⁶⁷³

 

want die vander hellen sijn alsoo rijck,

G 675

ten baet geen wijck / noch langer wijlen;

 

uijt der hellen en coomense bidden noch gijlen,

 

als men siet bij wijlen / van meenich ander wicht.⁶⁷⁷

Singt weder

 

Ghij wert beswicht / vant eewich licht⁶⁷⁸

 

en duvels eijgen worden;⁶⁷⁹

680

van Goodts gericht / geheel varticht

 

en draegen swaere borden,

 

en eewich van Godt verscheijden sijn;

 

u sal helpen geen schoon praeten,

 

maer bliven bij ons in dit termijn;

685

och, off ghij wist wat grooter pijn,

 

ghij sout dit leven laeten.^678-86

Gheestelick

 

Al ons cloppen en mach niet baeten.

 

‘Wat, coempt ter straeten / staen dromen!’⁶⁸⁸

Verdoemde

 

Onbeijt, uwen tijt en is noch niet gecoomen,

690

- men sal u wel tomen / - ten belieft Die-daer-boven // niet;⁶⁹⁰

 

- men sal u werpen inden eewigen oven // siet -

 

wij connen u leven roven // niet, Hij most eerst consent // geven⁶⁹²

 

maer als den tijt compt, soo moechdij wel jent // beven.⁶⁹³

Singt weder

 

Als ghij dan hoort / den Heer gestoort,

695

die u noijt en benijden:

 

‘Nu gaet voort / inder hellen poort,

 

ghij vermaelediden;

 

gaet van Mijn int eewich vier,

 

dat ick voor den duvelen maecte,

700

daer u sal knaegen dat iselick dier⁷⁰⁰

 

ende eewich bijten gelijck een gier,

 

want ghij hem noijt en smaecten.’

673 dit, hs. diet; vgl. G 548 A.

677 Hierna klopt W. blijkbaar weer.

678 Het werkwoord beswichten werd slechts een paar keer aangetroffen: bij Vondel, actief, = zwichten, bezwijken (W II² 2519); in Der Minnen Loep (V I 1130 = omhullen); Van Vrouwen e.v.M. XII 43 (Verwijs = stillen, tevreden stellen). V. bespreekt de beide mnl. plaatsen nog eens in deel VII, 2550 en brengt het verbum in het laatste geval in verband met mhd. beswichen, mnl. beswiken. In G 678 geeft dit de oplossing en ook in M Loep II 4148? = aan hun lot overlaten, verwaarlozen: ‘Ondect die lieflike aenghesichten Ende wiltse niet te duen bezwichten, Datmen die zoete wangskijns root Schouwen mach in liefden noot’. (Vgl. hiermee: 't Godlijck schoon, dat niet en kan beswijcken = zijn glans verliezen; Hooft; W II² 2520).

679 d.w.z. en sijt ...., zoals in 681: en moet ...., 684: maer ghij moet .....
duvels als genitief van een eigennaam, vgl. G 893, (738).

678-86 In dit couplet zijn om de maat verschillende hulpwerkwoorden weggevallen: in 679 sijt (normaal zou dit zijn, als 678 sijt had voor wert), sult (hierbij passen dan weer 681/2), of moet.

688 Gheestelick roept de wachter, die hij nog niet ziet (vgl. 704), toe: kom híer staan suffen, of: kom voor de dag, suffer! Hij roépt, omdat het kloppen (hs. clappen) niet helpt.
Men kan de regel ook anders opvatten: wat komt daar voor de dag, zonder ons open te doen! Dan zou 689/93 door Gheestelick en Waerlick gehoord worden; maar 704? Is Verdoemde toen hij ging zingen, weer uit hun gezicht geweken?

690 die daer boven: God; scil. nóg niet.

692 most, l. moet.

693 Als den tijt compt, n.l. als gij de Heer hoort (zeggen): (696 e.v.). Gepersonifiëerd komt dit Ende van die Tijt op in 705.

700 iselick, vgl. ijsen: wijsen G :1027, verisinge E 12 :85, iselickheyt ib. 433. In Holland is in de 16e eeuw de oorspr. ei van deze woorden algemeen door de i vervangen (vgl. Kiliaen). Ysen - bepeynsen voor eysen: bepeysen van het zuidelik voorbeeld, (Katmaecker 326/7) heeft voor de afschrijver w.s. niet eens gerijmd; men vindt immers in de stukken van TMB maar hoogst zelden iets dat op diftongering zou kunnen wijzen. Zie blz. XLV noot 28.

[p. 41]

Waerlick

 

Mijn hert noijt soo in verlanghen blaecten⁷⁰³

 

- wij slachten den ongeraecten / - ontbeijt, hoor ick niet singen?

Tende van die tijt; als die doot

G 705

Wel an! wel an! ick sal u ter hellen bringen,

 

wilt op springen / besiet dese cansen;

 

hier, deesen dans moet ghij dansen,

 

Engelschen en Francen / ick hebber over gewout;

 

ghij meende dat ghij hier niet coomen sout,

710

des ghij sijt verstout / in allen sonder bekin.^705/10

Verdoemt

 

Ou portier, laet in! laet in!

 

ons compt gewin / ou, slaept ghij off stooct ghij tvier?

Waerlick

 

Eij, eij, wat lelijcker dier! wat lelijcker dier!

 

ick sterff noch hier / och waeren wijs quijt!

Gheestelick

715

Wie sijdij? wie sijdij?

Tijt

 

Ick ben Het Eijnde van den Tijt.⁷¹⁶⁷¹⁶

 

Al hebdijs spijt / tes al gedaen,

 

want dat oordeel Goodts is over u gegaen,⁷¹⁸

 

dat ick soude verraen / met grooter grieff;

720

want ick, Ende van der Tijt, coem als een dieff,⁷²⁰

 

wient leet is off lieff / daer en sal niemant over blijven.

 

Daerom liet Hijt van Sinte Lucas bescrijven,⁷²²

 

om u verstijven / want dit Godt // seijt;⁷²³

 

dese woorden en waren u niet dan sot // heijt,⁷²⁴

725

gelijck een hont int cot // leijt waren se van u gepresen.⁷²⁵

 

Nu gaen wij ter hellen, het moet dus weesen,

 

daer en is geen geneesen / dat vindij claer.

703 Om binnen te mogen n.l.; vgl. 671 vlgg.
Ende van die Tyt wordt hier geen duivel genoemd, vgl. Haslinghuis 155; buiten hem treden er in G juist vijf op, het aantal van B!

705/10 wordt niet door W. en Gh. gehoord.

716 Het Eynde van den Tijt, zie G 393 A.

716 Vgl. Elckerlijc 99: ‘Ick ben die doot, die niemant en spaert’.

718 n.l. het bizonder oordeel, na iemands dood, in tegenstelling met het algemene laatste oordeel (vgl. 1186).

720 Het beeld van de dief (in de nacht) (Lukas 12:39, Matth. 24: 43/4) wordt in de bijbel niet van de dood gebruikt, maar van de Dag des Heren (1 Thess. 5:2, 4; 2 Petr. 3:10; vgl. Openb. 16:15); maar in hetzelfde hoofdstuk van Lukas staat in de gelijkenis van de rijke dwaas (vers 20): ‘Maar God zeide tot hem: Gij dwaas! in dezen nacht zal men uwe ziel van u afeischen; ....’ Hieruit ontstond gemakkelik het populaire beeld, dat ook elders in de literatuur voorkomt (Trudo, 2922/3).

722 Hs. daerom liethet den santa lucas bescrijven. Het is duidelik, dat deze regel bedorven overkwam. Lukas is wel de evangelist geweest, die de schrijver van G het meest aanhaalde.

723 want dit Godt // seyt: want God zegt dit zelf, n.l. in Lukas 12:20? (geciteerd in aant. G 720). Eerder: God zegt dit alles tot ons in de bijbel; vgl. G 1172.

724 niet dan sotheyt, I Kor. 1:18, 2:14.

725 gelijck een hont int cot leyt, Spreuken 26:11.

[p. 42]

Verdoemde

 

Doet op die poorte, ou!

Die poortier; een duvel de sonde

 

Wie duvel is daer?⁷²⁹

G 730

Wist ick wiet waer / die soo luijde riep,

 

- ick lach soo wel rustich en sliep -

 

hadt ick een swiep / ick soudtse vander doer jaghen.

Verdoemde

 

Daer sijn luijden voor die poort die nae u vraghen

 

ende hem beclaegen / ; hebdij leggen droomen?

Sonde

735

Inder hellen is nochtans goet te coomen

 

als ick se wil nomen / ; wie duvel is daer // siet?

