Ts. Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 2008 (nrs 23-24)

[p. 54]

Recensies

Ieme van der Poel, Congo-Océan: Un chemin de fer colonial controversé. Paris, L'Harmattan, 2006. isbn 2-296-01332-5/2-296-01333-3. Deel 1, 186 p., € 20,50; deel 2, 208 p, € 19,-.
·> Niek Pas

Het klinkt misschien wat vreemd, maar de tweedelige publicatie over de spoorlijn Congo-Océan is een analyse en tekstpublicatie in één. De auteur, Ieme van der Poel, behandelt in chronologische volgorde diverse etappes voorafgaande aan, tijdens en na de constructie van een koloniale spoorlijn in de Franse Congo tijdens het interbellum. Daartoe heeft ze uitgebreide passages opgenomen die afkomstig zijn uit (autobiografische) romans, reisverslagen en artikelen uit de (koloniale) pers. Dit geheel wordt voorafgegaan door een uitgebreide inleiding. Want meer dan een nauwgezette analyse van een omstreden en spannend verleden en de representatie ervan herbergt deze mooi uitgevoerde studie ook een boodschap. De hoogleraar Franse literatuur aan de Universiteit van Amsterdam wil een nieuwe impuls geven aan het onderzoeksveld van (post)koloniale en Francofone studies waarbij ze nadrukkelijk de ambivalenties en tegenstrijdigheden in de geschiedenis en de representatie ervan centraal stelt. Daartoe vormt Congo-Océan, om de clou van deze bespreking maar meteen prijs te geven, een voortreffelijke aanzet.

Rond 1900 was de ontdekking van Afrika een spannend avontuur. Dat was althans het overheersende koloniale discours in artikelen en romans. Aan de hand van de polemiek rond de aanleg van deze spoorlijn laat Van der Poel zien hoe vervolgens twee mythes aan diggelen gaan: die van de trein als quintessens van koloniale vooruitgang in het bijzonder, en die van het koloniale project in zijn algemeenheid. Ze schakelt daarbij voortdurend tussen twee niveaus: dat van de tekst en dat van de historische context. Overigens streeft ze niet zozeer een Rankiaanse reconstructie van ‘wie es gewesen (ist)’ na als wel een ander doel: inzicht krijgen in de ontwikkeling van dat koloniale discours. Ze wil afstand

[p. 55]

nemen van de klassieke zwart-wit tegenstelling tussen de kolonisator en de gekoloniseerde.

Ter bewijsvoering heeft Van der Poel uitgebreide tekstfragmenten opgenomen uit artikelen en debatten die einde jaren twintig werden gevoerd rond de aanleg van het traject. Franse schrijvers trokken naar Afrika om met eigen ogen de mensonterende omstandigheden te aanschouwen waaronder lokale en geïmporteerde arbeiders de lijn aanlegden. In hun boeken en artikelen gingen ze in debat met de verdedigers van de koloniale status quo, zowel overheden als koloniale instituten. Het door Van der Poel verzamelde bronnenmateriaal is uiterst divers: historische werken, illustraties (foto's), romans (uit het koloniale en postkoloniale tijdperk) evenals reisverslagen. Met name artikelen afkomstig uit de Franse koloniale pers, een nauwelijks ontgonnen bron, nemen een belangrijke plaats in in dit prettig gemêleerde corpus.

Nu werd Frans equatoriaal Afrika door Parijs in feite beschouwd als de Assepoester van het Afrikaanse rijk. Dit armlastige gebied had nauwelijks interne mogelijkheden tot ontwikkeling. Hoewel het project voor een spoorlijn dateert uit 1886 duurde het tot 1921 voordat een begin werd gemaakt met de werkzaamheden. Er moesten veel financiële, organisatorische en praktische moeilijkheden worden overwonnen voordat de lijn in 1934 feestelijk kon worden geopend. Vanaf de start was dit project omstreden. In 1926 stelde René Maran het systeem van dwangarbeid aan de kaak. Pas toen de lokale bevolking in opstand kwam besteedde ook het communistische L'Humanité er aandacht aan. Saillant detail: niet zozeer de lijdende bevolking maar de opstandige onderklasse trok de aandacht van de Franse communisten. Daarnaast berichtten tal van literatoren waaronder Albert Londres, Georges Simenon en Michel Leiris in reisverslagen en romans over de deplorabele arbeidsomstandigheden en de verstrekkende gevolgen die de aanleg had voor de plaatselijke bevolking: in totaal kostte de aanleg aan circa 20.000 personen het leven. Hun visie weerspiegelt in feite het al eerder tentoongespreide pessimisme van Joseph Conrads Heart of Darkness (1902).

