Ts. Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 1999 (nrs 5-6)

[p. 36]

Recensies

Theo Bögels
Titia Ram, Magnitude in Marginality. Edward Cave and The Gentleman's Magazine 1731-1754, Overveen, Gottmann & Fainsilber Katz, 1999 (diss. Utrecht).

In 1731 richtte de Londense uitgever Edward Cave The Gentleman's Magazine op, een maandblad dat schaamteloos gebruik maakte van materiaal uit andere tijdschriften en van gegevens die Cave op zijn werk in het General Post Office kon achterhalen. Het blad had een andere formule dan de concurrentie: in plaats van een alwetende en vooral betweterige redacteur-verteller liet Cave al spoedig zijn lezers aan het woord. Hij liet lezersvragen door lezers beantwoorden, drukte talloze gedichten en verhandelingen van lezers af en zwengelde discussies aan over onderwerpen die zijn lezers interesseerden. Het blad is dan ook een onuitputtelijke bron voor de studie van de achttiende eeuw: er zijn geen andere bronnen die zoveel gegevens bevatten overde meningen de smaak van het algemene publiek.

Rams boek is het meest recente werk over Cave en zijn tijdschrift. De vragen die het uitgangspunt voor deze studie vormen zijn interessant, en een aanzienlijk deel van het materiaal dat de schrijfster heeft achterhaald, is nieuw. Daarom is het resultaat des te teleurstellender. Een van de belangrijkste doelen die Ram zichzelf stelt, is het achterhalen van het lezerspubliek, want, zo claimt zij, geen enkel ander tijdschrift had een lezerspubliek dat geografisch en intellectueel zo divers was. Dit is een moeilijk te bewijzen stelling, want van de andere tijdschriften bestaan nauwelijks gegevens. De bewering dat het blad uitzonderlijk was omdat het vooral in de provincie gelezen werd, is eveneens moeilijk staande te houden. Zoals Ram zelf ook al aangeeft, was de verschijningsdag van de meeste tijdschriften afgestemd op het vertrek van de postkoetsen uit Londen, zodat een snelle verspreiding door het hele land gegarandeerd was.

Was het tijdschrift dan wel speciaal voor de provinciale lezer samengesteld, zoals Ram beweert, en was dit lezerspubliek zo divers? Het uitgangspunt dat de schrijvers van de ingezonden stukken ook lezers van het tijdschrift waren, is terecht. Als de identiteit van deze schrijvers achterhaald kan worden, is het mogelijk iets te zeggen over de verspreiding van het lezerspubliek. Ram gaat niet in op het feit dat schrijvers van ingezonden brieven en gedichten niet typerend voor het overige lezerspubliek hoeven te zijn. Slechts van ruim vierhonderd van de vijfduizend gedichten, afgedrukt tussen 1731 en 1754, de tijd dat Cave verantwoordelijk was voor het tijdschrift, zijn de auteurs bekend. Dit zijn slechts tweehonderdvijftig namen, waaraan Ram er vijftig toevoegt. Statistisch gezien is het totale aantal identificaties erg laag, en de generaliserende conclusies die Ram hieruit trekt, zijn nauwelijks onderbouwd. Mijn twijfel over de conclusies komt ook voort uit de bronnen die Ram gebruikt. De informatie over de bekende dichters wordt kritiekloos gehaald uit de Dictionary of National Biography, waarvan het laatste deel in 1910 verscheen. Hoezeer dit materiaal verouderd is, blijkt bijvoorbeeld bij de opsomming van vrouwelijke dichters. Over Constantia Grierson zegt Ram de dnb na, dat van de meeste van haar gedichten ‘copies have not been preserved’ (87). Echter, al in 1984 schreef Lonsdale in

[p. 37]

zijn baanbrekende Eighteenth-Century Women Poets, dat ‘a manuscript notebook containing both published and unpublished poems by her has recently come to light’ (92). Lonsdales boek staat wel in Rams bibliografie, maar is blijkbaar erg selectief geraadpleegd.

Ook over de inhoud van de gedichten en essays worden secundaire bronnen als autoriteit geciteerd: als Ram zelf een analyse presenteert, is het resultaat mager. The Gentleman's Magazine besteedde opvallend weining aandacht aan de roman, maar wel aan een even nieuw en verwant genre: de biografie, veelal geschreven door Samuel Johnson, de beroemde redacteur van het tijdschrift. Ondanks het feit dat in de overvloedige bestaande literatuur over deze Lives Johnsons vrije gebruik van zijn bronnen is aangetoond, geeft Ram objectiviteit als een van de kenmwerken van deze levensbeschrijvingen. Tegelijkertijd noemt zij de beschreven levens echter ‘exemplary and commendable’ (166). Beide delen van deze paradox worden ‘bewezen’ door tekstfragmenten, waarbij een textuele analyse ontbreekt.