Tijt

 

Ick ben hier int openbaer // siet,

 

als een verraer // siet, hier es duvels iubijt.

Sonde

 

O sijdij daer, ghij Ende-van-die-Tijt?

740

die wachter roept en crijt / seer onbedocht;

 

ghij hebter meenich ter hellen gebrocht

 

ende op den tocht / oick mennich gheschent.⁷⁴²

 

Wel, wie sijn ditte?

Tijt

 

Tis Gheestelick Schijnsel en Waerlick Quaet Rigement;

745

die waren heel blent / dus houtse hier, ick moet voorloopen.

Sonde

 

Heeft den wachter hierom dus geroopen?

 

men sal hem noch dropen / . Hoe staedij, bendij beswaert?

 

Wel, wat wildij?

729 Vgl. voor helleportiers in oudere toneelstukken Haslinghuis 152/3. In Milton's Paradise Lost is de zonde één der bewakers: ‘within the gates of Hell sate Sin and Daeth’ (book X). Vgl. voor de Dood G 703 A.

742 en daarmee velen rampzalig gemaakt.

[p. 43]

Gheestelick

 

Wij sijn hier verdachvaert,

G 750

twelck ons nu daert / en wij hebbens spijt,

 

want wij sijn, doer fortse, door Ende-van-die-Tijt,

 

die daer henetijt / nu hier gebrocht // saen;

 

hij quam onversien, seer onversocht // aen

 

jae eer wijt gedocht // haen, geseijt int ronde.

755

Wie sijdij doch?

Sonde

 

Ick heet die Sonde.

 

Ick ben poortier van die poorten der hellen;

 

ick ben hier gestelt, hoert mijn vertellen,

 

om die menschen te quellen / hoe dattet sij;

760

daerom compt niemant ter hellen dan doer mij,⁷⁶⁰

 

ick segt u vrij / hier openbaerlick.

Waerlick

 

Och, is die sonde dus vervaerlick?

 

soo staen wij swaerlick / als arme catijven.

 

Wel, wat isser te doen?

Sonde

765

Ghij sult bij mijn bliven,

 

met sielen met lijven / dus gaen wij hier binnen.

 

 

 

Lucifer sal terstont sijn recht beghinnen

 

met al sijn gesinnen / dan coomen wij wedre!^767-68768

760 Parallelie met Joh. 14:6.

767-68 tot het publiek gericht.

768 Gesinnen. Van een enkelvoud gesinne = volgeling, dienaar, bezit het Ned. alleen de samenstelling huusgesinde V II 1647, W IV 2229. Gesinnen kan men hier dan ook niet als pluralis opvatten, de slot-n moet geschreven zijn om 't rijm, misschien alleen om 't oogrijm. Het rijmschema eist omzetting van de regel, zie Inl. hoofdstuk V.

Pausa

Lucifer, sittende in een setel

 

Waer sijdij nu, ghij gierige honden,⁷⁶⁹

770

in der maledixien gebonden / ter eewiger duijster // heijt?⁷⁷⁰

 

Waer sijdij nu, die inder hellen cluijster // leijt,

 

crijgen wij nu geen snuijster // heijt, segt, ou, ghij dieven?

 

Coemt geringen herwaerts voort, tes mijn believen;

 

doersoect u bullen, u brieven / ghij geselscap van rowe(n).

775

Compt nu voort, ick wil recht gaen howen

769 Vgl. B 1 e.v.

770 Judas 6.

[p. 44]

 

over mannen en vrowen / ; ick wilse bederven,

 

die ons gegeven sijn in eewijger erven,

 

nae datse sterven / in der aerden absencij.

 

Waer sijt ghij nu, ghij Knagende Conciensij,

G 780 [800]

ghij vierige pestilencij / met u vreemde acketten?

 

Wilt u hier beneven mijn neder setten

 

ende u tanden gaen wetten / ghij moet wat peijsen:

 

ghij moetse hier allen voor trecht eijssen

 

die sijn vander seijsen / ; hoordijt heer grijpier?

785

Compt hier voort, ghij lelijcke gier,

 

- gelijck een stier / soo is u hoofdeken besnoeijt -

 

en brengt met u al dat helsche gebroeijt

 

dat in ondeuchden groeijt / ; wij hebben te lang gebeijt!

Gulsicheijt

 

Ghenaedige heer, wij sijn al bereijt,

790

u mogende goetheijt / en sal hem niet belgen:

 

wij waren inden coeken, wij mosten eens swelgen,

 

met al onse telgen / die van Nabals geslacht // sijn;⁷⁹²

 

ten mach oick altijt niet te naw gewacht // sijn,

 

want wij in ons cracht // sijn inder hellen stanck;

795

wij houden mee kermis, tes nu den ganck,

 

op beijde sijen manck / als Balams propheeten deden.⁷⁹⁶

 

Hoe soutmen het volck bat mogen beleeden

 

ende bat besteeden / laet het katken roncken,

 

waer saechdij u leven het volck dus droncken?

800

Dit sijn die voncken / die ons behaegen,

 

deen bescijt hem, dander moet men met een berrij thuis draegen.

 

Ghij en aet u daghen / noijt beter wermis

 

daer en is niet een coppel, het heeft een kermis

 

meest elck van mijn geswerm // is; soo can ick se plaegen,

805

datter off coomen kijven en dootslaegen;

 

vrienden en maegen / gae ick verleijen.

Knagende

 

Mijn heeren, elck wil hem om sitten bereijen;

 

en wilt niet beijen / ons Heer is geseeten.

792 die van Nabals geslacht zijn: onmatigen (1 Sam. 25:36); ook: verdorvenen, duivels (Nabal = Belials man, 1 Sam. 25:25). In Trudo 2100 ‘alsout den helschen Nabal spijten’ = Lucifer.

796 Balams propheeten, w.s. voor mensen als de profeet Balaäm (Bileam), ‘die het loon der ongerechtigheid liefgehad heeft’, 2 Petr. 2:15, volksverleiders. Mogelik ook verwarring met Baäls profeten ‘die door Baäl profeteerden en Mijn volk Israël verleidden’, Jer. 23:13.

[p. 45]

Lucifer

 

Heer secretarius, ghij moet niet vergeeten,

G 810

off ick sal u speeten / en(de) verraedelick doen quellen!

 

Waer sijdij nu, mijn procurator van der hellen?

 

Ghij sultse mellen / die ghij hebt gestelt.

Zinderises

 

Ick heb mijn dingen net gevelt,

 

sij warden gemelt / die in mijn rol // staen,

815

tsij Jan Driebuijck offte Gherrit Cnol // haen,

 

die altijt vol // gaen sonder romppen

 

ende tgat soo vol steecken, datse achter trompen;

 

ken wil niet scompen / tmach soo wel weesen.⁸¹⁸

Lucifer

 

Ou, mijn secretaris, beghint dan te lesen,

820

- en wilt niet vreesen / want ick begaert -

 

alle die nu sijn verdachvaert.

Knagende

 

Die proccurator vander hellen, tsij u verclaert,

 

heeft beropen ongespaert / Schijn van Geestelickheijt hier in p(er)sone,

 

op alle dat hij verbueren mach tegen onse croone.⁸²⁴

Zinderises

825

Mijn heeren en princen der duijsterheijt, voerstaet,⁸²⁵

 

met alle dier sijn vander hellen consilium off raet;

 

dies suldij weeten, hoe dat waerachtich // is⁸²⁷

 

dat ick u brenge van dat sondige saet,

 

dat gebooren is in Goodts eewige haet⁸²⁹

830

ende dat van hem selven heel onmachtich // is

 

en van sijnder naetueren heel oncrachtich // is,^830-31

 

alsoo David in den Souter heeft ontbonden;

 

want hij seer wel der spinnen slachtich // is:⁸³³

 

daer en isser noijt geen goet gevonden,⁸³⁴

835

dus stect hij van boven tot onder vol sonden;⁸³⁵

818 tmach soo wel weesen = 't is zó al erg genoeg.

824 op alle dat voor op al dat. De vorm is ongewoon; zie W II 49, waar één plaats (Huygens) aangetekend is.

825 De aanklacht van Zinderises is vooral geïnspireerd op de Romeinenbrief en daarvan voornamelik op de hoofdstukken 3 en 8, al zijn verschillende beelden aan andere bijbelplaatsen ontleend.
Zinderises begint over de mensheid (‘dat sondige saet’ 828), in 833 ‘hij’ geworden (de mens). Pas in 839 heeft hij het over Schijn.

827 dies = daardoor; maar weten had ook wel een genitief bij zich, zodat dies ook dat kan betekenen. De interpunctie moet dan veranderd worden, n.l.; na raet.