Tegenover deze kritische werken stond de koloniale pers met als vooraanstaande periodieken La Revue indigène, La Dépêche coloniale en La Presse coloniale illustrée. Deze bladen

[p. 56]

ondersteunden de werkzaamheden en dienen te worden beschouwd als exponenten van het triomfantelijke koloniale discours dat wortelde in de 19e eeuw. In hun artikelen staan niet de lijdende bevolking of uitgebuite arbeiders centraal maar de grootsheid van het project en de efficiëntie waarmee het werd uitgevoerd.

Hiermee is Congo-Océan een werk over de botsing van discoursen, officiële versus alternatieve vertogen. Deze casestudy naar een spoorlijn leent zich hiervoor door de duur van de werkzaamheden en de vele woorden die er destijds aan zijn gewijd. Kortom, een treffend voorbeeld van het (intellectuele) debat over het koloniale oeuvre. Naast optimisme kwam er in de loop van het interbellum meer ruimte voor twijfel, pessimisme en openlijke kritiek. Toch gaat Van der Poel niet zo ver om in deze periode al van een heuse ‘anti-koloniale literatuur’ te spreken. Maar, betoogt ze, dit vertoog legt wel de fundamenten voor nieuwe genres die opbloeien na de Tweede Wereldoorlog, als de Franse gebieden in Afrika onafhankelijkheid verwerven.

Want de geschiedenis van deze spoorlijn zinkt met de onafhankelijkheid van Afrika niet in de vergetelheid. Afrikaanse auteurs zetten het debat nu voort. Sommigen rekenen in hun geschriften radicaal af met het koloniale project; anderen daarentegen ontvouwen ook een andere kijk. Camara Laye beschouwt in zijn autobiografische L'Enfant noir (1953) de spoorweg als speerpunt van moderniteit die Afrikanen, naast veel ellende, ook de mogelijkheid bood zich te ontworstelen aan de plattelandssamenleving en een carrière op te bouwen in de stad. De Afrikaanse literatuur verrijkt het bestaande zwart-wit beeld. Het reductionistische schema onderdrukker-onderdrukte wordt genuanceerd zoals blijkt uit de roman Monnè, outrages et défis (1990) van Ahmadou Kourouma.

De analyse van de Afrikaanse postkoloniale literatuur onderstreept dat de literaire representatie van het koloniale tijdperk inmiddels enorm is verbreed en vooral ook verrijkt, juist omdat het aan het oorspronkelijke dualisme voorbij is gegaan. Met het naar tijd en plaats begrensde Congo-Océan toont Van der Poel hoe onbegrensd de koloniale geschiedenis in feite is.

·> niek pas (1970), historicus. Als universitair docent verbonden aan de Universiteit van Amsterdam

[p. 57]

Pieter van Wissing (red.), Stookschriften. Pers en politiek tussen 1780 en 1800. Nijmegen, Vantilt 2008. isbn 97 90 77503 85 0 368 p.
·> Annemieke Kouwenberg

De bundel Stookschriften, over de rol van tijdschriften en kranten als opiniemakers in de politieke verwikkelingen tussen 1780 en 1800, is uitgegeven in samenwerking met de Stichting Jacob Campo Weyerman. Die stichting ijvert voor een herwaardering van de achttiende eeuw: het saaie imago van de periode is aan herziening toe. De bundel moet daarin verandering brengen door aandacht te besteden aan de turbulente politieke ontwikkelingen en de fanatieke strijd op schrift die daarbij hoorde.

Uit de artikelen blijkt dat het inzetten van periodieken om de politieke opinie te beïnvloeden een succes was. De strijd in tijdschriften speelde in de strijd tussen patriotten en orangisten over wie de macht in Nederland in handen moest hebben (namelijk een democratisch bestuur versus voortzetting van het stadhouderlijk bewind) een belangrijke rol. Dat sommige van die tijdschriften slechts kort bestonden is daarbij veel minder van belang.

De politieke gebeurtenissen in de aanloop naar de revolutie van 1787 brachten de ontwikkelingen rond tijdschriften in een stroomversnelling. In die periode zagen met name patriotten hun kans schoon om door middel van de pers hun politieke idealen uit te dragen. De nieuwe samenleving die zij voor ogen hadden was verlicht en democratisch. Orangisten, die de politieke touwtjes in handen hadden, zagen minder noodzaak om de pers in te zetten voor politieke doeleinden. Dat leverde ze een bijna niet in te halen achterstand op publicitair gebied op. Terwijl in patriotse tijdschriften de verlichte idealen van een democratische samenleving werd verwoord, werd in orangistische bladen juist behoud van de (politieke) status quo gepropageerd.

De artikelen in Stookschriften worden ingekaderd door het voorwoord van Pieter van Wissing, die bovendien de intenties van de redactie kenbaar maakt: aandacht voor het publieke debat in het laatste kwart van de achttiende eeuw en een rehabilitatie van de ‘pruikentijd’. Het saaie imago van de achttiende eeuw kan nog wel wat verbetering gebruiken.