Tweederde van dit boek bestaat uit lijsten en registers. Hieronder bevindt zich een nuttige lijst met de beginregel van alle gedichten, behalve die in het Grieks, want ‘eighteenth-century Greek fonts are extremely hard to decipher’ (185), met ingangen in dit corpus op datum en auteur. Dankzij Rams inspanningen is er nu ook een reconstructie van Caves fonds, met lijsten van advertenties uit de omslagen van The Gentleman's Magazine die Ram ontdekt heeft.

Margreet de Lange
Index on Censorship 1972-1997: An Embarrassment of Tyrannies. 25 Years of Index on Censorship, W.L. Webb & Rose Bell, eds., Victor Gollancs: London, 1997.

In de eerste 25 jaar van zijn bestaan heeft het tijdschrift Index on Censorship een opvallende gedaanteverwisseling ondergaan. Het begon in 1972 als een nogal onooglijk krantje, gedrukt op goedkoop papier en met een simpel zwart-wit omslag. Nu, ruim vijfentwintig jaar later, verschijnt het tijdschrift in boekvorm met een uitbundig vormgegeven kleurig kaft. (Bij een recent nummer over verboden muziek was zelfs een cd ingesloten.) Deze verandering is niet alleen uiterlijk: ook wat betreft de doelstelling en de inhoud is er in de loop der jaren het een en ander veranderd.

Index on Censorship werd in 1972 opgericht door Stephen Spenderom een stem te geven aan dissidente schrijvers in de Sovjet Unie. Zijn idee was om werk te publiceren van schrijvers die dat in eigen land niet konden omdat ze gevangen zaten of omdat hun werk verboden was. Publikatie van hun werk in het Westen betekende een steun in de rug voor de schrijvers en wekte ook belangstelling voor de situatie achter het IJzeren Gordijn. In deze beginjaren hield het blad zich dus vooral bezig met censuur in de enge betekenis van het woord: het verbieden van publicaties en het monddood maken van schrijvers. In de loop dertijd, en vooral na de val van de muur in 1989, heeft het begrip ‘censuur’ een veel bredere betekenis gekregen. In de laatste tien jaar heeft Index zich ontwikkeld tot een platform voor informatie en debat over velerlei misstanden die kunnen worden opgevat als een belemmering van de vrijheid van meningsuiting, maardie veel verdergaan dan censuur in de enge zin. Dit levert vaak interessante artikelen op over bijvoorbeeld geweld op de televisie of vrijheid van meningsuiting op internet, maar soms dreigt het specifieke karakter van censuurte verdwijnen en denkt de lezer eerder een publicatie van Amnesty International of een andere mensenrechten-organisatie in handen te hebben. Zo verschenen er in het afgelopen jaar speciale

[p. 38]

themanummers over het lot van weduwen (2/98), zigeuners (4/98) en ‘Tribes’ (4/99): boeiend, goed geschreven en gedocumenteerd, maar ver verwijderd van het oorspronkelijke aandachtsgebied van censuur.

Een onderdeel van het tijdschrift dat in vijfentwintigjaar niet is veranderd en wel gericht is op censuur is de rubriek ‘Index Index’: een lijst van censuurfeiten van over de hele wereld, gerangschikt per land in alfabetische volgorde. De lijst wordt samengesteld met behulp van gegevens die zijn verzameld door talrijke organisaties en contactpersonen overde hele wereld en biedt een grote rijkdom aan informatie. Bovendien documenteert de lijst ook politieke veranderingen omdat je aan de hoeveelheid berichten per land kunt afleiden hoe het daar staat met de mensenrechten. Tot 1994 werden aan Zuid-Afrika bijvoorbeeld minstens vier kolommen besteed en na de verkiezingen verschijnen nog maar enkele berichten per keer.

Het boek Embarrassment of Tyrannies laat de hierboven beschreven ontwikkelingen zien aan de hand van 62 bijdragen (artikelen, gedichten, verhalen, interviews) die gepubliceerd zijn in Index on Censorship tussen het voorjaar van 1972 en 1997. Bij de selectie van de auteurs is vooral gekozen voor bekende schrijvers zoals Solsjenitsyn, Gordimer, Rushdie, Chomsky en Soyinka. Het boek geeft een boeiend overzicht van vrijheid van meningsuiting wereldwijd en biedt bovendien een perspectief op de politieke geschiedenis van de afgelopen vijfentwintig jaar. Eerst ligt de nadruk vooral op Oost-Europa en de schrijvers daar, later richt de aandacht zich op andere landen en op nieuwe media. Wie de ontwikkeling van het tijdschrift en de politieke veranderingen van de laatste decennia echt wil ervaren doet er goed aan de oude jaargangen een keer op te zoeken in de bibliotheek en rustig door te bladeren.

Els Stronks
Justus van Effen, De Hollandsche Spectator. Aflevering 31 t/m 60 en 106 t/m 150. Ed. E. Groenenboom-Draai en S. Gabriëls, Duivelshoekreeks 8 en 9, Leiden 1998.