829 Haat tegen God! Rom. 8:7a; vgl. Antw. 5 van de Heidelb. Catech. (.... want ik ben van nature geneigd, God en mijnen naaste te haten), waarover Coornhert in 1582 e.v. een zo scherpe discussie heeft gevoerd met de gereformeerde predikanten: F.D.J. Moorrees, Dirck Volckertszoon Coornhert, blz. 102.

830-31 Rom 8:6a.

833 De spin als listig, verdorven dier, ook G 577; A. Bijns, Nieuwe Refereynen II (ed. Vla. Bibliophielen): ‘Men vindt menschen, die altijt den spinnen slachten’; Sp. d. M. XXX noot. Anders: Rott. Sp. 65a (de Jonge Camer van Haerlem): ‘swijcht en wilt nu voort aen sles toehooren / sterck / slaet op u ooren merck / slacht die spinnen / cleen’.

834 Rom. 3:10, 12; Ps. 14:3, 53:4.

835 Rom. 3:9.

[p. 46]

 

daerom sal men hem inder hel bedelven.

 

Logenachtich sijn alle menschenmonden,⁸³⁷

 

want sij en hebben niet een goet gedacht van haer selven.

 

Dese scalck ginck hem in sijn versiertheijt bewelven⁸³⁹

G 840

en wilden van hem eenen afgodt maeken

 

- alle vleijs es hoij, al waert gehoopt als scelven -⁸⁴¹

 

ende hij wilde doer sijn eijgen verdiensten ten hemel raeken.⁸⁴²

 

Aldus mijn heeren, wilt mijn reden smaeken,

 

soo heeft hij hem selven in der siel bedurven.

845

Waert in iemands macht, verstaet die saeken,⁸⁴⁵

 

soo waer haer Verlosser te vergeefs gesturven;⁸⁴⁶

 

maer om niet heeft Hij haer den hemel verwurven,⁸⁴⁷

 

want Hij selven seijt: ‘Sijdij in lijden, vol bevens,

 

compt tot Mijn, ick heb u schult offgecurven;⁸⁴⁹

850

coempt, coopt om niet die wateren des levens,⁸⁵⁰

 

sonder eenich wisselinge off wedergevens.’

 

Dus blijft hij verlooren, ten mach niet baeten;

 

hij heeft droge cijsternen gegraeven in veel snevens

 

ende heeft die fonteijn des levens gelaeten.^853-54

855

Goodts gebot souden volbrocht hebben uijt caritaten⁸⁵⁵

 

en u broeder gewacht hebben van alle blaemen;⁸⁵⁶

 

den Vader en begeerde hem niet te haeten,

 

want sij doer Crijstum gemaect sijn erfgenaemen.⁸⁵⁸

 

Maer hij ginck Crijstum en sijn leden bescaemen⁸⁵⁹

860

en wilde hem betaelen met versierde wercken⁸⁶⁰

 

ende woude selver een verlosser weesen int raemen;

 

dus en is hij niet geweest vander heijliger kerken,^860-62862

 

noch die daer scuijlen onder Crijstus vlercken.⁸⁶³

 

Dus concludeer ick, alsoo daer staet gescreeven

865

ende ghij, mijn heeren, altesaemen moecht mercken,

 

datter niet in hem en is, dat hij voer sijn siel mach geven.⁸⁶⁶

 

Dit is mijn eijsch!⁸⁶⁷

Lucifer

 

Wat segdij, Schijn van Geestelickheijt, hebdij dit bedreven?

 

Was dus u leven / gestelt op wanckele breggen,

870

als op u selven?

837 Rom. 3:13; Ps. 116:11.

839 Bewelven. W. behandelt de 16e eeuwse en de latere plaatsen in twee artikels, waarbij wel onderlinge verwantschap mogelik wordt geacht, maar toch alleen de laatste groep regelrecht wordt afgeleid van welven = een gewelf maken of vormen; voor de eerste wordt naar ohd. walbên = volubilem esse, verwezen.
De 16e eeuwse vbb. zijn echter ongelijksoortig en klein in aantal; lektuur van enkele werken van Lauris Jansz leverde vrij wat nieuwe plaatsen op, die een andere groepering mogelik maken.
Bewelven, van welven = een gewelf of bewelf maken, bouwen.
I Trans. 1. eigenlik (W II² 2403/4).
2. oneigenlik.
a. voor elkaar brengen, verzorgen: is dat niet wel bewelft (W); elck soeckt syn eyghen baet en be-welven (W).
b. met het oog, met het verstand overwelven, (over)zien of overmeesteren (zie 3), bevroeden: Noch sijdij al meer bedurven dan ghy selfs weet, veel meer ontmenscht en ontcleet // dan ghij coent bewelven (F 9 :477/8); Als ick niet en wist, heb ick in een spiegel gezien, daer ick nimmermeer const bespien noch oick bewelven, dan die volmaecte figuer van mijn selven (E 11, :815/7).
c. van het hetzelfde welven in de betekenis aanvallen, overvleugelen (V IX 2139 Intr.): overvallen, overmeesteren: laet u niet scoffieren doort vreemt versieren / dat u moogen sou bewelven (E 10, :457/8): souden moeten keeren, alhier geseyt, van u o mensch, die redelickheyt, wat al druk en leyt // sou u bewelven (E 10, :562/4); dat ghij consenteert .... in tgeen dat die mensch sal brengen in plaegen? Ghij pleechtet te verjaegen / alst hem wou bewelven, maer nu laetijt toe (E 10, :963/6); inbeeldings bewelven (W); haer hart wil schier bewelven van blijdschap (W). Wat volck sou dat doen? (J. Chr. versmaden) - tgeslacht van levij, die sullent sijn / die hem sullen doen bewelven (D 12, 827/8); als teewijge trueren / haer compt bewelven (D 9, 352).
3. absoluut: zorgen, bezig zijn, verblijven; vgl. bewelf = huis (V): elders stijght, sonder hier te bewelven (W); ghij laet hem bewelven (W; deze 2 citaten zijn ook van L, Jansz); segt eens doorsaeck, waen compt die scae, wie doetet u doch, dat ghij dus moet bewelven (D 2, :784); Soo moet ghij hebben een sonderlinge natuer mach sulcken cuer / in u niet bewelven, - eygen gerechticheyt / achtmen meer dan Godt selven, wilt dees niet bedelven / off ghij blijft belaijen (D 10, 475/8).
II Reflexief - G: 839, zich verschansen.

841 waert = ward, werd (Lubach § 12 Opm. 1; van Helten § 8a, 140; Lubach's plaatsen zijn zuidelik). al = alles.
alle vleys es hoij, omnis caro faenum, Proph. Isaiae 40:6; vgl. 1 Petr. 1:24; Statenvert.: alle vleesch in gras. Louris Jansz? gebruikt de tekst in F 11, 639 en zelfs in 858 van hetzelfde stuk haer glory en eer is hoy.

842 Vgl. Rom. 3:20.

845 waert in iemands macht, scil. zichzelf te verlossen.

846 te vergeefs, zonder noodzaak.

847 Rom. 3:24.

849 Matth. 11:28.

850 Jes. 55:1; Joh. 4:14.

853-54 Jer. 2:13.

855 souden < soude < soudij; zie G 513A.

856 Gal. 6:1/2.

858 Rom. 8:17, Gal. 4:7.

859 sijn leden, 1 Cor. 6:15.

860 hem = Christus.

860-62 Hier komt zeer beslist een reformatoriese opvatting tot uiting. Men vergelijke Vraag 30 van de Heidelbergse Catechismus: ‘Gelooven dan die ook aan den eenigen Zaligmaker Jezus, die hunne zaligheid en welvaart bij de heiligen, bij zichzelven of ergens elders zoeken? (Ed. H.H. Barger - O. Thelemann, Utrecht 1914). Bij zichzelven wil zeggen: door de ‘goede werken’ van de R.K. kerk, de versierde wercken van regel 860. De laatste (versiert = door mensen, door de R.K. kerk verzonnen) staan tegenover de ‘goede werken’ van Vraag 91 van de Heid. Cat.: ‘Alleen die uit waren geloove, naar de Wet Gods, Hem ter eere geschieden, en niet die op ons goeddunken of menscheninzettingen gegrond zijn’.

862 De heilige kerk: de gemeenschap der gelovigen; vgl. Dirc van Delf (Daniëls 112) ‘Die heilighe kerck, dat men hiet ecclesia, is een vergaderinghe alre ghelovigher ende ghetrouwer menschen, van anbeghin des eersten onnoselen mans Abels, went totten lesten rechtveerdighen mensche, die op aerde comen sal’. Ook G 1076.