De bundel bevat zestien artikelen die grofweg in drie categorieën in

[p. 58]

te delen zijn. In de eerste categorie hebben de artikelen betrekking op de tijdschriften zelf, en op de redacteuren die daarbij betrokken waren. Een goed voorbeeld vormt het artikel van Ton Jongenelen over Rijklof Michael van Goens. Jongenelen beschrijft helder hoe Van Goens zich voordeed als verdediger van de stadhouder, terwijl hij eigenlijk vooral zijn eigen hachje wilde redden. En passant veegt Jongenelen nog de vloer aan met de historici die de Ouderwetse Nederlandse patriot eerder in handen hebben gehad: dat zij de notoire opschepper Van Goens op zijn woord geloven is wel heel erg naïef. Het belang van zorgvuldig lezen wordt ook geïllustreerd in het artikel van Gert-Jan Johannes, waarin hij in gaat op het tijdschrift De vriend van 't vaderland. De geschiedenis van het tijdschrift blijkt bij goed lezen net even anders dan tot nu toe steeds verondersteld is.

De tweede categorie wordt gevormd door artikelen die betrekking hebben op de politieke rol die tijdschriften speelden in de strijd tussen patriotten en orangisten. In veel van de artikelen wordt uitgebreid ingegaan op het verloop van de strijd op schrift. Orangisten voerden feitelijk vanaf het begin een achterhoedegevecht: de patriotten waren veel eerder en fanatieker aan de slag gegaan met het tijdschrift. De politieke betekenis van periodieken drong tot de orangisten pas veel later door. Ook binnen de twee politieke kampen werden tijdschriften ingezet. De orangistische achterstand wordt pas echt duidelijk uit het artikel van Pieter van Wissing over De post naar den Neder-Rhijn, een blad dat verscheen als antwoord op het patriotse De post van den Neder-Rhijn. Hoewel het blad aansloeg bij een breed publiek, kon het op het niveau van de politieke strijd geen rol van betekenis spelen. Van Wissing verwoordt de achterstand van de orangisten scherp: ‘Het was eerder zo, dat het Oranjekamp het gevaar van déze “nieuwe” media [de tijdschriften dus, ak] voor hun positie aanvankelijk onderschatte, terwijl zij anderzijds de voordelen van het gebruik van het weekblad als politiek vehikel voor het eigen kamp niet meteen inzag.’ (p. 57)

Tenslotte zijn er artikelen die betrekking hebben op tijdschriften die zich bezighielden met de inrichting van een nieuw (in de meeste gevallen patriots) Nederland. Dat geldt bijvoorbeeld voor het zeer leesbare artikel van Simon Vuyk over De Republikein. In dat blad besprak redacteur Jan Konijnenberg

[p. 59]

een aantal prangende politiek-maatschappelijke kwesties, bijvoorbeeld over volkssoevereiniteit, zorg voor de armen en over democratie in het algemeen. De zaken die Konijnenberg in zijn blad aankaartte, waren dezelfde waar de patriotten in de Bataafse Republiek mee te kampen hadden: hoe moest de nieuwe samenleving ingericht worden? Vuyk laat duidelijk zien hoe Konijnenberg zijn politieke overtuigingen aan een breder publiek uitlegde.

Hoewel de meeste artikelen betrekking hebben op de noordelijke Nederlanden, worden in twee artikelen ook de ontwikkelingen in de zuidelijke Nederlanden besproken. In het artikel van Baartmans blijkt het overigens een Noord-Nederlander te zijn geweest, die het genre van het spectatoriale tijdschrift in Vlaanderen introduceerde. Dat er in Vlaanderen ook eigen tijdschriften bestonden die burgers politiek en cultureel bewustzijn bijbrachten, blijkt uit het artikel van Geert van den Bossche.

Stookschriften biedt op een aantal punten interessante vernieuwing. De oriëntatie op politieke bladen die in de bundel wordt gekozen, wijkt af van de gangbare focus op culturele bladen. Het negeren van de een-jaargrens - door Johannes (in zijn studie De barometer van de smaak) opgesteld om tijdschriften te kunnen onderscheiden van eendagsvliegen - laat veel interessante bladen zien, die anders buiten beschouwing zouden zijn gebleven. Maar de bundel bewijst zijn waarde vooral doordat ook de fanatieke toon zichtbaar wordt waarop de bladen hun gelijk probeerden te halen. Juist dat laat zien dat de achttiende eeuw verre van saai was.

·> annemieke kouwenberg is promovendus bij de afdeling Nederlandse Taal en Cultuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zij schrijft een proefschrift over Duitslandbeeld en Duitse ideeën in Nederlandse genootschappen 1750-1840.