Er is wellicht geen betere manierom het literaire klimaat van het achttiende-eeuwse Nederland te leren kennen dan door het lezen van De Hollandsche Spectator van Justus van Effen. Van Effens schrijfsels hebben de literaire vorm die kenmerkend is voor die dagen: de vorm van een spectatoriaal tijdschrift, met een hoofdredacteur die als ‘spectator’ de zeden en gewoonten van zijn landgenoten bekijkt en er iets aan probeert te veranderen in het licht van de belangrijkste idealen van de Verlichting - redelijkheid, verdraagzaamheid en sociabiliteit. In het tijdschrift staan vertogen, brieven, fabels, persiflages, gedichten, novellen en reisverhalen, gevuld met observaties en moralistische lessen en adviezen.

Het spectatoriale tijdschrift is te zien als barometer van de literaire smaak. Door de vorm, maar ook door zijn inhoud. Van Effen bekijkt als spectator alle aspecten van de toenmalige samenleving, van kleedgedrag tot samenlevingsvormen en van sociale hiërarchie tot het probleem van laster en achterklap. Onder al die onderwerpen bevinden zich ook zaken die met het literaire bedrijfte maken hebben: welke idealen horen schrijvers te hebben, welk genre zou de boventoon moeten voeren, welke ‘oude schrijvers’ dient men in ere te houden, welk leesgedrag is gepast, hoe dient men tegen het verschijnsel ‘broodschrijver’ aan te kijken, in welke organisaties dienen schrijvers zich te groeperen, en welke eisen kunnen aan verantwoorde poëzie gesteld worden - een kleine greep uit Van Effens opmerkingen in De Hollandsche Spectator over literatuur en alles wat daarmee samenhangt.

Wie die opmerkingen meer in detail gaat bekijken, komt soms tot verrassende ontdek-

[p. 39]

kingen. Van Effen blijkt bijvoorbeeld een groot bewonderaarvan Jacob Cats (zie aflevering 37). Dat lijkt wat eigenaardig; Van Effen predikt immers op velerlei gebied vernieuwing. De idealen van de Verlichting die hij in het gedrag van zijn landgenoten weerspiegeld wilde zien, betekenen een breuk met het voorafgaande. En Cats staat - in zekere zin - nu juist model voor dat voorafgaande, door de plaats die de klassieken in zijn werk innemen, door de eentonigheid van zijn alexandrijnse dreunen, en door zijn behoudende standpunten in zaken van moraal en ethiek. Dat alles stoort Van Effen niet, omdat hij een andere kant van Cats' dichterschap ziet: die van het ‘Poetisch vermogen’ van de ‘uitgestrekte en levendige verbeeldingskracht’. Cats' roem is ten tijde dat Van Effen schrijft, 1732, reeds vervlogen. De beroemde volksdichter van weleer is ‘in den afgrond van de uiterste veragting’ neergestort. Ten onrechte dus, want men ziet dan toch de belangrijkste verdienste van deze dichter over het hoofd: het talent om ‘denkbeelden’ op te wekken en ‘konstig [te] schakeren’. Het talent dus van de ‘ware vinding’.

In een andere aflevering (no. 106) gaat Van Effen in op het verschijnsel ‘vaerzemakers’, of liever gezegd, op het ‘uitschot der vaerzemakers’. Dichters die zichzelf dichters noemen, maar die in poëtische vinding ver achterblijven bij het ideaal. Vaak zijn het schrijvers ‘om den broode’, voor wie de inhoud van wat te schrijven - waarheid of leugen - niet uitmaakt, en die zich om stijl al helemaal niet bekommeren. Tussen de regels door kan men het ideaalbeeld Van Effen duidelijk uit deze kritiek zien opdoemen. Een goede inborst van de dichter is voor hem van minstens even groot belang als het vermogen groots en associatief te denken en te ‘verbeelden’.

Al met al leveren de afleveringen van De Hollandsche Spectator voor veel lezers en onderzoekers van nu interessant materiaal, al was het maar omdat de achttiende-eeuwse tijdgeest er zich zo duidelijk uit af laat lezen. Met twee nieuwe delen in de serie heeft uitgeverij Astraea nieuw leven geblazen in een initiatief dat stamt uit 1984, toen uitgeverij Sub Rosa met editeur P.J. Buijnsters de eerste afleveringen van De Hollandsche Spectator als fotomechanische herdruk op de markt bracht. De nieuwe delen bieden een goede inleiding, en een goed verantwoorde editie, die niet erg uitgebreid maar wel bruikbaar ontsloten is. Veel geannoteerd is er niet, maarerzijn wel goede indexen en samenvattingen van de afleveringen opgenomen, zodat onderzoekers hun weg in dit materiaal toch gemakkelijk kunnen vinden. Voorde ‘gewone’ lezer biedt De Hollandsche Spectator vooral veel leesgenot, door Van Effens uitgesproken voor- en afkeuren en zijn meeslepend temperament.