863 onder Crijstus vlercken, Matth. 23:37; Luk. 13:34.

866 Matth. 16:27 e.o.p.; vgl. Ps. 49.

867 De eis is dus volledige schuldigverklaring.

[p. 47]

Gheestelickheijt

 

Och, vermaledijt mensch, ken weet wat seggen:

 

alle mijn wercken leggen / gelijck een verworpen briet,

 

want sij quaemen doert rechte geloove niet;⁸⁷³

 

eijlacen, wat verdriet / ten was maer een droom,

G 875

hoe soude goede wercken coomen van een quaeden boom.⁸⁷⁵

 

Elck neem des goom / och, ick ben verlooren,

 

ick en was niet anderwarff nae den geest geboren,⁸⁷⁷

 

maer in een scarpen doren / was ick gecoomen;⁸⁷⁸

[900]

ick ben tondergebleven in daersche rijckdoomen;⁸⁷⁹

880

ick mach wel scroomen / van vreesen ick crijt,

 

ick ben te recht inder eewicheijt vermaledijt,

 

sonder ende off tijt / met den duvelen en haer gebroet.⁸⁸²

 

Och, verlooren is aen mijn dat precieuse bloet,⁸⁸³

 

dat den Heer met ootmoet / soo minlick gestort // heeft;⁸⁸⁴

885

och, in geenderleij gracij mijn oick vercort // heeft.

 

mijn siel begort // beeft in bangiger hitten

 

................................................ itten

 

ende aencleeven als clitten / och hoe liet ick mijn verleijen!⁸⁸⁷

 

O Heer, sal ick inder eewicheijt van U sijn versceijen?

 

Waer sijn die taseijen / dien ick plach te eeten?

890

In vergeetelheijt sal ick nu werden gesleten,

 

ten helpt crijten noch bleten / ick moet eewich quellen!

Lucifer

 

Wel aen! ghij serpenten vander hellen,

 

wilt hem gaen stellen / in duvels presencie:

 

wij hebbent al gehoort uijt sijn eijgen consiencie,

895

hem en helpt respijt noch mentie / tis genoch verclaert!⁸⁹⁵

Sonde

 

Lucifer, meester, wat ghij begaert,⁸⁹⁶

 

want ghij sijt die waert / vander hellen vreet;

 

wij sullen hem nu gaen uijtduwen dat sweet,

 

al est hem leet / dat hij vanden armen heeft gegeten,

900

wij sullen hem hiermee sijn ribben meeten!⁹⁰⁰

 

Hoort hem vlus bleten / hij moet doer den doere // pas!

873 Rom. 14:23; 3:28.

875 Matth. 7:17 e.o.p. Vgl. B 613.

877 Joh 3:6/8.

878 Matth. 13:7 e.o.p.

879 Matth. 13:22, e.o.p.

882 Sonder ende off tijt; ‘tijt’ en ‘ende’ zijn hier synoniemen; zie G 393, A. met den duyvelen en haer gebroet, Openb. 20:10, 15.

883 1 Petr. 1:19.

884 Matth. 26:28.

887 onbegrijpelik, doordat tussen 886/7 een regel ontbreekt, zoals ook uit de rijmen blijkt.

895 tis genoch verclaert, n.l. door de bekentenis; hiermee werd het proces beëindigd, verviel zelfs in criminele zaken het recht van hoger beroep.

896 l. wij sullen doen wat ghij begaert,

900 hiermee, Sonde toont dus een roede (G 949) of iets dergeliks (vgl. Haslinghuis 196/7) en slaat er dadelik op los.

[p. 48]

 

(Hier loopen sij met hem binnen.)⁹⁰²

Gheestelick

 

Vermaeledijt sij die uer dat ick gebooren // was,⁹⁰³

 

want ick mee vercoren // was noch in waerden;

G 905

vermaledijt sijnse alle die sijn opter aerden,

 

en die mijn baerden / en mijn ter werlt brochte;

 

och, dat ick dit in mijn leven niet en bedochten,

 

maer aertsche dingen sochten / ; och, mochtic sterven van vreesen.

Lucifer

 

Heer secritarijs, wilt voort gaen leesen,

910

het moet doch weesen / eer dat ons convent // sceijt.

Kknagen

 

Die proccureur op Waerlick Regement // seijt,

 

gedachvaertse op huijden te wesen clachtich.⁹¹²⁹¹²

Zinderises

 

Mijn heeren vander hellen, tis waerachtich;

 

u es wel aendachtich / hoe dat Waerlick Rigement,⁹¹⁴

915

in een officij die hij was pachtich,⁹¹⁵

 

mennich aen siel en lijff heeft geschent;

 

in ghiericheijt geweest alsoo verblent,

 

dat hij aen die menschen .... heeft gebrowen,⁹¹⁸

 

verslinnende als een gierich serpent,

920

gelijck ghij aen die drie Herodesen mocht aenschowen⁹²⁰

 

en(de) aen Pilatus, die Jesus cruyste(n) met rowen,

 

want hij wilden hem in sijn officij niet degraneren.⁹²²

 

Dies hij gevonden wert vol ontrowen,⁹²³

 

want hij die scaepkens liet ten been toe scheeren,⁹²⁴

925

al om grijpende gelijck die gierijge beeren,

 

die nim(m)ermeer sat sijn, maer altoos eeten.

 

Soo naerstich heeft hij geweest in al sijn begeeren,

 

dat hij sijn Heer, sijn Godt, heeft vergeeten

 

ende in giericheijt sijn(en) tijt versleeten,

930

recht off hij souden eewich leven;

 

dus is hij in onscamelheijt heel doerreeten

902 Een regieaanwijzing; daarom wij, l. sij.

903 De vervloeking van het uur der geboorte, Job 3:1, en van de ouders, de inhoud van het Helse Lied (E. Haslinghuis, Ts. 30, 241), wordt in de middeleeuwen een zo gebruikelik motief, dat we zelfs lezen (R. Roos blz. 108):
‘Vader en moeder sal hy noch vermaledyen in corter uren’.

912 Een latinistiese konstruktie; se moet slaan op W.R. als verzamelnaam, hoewel dit verder in het stuk niet zo voorkomt.

912 Die procureur seyt clachtich = in de vorm van een aanklacht, d.i. als aanklager. Dit adverbiaal gebruik kwam weinig voor, W VII 3287 geeft er één voorbeeld van, a^o 1554: ‘.... vertoond ende klachtig te kennen gegeven hebben....’.
Echter zijn er ook een paar rederijkersplaatsen bekend, waar clachtich passief gebruikt werd, zij het dan als attribuut: ‘boosheyt cl., zonden cl. (W ibidem). Dit zou hier dus ook niet onmogelik zijn: dat zij gedagvaard zijn in staat van beschuldiging.

914 u es wel aendachtich. Mnl. zou zijn: ghij sijt wel aendachtich + gen. of bepaling met op. De constructie met de datief staat w.s. onder invloed van u es becant e.d.

915 een officie dat hij was pachtich, een ambt, dat hij tegen een jaarlikse vergoeding aan de landsheer bekleedde; zie PACHT.

918 Objekt van gebrowen uitgevallen; veel ramps bijv.

920 Herodes de Grote (Matth. 2:1 e.o.p.), † 4 v.C.; Herodes Antipas, zijn zoon, moordenaar van Joh. de Doper (Matth. 14:1 e.o.p.); Herodes Agrippa (Hand. 12:1 v.v.), kleinzoon van H. de Grote, neef van de vorige, † 44 n.C. Een vierde Herodes, Agrippa II, voor wie Paulus zich verantwoordde, zoon van H. Agrippa, wordt in Hand. 25, 26 steeds Agrippa genoemd.

922 Direkt op de bijbel gaat deze regel niet terug, maar het motief volgt natuurlik uit Matth. 27:24a e.o.p. Dat Pilatus bevreesd werd, staat uitdrukkelik in het Evangelie van Nicodemus 1e deel (De Gedenkstukken van Pilatus) 9:4, wanneer hem gezegd is dat Jezus dezelfde is, die Herodes zocht te doden.

923 hij = Waerlick Rigement.

924 ten been toe scheeren; meestal totter huyt, maar hier blijft zelfs die niet ongeschonden.
Vgl. het onwerkelik gebruik: tvolck haer ghelt aff scheeren, G 86 en, een ander bewijs voor de populariteit van het beeld: daer de schaer uythangt = waar men geschoren = gesneden = afgezet wordt, Tuinman I, 117.
Over geesteliken als valse herders, in dit verband een paar aardige plaatsen bij Moll II³, 118 en 205/6 (een miniatuur in 't Pontificale van Ste Marie te Utrecht).

[p. 49]

 

en buijten dat boeck des levens gescreven.⁹³²

 

Noch heeft hij veel meer wonders bedreven:

 

onder die gemeente elcxs climpt om hooch,

G 935

men behoeft veel meer fluweels te weven;

 

dat heel waerlick rigement niet en dooch,

 

tes voirwaer een scarpe looch;

 

en voer den doechdelijcken wel een wanckel riet,

 

dat elck stect vol hovaerdijen drooch,

940

want men kent den oversten voor den ondersaet niet.

 

Dese boosheijt is al van hem geschiet

 

ende noch meer ander, die sonder getal // sijn,

 

overloopende bij Truij en Griet,⁹⁴³

 

gelijck den stieren die vanden stal // sijn.

945

Hierom dat sij vanden deuchden seer smal // sijn

 

ende van Goodts gebooden maecken geen werck // off,

 

dus sal die hel sijn eewijge val // sijn

 

ende onder Lucifer staert sal sijn sijn kerck // hoff;⁹⁴⁸

 

dies sal hij gelaeden sijn met deese berck // stoff

950

en inder eewicheijt van ons werden beseten.

 

Aldus mijn heeren soo heb ick hier merck // off,

 

dat is waerachtich, ick doet u weeten!

Lucifer

 

Mijn heer procureur, ghij hebt wel die helft v(er)geeten,

 

- hoort mijn vermeeten - / och hoe sal ick u noch slingeren!

955

Eij hoerenverraer, ghij siet doer die vingeren!

 

- Wat segdij van deese dingeren / est niet quaelick gedaen? -⁹⁵⁶

 

Eij hoerensoon, soudij soo u meester verraen;

 

est soe ick waen / hij heeft veel meer gebreeken

 

en wildijs niet doen, ick sal hem selver aen spreeken

960

van alle sijn treeken / die hij bedreven // heeft.

 

Laet sien wat hij onder die gemeent geweeven // heeft,

 

die hij exempel gegeven // heeft - tis geen onbeerinck;⁹⁶²

 

laet ons aensien alle ambachten en neerinck,

 

tot onser voermeerinck / dat waerlick rigement:⁹⁶⁴

965

siet, waertoe sijn alle dees neringen gewent,

 

- wij sijn niet blent - / in den eersten die brouwers!

932 Ps. 69:29 e.o.p.

943 Truy en Griet als namen van lichte vrouwen; Truye en Mette, Charon 619. Vgl. G 295 A.

948 onder Lucifers staert, een plaats der verschrikking; elders: o. L's stertgat, schydtgat, zemelkiste (Trudo), poortgat.

956 Tot het publiek: wat zegt ge daarvan!

962 tis geen onbeerinck = 't is niet weinig.

964 dat waerlick rigement: samenvattende herhaling van alle ambachten en neerinck; daarom hier niet met hoofdletters.

[p. 50]

Gulsicheijt

 

Mijn heeren, dat sijn die hel onderhouwers;

 

en weest geen flouwers / van haer gebreeken!

Lucifer

 

Jae, dat en sal mijn niemandt voorsmeeken,

G 970

noch uijten hoofde steeken / wij willen ons niet besmetten;⁹⁷⁰

 

ist geconsenteert sommige terer ketelen te setten,⁹⁷¹

 

dat dander arm sletten / niet // hebben,

 

jae met cackhielen lopen ende groot verdriet // hebben?

 

Al souden sij ijet // hebben, tsoude hem ontseijlen,

975

en dat doen die brouwers met haer lange peijlen;⁹⁷⁵

 

als men den excijs wil veijlen / soo wertet best v(er)claert.

Knagende

 

Mijn heeren, sij en sijn hier niet verdachvaert,

[1000]

noch begaert / om herwaert te loopen;

 

men moetse met een ander mandament doen roopen,

980

dan moecht ghijt ontcnoopen / laet loopen die brouwers.⁹⁸⁰

 

Maer ick vinde hier inscrijft van die vleijshowers,

 

deese dootcnowers / diemen over al vint;

 

met haer huspotten maeken sijt volck verblint,

 

des wert er mennich geschint / eerse haer leven versleten // hebben,

985

want sij dick den doot aent vleijs gegeeten // hebben;

 

ende die dit geweeten // hebben, verbijen // niet,

 

waer van dat groot lijen // schiet.

Lucifer

 

Besiet u boecken sonder vermijen // siet,

 

hoort ghij wel, ghij noortsche drol!^988-89

990

Wij willent al haelen inder hellen hol

 

en geven hem cnol / die inder hellen gebrowen // is.

Knagende

 

Hier vindick noch, dat van meerder rowen // is

 

alst wel ontfowen // is, wilter vrij nae talen:

 

dese molenaeren, die de semels voirmaelen,

970 wíj willen ons níet besmetten: n.l. door zondaren te vergeten, als Z.

971 hs. geconsenteer, schrijffout? Zie Lubach § 79a.

975 Omstreeks 1560 werd in Haarlem erg geklaagd over het lange peil der brouwers; door dezen werd n.l. de hoeveelheid bier of de lengte van een brouwsel (32 tonnen) willekeurig vergroot, waardoor de stad haar kontrole op de accijns, het brouwer- of croongelt, verloor. Dit leidde tot verschillende maatregelen van de landsregering, zie Allan IV, 592.

980 De brouwers zijn inderdaad in het 1e Bedrijf niet genoemd, maar ook enkele anderen niet, van die nu volgen: vleeshouwers, boter- en kaaskopers. Dat voor de brouwers een ander mandament nodig wordt geacht, is misschien satiries, naar aanleiding van hun sterke positie in de stad, maar zeker ook een reactie op B.
In G 1006 vlgg. komt Lucifer nog eens op de brouwers terug.

988-89 vormen volgens het rijm samen één versregel.

[p. 51]

G 995

datse eewich moeten daelen / bijden helschen slackken;⁹⁹⁵

 

en die backkers, die dat int broot backken;⁹⁹⁶

 

bij sackken / sij deese boosheijt plegen.

Lucifer

 

Heer secritarijs, ghij leest niet te deegen,

 

ghij hebt overgeslegen / die ghij wilt spaeren;

1000

en bedrivense anders niet, dese molenaeren?

 

Hoort mijn verclaeren / - wilt u niet stooren -:

 

sij geven die verkens der luijder cooren,¹⁰⁰²

 

achter en vooren / vijsenteeren sijt convent // all;¹⁰⁰³

 

en dit heeft gedaen Waerlick Rigement // all,

1005

dit prooper present // smal, dat hier staet.

 

En die brouwers hebben gevonden een raet,

 

dies haer neeringe voort gaet / hoort mijn rellen:

 

in sommige steden sij molens stellen!¹⁰⁰⁸

 

Dit en wildij niet mellen / ick moetet selver brieven,

1010

dat die brouwers maeken niewe dieven;¹⁰¹⁰

 

tes ons believen / sonder missen.

Verdoemenis

 

Hoort Lucifer, prince der duijsternissen,

 

mijn reden wilt gissen / sonder verstooren // ijet.

 

Ick heb gelegen op een hooge tooren // siet,

1015

om nae gewin te spooren // ijet en ick sach over al // fier

 

wonderlijcke dingen, die ick u vertellen sal // hier.

 

Om geval // schier heb ick mijn oogen omgeslegen;

 

daer sach ickt den eenen ontrecken en dander ontwegen,¹⁰¹⁸

 

den derden ontdregen / - den duvel sout verdrieten.

1020

Ick sach een tapper dunnebier in sijn bier gieten,

 

jae voir turven brieten / tsijn quae regulen;¹⁰²¹

 

ick sach een brieff valschelick segelen,¹⁰²²

 

broscher dan tegelen / wat wil ick veel queelen;¹⁰²³

 

ick sach botters met valsche taerlingen speelen,

1025

ick en sals niet heelen / all soutmer aff grijsen;¹⁰²⁵

 

ick sach die vonnissen nae die persoonen wijsen,

995 helsche slackken, voor de monsters der hel, een ongewone vergelijking, zie B IA. In Sp. d. M. 1058 wordt Catharina een hovaerdich slexken genoemd.

996 Vgl. G 235, B 351 A.

1002 Vgl. G 242, B 378/9 A.

1003 tconvent = 't helse convent, de hel? waarschijnliker lijkt tconvent vysenteeren = verboden dingen doen, lid zijn van een verboden club? (vgl. B 576 A.) en dan hier = bedriegen.

1008 Alweer de brouwers! Een bewijsplaats hiervoor vond ik niet.

1010 Niewe dieven: molenaars stalen immers altijd? Waarschijnliker lijkt me dieven = overtreders: brouwers mochten geen molenaars als zetbazen aanstellen en er zo eigenlik een twede bedrijf op na houden, maar molenaars mochten zich daar ook niet toe lenen.

1018 geven, l. ontwegen; de afschrijver heeft blijkbaar het verband met de volgende regel niet gezien: er moet een synoniem staan van ont(t)recken en ontdregen; vgl. ontschriven, onttellen, ontrekenen, ontmeten, ontkijven, Nyeuvont 143 aant.

1021 De omzetting voor turven brieten, cf. G 282, ligt voor de hand; de afschrijver van F maakte de fout nog eens: F 9, 215.

1022 ‘.... dat alle falsarissen .... sullen voortaan gestraft worden ende geworgt mette koorde, tzij dat de valsheyd gecommitteerd werde in gepriviligieerde brieven of andere contracten, cedullen, obligatien of andersints’, § 2 uit het Keiz. Placaat van 30 Jan. 1545, Groot Plac. b. I, 383; Huizinga 377. Dit was een verzwaring van de vroegere strafbepalingen, nodig geoordeeld doordat falsificaties steeds meer voorkwamen.

1023 broscher dan tegelen wordt blijkbaar gezegd van iets dat heel gemakkelik verkeerd gaat.

1025 ick en sal des niet (= niets) heelen.

[p. 52]

 

- men machher aff ijsen - / vanden sondigen slaven;

 

ick sach rechters ontfangen giften en gaven¹⁰²⁸

 

als gierige raven / dit gebroet der slangen;

G 1030

- ‘Ghij en sult giften noch gaven ontfanghen,¹⁰³⁰

 

met groot verstranghen / Ken wilt niet gedoogen,’

 

sprect Godt, ‘want het verblent der menschen oogen

 

en hij wert bedroogen / al is hij rechtvaerdich.’ -

 

Noch sach ick een arm bloet, die werden onnaerdich

1035

van een moordadich / mens die hij woude hinderen,

 

uijt den sijnen werpen, dat hij met wijff en kinderen¹⁰³⁶

 

mosten gaen doolen, den armen bloet,

 

want hem was benoomen sijn tijtelick goet.

 

Noijt vuijlder gebroet / ghij moechtet verlangen // hebben,¹⁰³⁹

1040

nochtans sijt al van één Heer ontfangen // hebben;

 

dit sijn der slangen // webben, diese nu weven.¹⁰⁴¹

 

Noch sal ick u meer wonders te kennen geven,

 

twelck heeft bedreeven / tWaerlick Rigement:

 

- waer vintmen oijt duvels dus verblent,

1045

tot ondeuchden gewent / met alle haer groote listen? -

 

ick sach een man volsteecken sijn kisten,

 

- merct deese twisten / set hier goe mouwen // in -

 

ende hier setten den guijl heel sijn betrowen // in,¹⁰⁴⁸

 

- maect hier goe vowen // in! - Van dat gecaff // dot

1050

ende van deese rode aert maecten hij een aff // godt;

 

siet, desen draff // sot wilt hier mede gevoet // werden

 

ende van giericheijt wil deesen verwoet // werden;

 

hoe souden wij vroet // werden datter staet gescreven:

 

‘Niemant en mach van overvloedicheijt des goets leven,¹⁰⁵⁴

1055

men souden geven / den armen daer aff haer deel’?¹⁰⁵⁵

 

Hoe stil swijcht hij nu, dit proper juweel;

 

sijn giericheijt geheel / sal nu een ent // hebben.

Lucifer

 

Hier wachter, ghij sult van mijn een present // hebben,

 

want wij u gekent // hebben wel inder weer.

1060

Orsa mijn heeren, weeter iemant ijet meer,

 

die spreeck als een heer / en wilt u bepeijsen¹⁰⁶¹

1028 zie G 147, A.

1030 Ex. 23:8, Deut. 16:19; vgl. G 149.

1036 werpen; de 1e helft sluit ten onrechte aan bij 1034 1e helft; gewerpen voor geworpen, kan hier gestaan hebben: Lubach § 13.

1039 erger vind je ze niet, ook al wil je ze zoeken; l. mochtet?

1041 der slangen webben. Deze wonderlike beeldspraak kan uit Jes. 59:5, 6 ontstaan zijn; vgl. Matth. 23:33.

1048 Mark. 10:24.

1054 Luk. 12:15.

1055 Luk. 19:8.

1061 en wilt u bepeysen; en doet veronderstellen, dat niet uitviel.

[p. 53]

Gulsicheijt

 

Lucifer, prince, ghij deedt mijn eens reijsen,

 

ick en wil niet veijsen / in varde landen;

 

daer vervulde ickt al met groote scande

G 1065

met mijn gulsige tanden / - merct mijn bedien -;

 

ick salt u vertellen wat ick heb gesien

 

int rigement der lien / hout dat in u memorie:

 

sij hilden processij ende baden Godt om victorie,

 

wat vreemder storie! / Dit hebben Crijstenmenschen gedaen,

1070

opdat sij haer eijgen broeders souden verslaen;

 

hoorden oijt iemant meerder quaen / dat van dit geswerck // is?

 

En sij gelooven datter een Crijstenkerck // is,

 

- hoort wat haer werck // is - dese propere knechten.

 

Ende die in de Crijstenkerck sijn, sullen die vechten?

1075

Hem is verbooden te rechten / dat is waerachtich,¹⁰⁷⁵

 

die heijlige kerck is eendrachtich;¹⁰⁷⁶

 

dit doen se prachtich / vrij sonder vreesen.

 

En durven sulcken noch haer Pater Noster leesen?

[1100]

Wat wil dit weesen / tvolck is heel coen:

1080

‘Heer vergeeft, gelijck wij ons vianden doen’;¹⁰⁸⁰

 

- ick wil verwoen / ken machs niet verdregen -

 

en sij dancken Godt als sijse hebben voerslegen!

 

wie seijt hier tegen? ‘Geeft die wraeck Mijn // siet’;¹⁰⁸³

 

..........

 

recht als een lijn // siet, soo sal Hijt al wreeken.

1085

Dus stect Waerlick Rigement vol alder gebreeken;

 

wien mach hem versmeeken? / Dit sijn onse getuijgen!

Zinderises

 

Mijn heeren vander hellen, voor wiens gracij wij buijgen,

 

hier moet ghij uijt suijgen / van als tverstant:

 

dat dees verlaeten is van die Godtlijcke hant,

1090

gelijckt stuvende sant /. Wat wildij meer vraegen,^1089-90

 

soudtment al vertellen, men behoefden wel negen daghen;

 

hij steect vol plaegen / in alle hoecken.

 

Ghij en saecht u daeghen niet, hoe ment gaet soecken

 

in deese futselboecken / tis al gedaen // nu,¹⁰⁹⁴

1095

den broeder sal den suster verraen // nu,

1075 Matth. 7:1 e.o.p.

1076 Die heylighe kerck, zie G 862, A.

1080 Matth. 6:12 e.o.p.

1083 Rom. 12:19 e.o.p. Volgens het rijm ontbreekt 1083a.

1089-90 dat dees verlaeten is van die Godtlijcke hant, gelijckt stuvende sant; een herinnering aan Jer. 17:6?

1094 tis al gedaen // nu, tegenwoordig wordt alles gedaan, men staat voor niets meer.

[p. 54]

 

met schoone woorden ondergaen // nu, maer thert is boos;

 

tWaerlick Rigement was noijt dus loos,

 

dus cranck, dus broos / noch dus vol gebreeken.

 

Ghij en moecht tans niet een woort spreeken,

G 1100

geleerden en leeken / off tsal begreepen // sijn.^1099-1100

Sonde

 

Van mijn sal hier oick wat gepepen // sijn,

 

mijn tonge gesleepen // sijn, ick sal slachten den critars:

 

ghij vergeet alle dese corenbitaers,

 

die gemeent beschijtaers / ou, die soudij ropen,

1105

die haer eijgen cooren dickmael opcoopen¹¹⁰⁵

 

om den penninck te stroopen / en maeken gecrijt

 

en doen alsoo comen een dieren tijt;

 

dit ist verwijt / dese soudtmen verporssen,

 

want sij coomen bijeen en maeken groote borssen,¹¹⁰⁹

1110

ende alsser dan veijl compt eenich cooren,

 

dat coopense al op tot haer lieder orbooren,

 

al soudense versmooren / dese gierige raes // droepars.

Secretarius

 

Ick vinde hier noch die booter en(de) caes // coopers,

 

dese dulle graes // loopers, diet lant doer cruijpen;

1115

- sij willen int ent doer haer betstroo druijpen -¹¹¹⁵

 

sij coopen met luijpen / die boeren aff die caesen.

 

Tes hem nochtans verboon, deese gierige dwaesen,

 

die dus loopen en raesen / en dus doer tlant // gaen,

 

waer doer sij die helft vant suijvel op quant // slaen.

1120

sij moghent met geen verstant // staen ..................¹¹²⁰

 

sij maeken hem selven rijck en den lantman^1121/22 bijster,

 

reijn als een lijster / met die heele gemeent,

 

waer doer den armen dick wil weent;

 

maer sij sijn versteent / in dit groote quaet.

Zinderises

1125

Lucifer, prince, hier noch sittende in den raet,

 

luijstert watter staet / ghij sijt hier bij den bant // rijers:

 

wat segdij van deese ondeuchdelijcke want // snijers,

1099-1100 Dit tegen het publiek.

1105 In tijden van korenschaarste was 't de korenkopers verboden voorraden te maken of te houden: sommigen verkochten dan blijkbaar in schijn, aan stromannen.

1109 De groothandelaarscombinatie was in de 16e eeuw niet nieuw meer: in 1473 bestond er te Leiden al een voor de lakenhandel op het Oosten (Posthumus 255). Ook kan men er mee vergelijken de semi-officiële Perse te Haarlem, het Cantoor te Leiden (zie aant. B 368). Zo gauw het echter ging om eerste levensbehoeften, waarvan de prijs in eigen omgeving werd opgedreven, kwam men weer op het middeleeuwse gebied van de woeker.

1115 Doer haer betstroo druypen - een slecht einde nemen, ergens slecht afkomen.
Over de oorsprong van deze uitdr. bestaat verschil van mening, zodat het de moeite loont verschillende plaatsen en opvattingen naast elkaar te zetten.
1. Dese (luiaards) siet men dor haer beddestroe druypen. (von Kausler, Denkmäler 3, 97, 82).
2. Mannen en vrouwen moeten allen een vrijster of vrijer hebben, ‘al soudense duer haer bedtstroo druypen’ (A. Bijns, Belg. Mus. IV, 86).
3. De Papen souden met ydele croppen gaen, ende int eynde noch ergens in een Gasthuys door het bedstroy druypen (Marnix, Byenc. 2, 2).
4. Dien Leugenaer, hy sal door syn Bed stroo druypen (Ogier 19).
1 wordt in V I, 616 genoemd, niet verklaard, maar samen met 2 in V II 445 behandeld; er is dan ingevoegd (luiaards, die in hun bed wateren) en druypen wordt opgevat als lekken, druppels laten vallen. Bij 3 en 4 wordt in W II¹ 1247 als eigenlike betekenis genoemd: doorliggen bij een lange ziekte.
In V noch in W wordt een nadere toelichting gegeven, beide gissingen berusten blijkbaar alleen op de citaten; maar, dit blijkt ook als men de contekst leest, ze worden daardoor niet gerechtvaardigd.
W IV 184 stelt tenslotte de uitdr. op één lijn met door de mand, ben, mat, koets vallen of druipen, door zijn kleren druipen, waarin vallen en druipen = zakken.
In deze zin geeft Tuinman, I 313, II 234 een oplossing, die juister lijkt: door zijn kleren druipen = zienderogen magerder worden, wegteren, stervende in zijn schoenen gaan, gezegd van iem. die niet ziek ligt; door zijn bedstroo druipen = ‘op 't stroo uitteeren en vergaan’. Bedstro dan als tegenstelling van bed, 'n teken van armoedige omstandigheden, zoals in: Van 't bed op 't stroo raken, Harrebomée I 35; Van 't bed op 't stroo en van 't stroo op de vloer, enz., Harr. II, LXVII.
Druypen = vallen of zakken zou dan kunnen aangeven, dat de wegterende zieke a.h.w. door zijn leger heen verdwijnt. Wat niet wegneemt, dat bij de onhygiëniese toestanden van vroeger een realistieser bijbetekenis van druipen zeer waarschijnlik is, al vermeldt Tuinman hiervan niets.

1120 De twede helft ontbreekt volgens het rijm; sij moet op die boeren (1116) slaan: ze kunnen 't met geen mogelikheid tegenhouden.

1121/22 Hier moet de afschrijver zich vergist hebben; lees: sij maeken hem selven rijck en den lantman bijster reyn als een lijster / met die heele gemeent. Vgl. B 448.

[p. 55]

 

dese pant // vrijers, ontneemende den armen het smeer?

 

Want sij woeckeren vrij van boven neer,

G 1130

jae niet dan een veer / hebben sij er mencij // off,

 

van ondeuchdelick winsel maecken sij geen mencij // off.

 

Hoort toch dit pestelencij // hoff, hoe sijt hebben gestelt:

 

‘Ghij sult wel bij die waerde coopen, hebdij reet ghelt.’

 

Dus wert den armen gevelt / om te verworgen:

1135

hij moet een schellinck meer geven, wil hij borgen;

 

dus sonder sorgen / sij den armen quellen,

 

sij moeten soo veel meer geven op elcke ellen.¹¹³⁷

 

Sij willen inder hellen / tegen onsen danck.

Knaegende

 

Lucifer, prince, en duertet u niet te lanck?¹¹³⁹

1140

Hier is noch een swanck / van die ofslagers van die vis,¹¹⁴⁰

 

waer doer gecoomen is menijgen splis,

 

alsoo ickt gis /. Sij spelent somtijt met gewelt:

 

een half pondeken moeter blijven sonder ghelt;¹¹⁴³

 

al is die coepster onstelt / ten mach niet baeten,

1145

sij moet iae seggen, salse den sallem vaeten.

 

Alsulcke vraeten / Heeft dit wel een oech?

Lucifer

 

Mijn heeren vander raet, laech ende hooch,

 

hier staet in presencij den vermaelediden ghescent,

 

dit groot misdadich Waerlick Quaet Rigement,

1150

in ondeuchden gewent /. Daer blijft veel vergeeten,

 

maer op tgeen dat hier blijct en(de) dat wij weeten,

 

daer wij sijn geseten / soe seg ick, dat hij teewigen daghen

 

bij ons sijn boosheijt deerlick sal draghen,

 

sijn sonden beclaegen / ende sijn verdomt // al.

1155

Wat segdij Waerlick Rigement, sij dij verstomt // al,

 

off sijdij vermomt // al? Coendij niet spreeken?

Waerlick

 

In mijn sijn gevonden al deese gebreecken;

 

och, mocht ick mijn doersteeken / en selven bederven.

 

Maer neen ick, ick sal eewich in der hellen sterven

1137 Voorwollen laken, een goede kwaliteit, maar niet de beste, kostte in het midden van de 16e eeuw in de detailhandel ruim een pond per el (ik meen dat ik dit bij Posthumus vond) - een schelling extra voor 't borgen kwam dus op ongeveer 25%.
Sij = den armen (collectivum); in de volgende regel is sij = de bantrijers.

1139 Men kan ook na deze regel een, lezen: als 't u niet te lang duurt,....

1140 Swanck. Kil. vermeldt dit woord als vibratio, etc. en als momentum. Het eerste komt bij Lauris Jansz vrij vaak voor in de vorm swenck, en in een betekenis die zich aansluit bij het Mnd.: Wendung, in bösem Sinne (Lübben), meer speciaal ramp, tegenslag: ‘Sijn hem niet sles overcoomen eenyge swencken als van moorden en drencken....’ tCooren :969; verrassende onaangename handeling of gebeurtenis: vreemde, valsche, droeve swencken (F 7 :986; F 9, 298; E 10 :628, :959; D 2 :908; D 12 :499); ook iets van weinig waarde: ten sien (l. sijn) maer swencken (F 7 :910). Hierbij hoort blijkbaar 't woord in onze tekst, al zou ook de betekenis gebruik passen, die we hebben in Mnl. ‘in swanc gaen’, ‘in swange gaen’, Nnl. ‘in zwang gaan’ Zelfstandig gebruikt vinden we dit subst. echter niet in het Ned., wel in het Mnd.
Swanck = grap, scherts, schijnt speciaal Duits.
Het twede swanck van Kil., is in 't Holl. swinck, swenckje = oogwenk (R. Visscher, Hooft, Bredero).

1143 Het nemen van deze korting, evenals van de rente in G 1135 (vgl. nog G 315), noemde men ‘onredelicke scerpe coopmanscappe’ = woeker; Huizinga 375 (a^o 1557).

[p. 56]

G 1160

ende nimmermeer verwerven / eenich gracij;

 

maer dien wij bespotten als arme nacij,

 

sijn tot deser spacij / onder die kinderen Goodts getelt.

 

Waer is nu mijn macht en mijn gewelt?

 

Al gebleven int velt / wat baetet verhaelt.¹¹⁶⁴

1165

och hoe ben ick van die wech der waerheijt gedwaelt;¹¹⁶⁵

 

mijn hart was verstaelt / ick en hebs niet verstaen,¹¹⁶⁶

 

die son der rechtvaerdicheijt es mijn niet op gegaen;¹¹⁶⁷

 

ten was maer een waen / noijt meerder verdriet,

 

dat licht des gerechticheijts en lichten mijn niet.¹¹⁶⁹

1170

Och, mijn hert verschiet / daer in mijn geen baet // leijt:¹¹⁷⁰

 

wij sijn moe geworden in den wegen der quaet // heijt,¹¹⁷¹

 

want dit Goodts raet // seijt; al ist bescreven.¹¹⁷²

 

Och, wat baet ons hovaerdije, wat heeft se ons gegeven,

 

mijn costelijcke leven / leijt nu onder die voet;

1175

wat mach mijn nu helpen dat warme bloet,

 

dat voor mijn storte als een vloet / tonnosel lam.¹¹⁷⁶

 

Och, dat ick oijt buijten mijn moeders lichaem quam,¹¹⁷⁷

[1200]

tfij lelijcke ram / soo sout ickt v(er)antwoorden connen.¹¹⁷⁸

 

Deese tijtelijcke eer, als een hant vol sonnen

1180

is wech geronnen / als een verbranden doeck;¹¹⁸⁰

 

tis al verlooren, gelijck een roock.¹¹⁸¹

Den wachter singt weder boven uijt

 

Het waerlick regement / wert nu gheschent

 

en eewelick verweesen;

 

hij die was blent / sal sonder ent

1185

nimmermeer geneesen;¹¹⁸⁵

 

het oordeel Goodts is al gedaen,

 

ten is niet in smenschen machten;¹¹⁸⁷

 

al hebben wijt aldus gedaen,

 

wij moeten eerst van Godt ontfaen:

1190

hij beneemt al onse crachten.

 

 

 

Ghij dier noch sijt / in deesen crijt,

 

siet hoe dat ghij sult leven!

 

Siet dat ghij mijt / dat eewich gecrijt,

 

daer ghij sout eewich beven

1164 gebleven int velt = gesneuveld, om gekomen > verdwenen.

1165 Joh. 14:6, 2 Petr. 2:2, 15, 21, e.e.

1166 mijn hart was verstaelt, Mark. 6:52.

1167 Mal. 4:2.

1169 vgl. Ps. 112:4; 119:105 e.o.p.

1170 vgl. G 866, A.

1171 Lev. 26:39; Ps. 31:11; 106:43.

1172 want dit Goodts raet // seyt: de raad(geving) Gods heeft ons hiertegen gewaarschuwd, 't staat alles in de bijbel. Vgl. G 723: want dit Godt seyt.

1176 1 Petr. 1:19.

1177 vgl. G 903, A.

1178 tfij lelycke ram, tegen Lucifer.
De twede helft sluit niet aan op 1177; men moet er tussen denken: als ik anders gehandeld had.

1180 als een verbranden doeck. Werd in deze uitdrukking een bepaalde doek bedoeld? L. Jansz schreef (D 12, 746) dat al ons doechde is als sulcken doeck.

1181 gelyck een roock; deze in het Mnl. gewone konstruktie, komt in de 16e en 17e eeuw weinig, daarna vrijwel alleen nog dialekties voor; Stoett³ § 96b.

1185 De afschrijver heeft blijkbaar nimmermeer = nooit gevoeld, en daardoor nog eens meer toegevoegd.

1187 De Wachter treedt, tot het publiek sprekend, uit zijn rol; ‘ten is niet in sduvels machten’ had hij moeten zeggen.

[p. 57]

G 1195

en roepen altijt: ‘O wij! o wach!¹¹⁹⁵

 

dat ick oijt was gebooren!’,

 

daer altijt nacht is sonder verdrach,¹¹⁹⁷

 

tanden knersinge en handen geslach

 

en eewich sijn verlooren.

 

 

1200

Ghij vuijl gebroet / om taersche goet

 

dat u die werlt brochte,

 

sijt niet verwoet / soo Eesaw doet,

 

die sijn erff vercochten

 

soo scandelick om een scotel brij,¹²⁰⁴

1205

en laet u niet bepraeten:

 

al tgoet ter werlt is maer een lij¹²⁰⁶

 

en naer u doet sijdij een prij;

 

waer wildij u op verlaeten?

 

 

 

Waer sijnse nu / dat vraech ick u,

1210

die hier hooch waren geseeten?

 

twaer nu een gruv / en(de) groot gespuv;

 

sij sijn oick al verbeeten.

 

dus en hebdij ter werlt geenen troost

 

dan an Hem, die u gaff dat leven!¹²¹⁴

1215

Hier mee soo sluijt ick mijn propoost

 

en ick wil bij der hellen proost

 

en hoorent vonnis geven.

Sprect

 

Coempt, alle die tot ondeuchden sijn gewent,¹²¹⁸

 

coempt, hoort hoet gaen sal met Quaet Waerlick Rigement!

Lucifer

1220

Mijn heeren, wij weeten wat Quaet Rigement bedreven // heeft,

 

dus sullen wij hem eewich schoffieren,

 

want oick den Heer hem overgegeven // heeft.

 

Dus brengt hem in den afgront, ghij lelijcke stieren.

1195 zie 1177 en 903, A.

1197 Matth. 8:12 e.o.p. Vgl. Van den Levene ons Heren 3939 vlgg. Het is een normaal verschijnsel, dat vlotte, krachtige plaatsen in rederijkerswerk berijmingen van bijbelteksten blijken. Reeds twee maal werd ik op bizonder mooie regels bij Lauris Jansz gewezen: beide bleken parafrases van de lofzang van Maria, Luk. 1:46 e.v., eens tot dialoog verwerkt tussen Maria en Jozef op hun tocht naar Egypte (T.M.B., D 12, 293; E 9, 714).

1204 Gen. 25:34.

1206 1 Joh. 2:17.

1214 Joh. 6:33.

1218 De wachter roept de duivels van mindere rang dichterbij, die zo dadelik 't vonnis moeten uitvoeren; vgl. al onse gesellen G 1226.

[p. 58]

Zinderises

 

Lucifer, meester, wij willen u obedieren.¹²²⁴

G 1225

Ou, ghij gierige gieren / brengt hem ter hellen!

Sonde

 

Heer proccuruer, hier sijn al onse gesellen;¹²²⁶

 

al hebben wij bellen / hij wert ter hellen gebrocht.

Waerlick

 

Och! och! och! moort! moort! moort!

Knagen

 

Jae, haddij dat eer bedocht,

1230

tis nu te laet, ghij hebt te lang gebeijt.

 

 

 

Dus mijn heeren, isser ijet misseijt,

 

dat niet voerbreijt / als quaede clappeijen:

 

een igelick meijt / al sulcxs sij saijen.¹²³³

 

 

 

Dus bidden wij: ‘Wiltet ons vergeven;

1235

peijnst: die duvelen hebbent bedreven.’^1231-35

 

 

 

FINIS, LANCK 1254 regulen

1224 Obedieren, 4 silbig; zo Everaert XXVI 299: faylgiert; de Roovere (van 't Hoog, blz. 26): vieren; S.d.M. 3057: goedertieren. Dit laatste is dus geen onzuiver rijm, zoals Mej. Immink meende (blz. LXIX).
Hiernaast de langere vorm op -iéren, S.d.M. 11:useren, 922:verneert; Wilhelmus, laatste couplet: Heere.
Beide vormen bestonden naast elkaar, als cryeren & cryééren (zie aant. G 27). Er is derhalve geen reden om met G. Brom, N.T. XXVI (1932) blz. 124, in het Wilhelmus op de aangehaalde plaats halfrijm te vermoeden en ‘een vlotter uitspraak zonder tweeklank te bepleiten’. Vgl. G 27, A.

1226 Heer proccuruer, hs. hier. Wel zegt in 1058 Lucifer ook: ‘Hier wachter’, maar als de wachter tot de procureur spreekt, een van Lucifer's hoogste beambten, kan men zo'n familiare toon niet verwachten.

1233 Gal. 6:7; vgl. B 613.

1231-35 Tegen het publiek.