|
| |
| |
| |
Tiny Mulder / Yn petear mei Durk van der Ploeg
In wyt dûbeld hûs oan de forkearsdyk dy't elegant troch Oentsjerk bochtet. Yn de iene helte wennet Durk van der Ploeg mei frou, soan en dochters. Tsjin sawnen moarns giet Durk van der Ploeg op wurkdagen mei de bus nei Ljouwert, dêr't er opmakredakteur is fan de Ljouwerter Krante. De typografy is syn wurk en syn hobby. Jouns tusken fiven en seizen is er wer thús. Van der Ploeg praet maklik oer de poëzy dy't er makket en it proaza dat er skriuwt. Der is hieltyd hwat fan forwûndering oer hoe't syn literair wurk ta stân komt út hwat flarden oan idéën, oerwegings, oantinkens. Dêrom ek is er sunich op sokke flarden en op oansettings ta in fers, in forhael. Hy skriuwt alles op en docht ek noait hwat wei: in man dy't serieus skriuwer is en dat - neffens syn eigen sizzen - yn syn earste bondel fersen hwat al to dúdlik skine litten hat. Earst njonkenlytsen hat er him dêrfan frij meitsje kind, lykas ûnder oaren bliken docht út guon satiryske, soms kabaretteske fersen út syn tredde bondel. Mar nou, nou't er per 15 oktober 1968 ôfgien is as redakteur fan De Tsjerne, hat it proaza by him de foarkar krige boppe de poëzij mei't er folle mear frije tiid krige hat om it experimint mei it tiidfergjende proaza oan to gean. Inkelde wiken forlyn is syn earste roman In man en in minske útkommen. Hy hat twa romans tagelyk ûnder hannen. Hwerom nou leaver proaza? ‘Proaza is in bettere tiidsbisteging as poëzij. As ik jouns thúskom kin ik net nei myn keamer gean en siz: Nou sil ik poëzij skriuwe. Ik kin wol jouns nei myn keamer gean en tsjin mysels sizze: Nou sil ik oan myn romans wurkje.’
- Dou bist yn 1930 berne yn Hoogkarspel. Dou bist dochs wol fan Fryske âlden, net?
P.: Hoogkarspel wie dus oan de forkearde kant fan de Iselmar, krekt as by Garmt Stuiveling, dy't yn Stroobos, ek oan de forkearde kant fan de grins, berne is. Ik haw oant myn tredde libbensjier yn Hoogkarspel wenne en doe kamen wy yn Ealsum to wenjen en dêr haw ik foar it greatste part myn jeugd trochbrocht. Myn âlden wiene beide Friezen, mar de krisis
| |
| |
DURK VAN DER PLOEG
(berne 1930)
| |
| |
hie har nei Noardhollân ta dreaun. Yn Ealsum wie gjin skoalle mear doe't wy dêr kamen. Wy wennen yn de âld skoalle, dêr't Godard Gosses noch foar de klasse stien hat. Hy hat in kear by ús west om de skoalle nochris to sjen. Ik haw yn Dokkum op de Fetzeskoalle gien. Nei de legere skoalle bin ik earst yn de houthannel fan De Wind kommen, yn Dokkum. Dêr wie ik dan sa'n bytsje learling-bisteksiker en krollejonge en ik mocht it seachmoal ûnder de bank wei helje en sa. Yn myn frije ûren bigoun ik to lêzen. Ik hie dus neat oars hawn as de legere skoalle.
- Mar dou mochtst graech lêze.
P.: Earst net. Op de skoalle foun ik tael in forskriklik fak. Dy iene sin: ‘Er lag een dood vogeltje in onze tuin’! Ik wist noait oft ‘dood’ nou mei d of t moast. Ik pinige my der dea oer. Mei fjirtjin, fyftjin jier bigoun ik ynteresse to krijen foar boeken.
- Wie dêr in oanlieding ta?
P.: Wy krigen Fryske boeken yn 'e hûs en thús liezen se De Stim fan Fryslân ek. Ik krige ek in enoarme bilangstelling foar boekhannels. Ik koe gjin boekhannel foarbykomme of ik moast sjen hwat dêr to keap wie. Boekhannel Kamminga yn Dokkum wie foar my IT paradys. Ik wie noch mar jong doe't Kamminga syn boel opromme en doe haw ik dus foar in bytsje sinten hiel hwat ût syn foarrie oernommen. Doe koe ik bigjinne to lêzen en to studearjen. It Frysk lêzen waeide myn âldste broer en my fansels oan. Dêr wie by ús noait in probleem oer. Ten dy't sei, dat er net Frysk lêze koe, dy waerd frjemd oansjoen; it spriek fansels dat men it wól koe. Foar it skriuwen haw ik in kursus folge by de Afûk. Dat woe 'k leare.
- Bist jong bigoun fersen of forhalen to skriuwen?
P.: Mei in jier as sechtjin. De oanlieding kaem, doe't ik De glanzende kiemcel fan Simon Vestdijk lêzen hie. Dêr stiet û.o. in haedstik yn oer de technyk fan it dichtsjen.
- Oer in sonnet, dat de gizelders yn St. Michielsgestel meielkoar makken.
P.: Ja, en doe tocht ik: hé, Vestdijk stelt dat allegearre o sa slim; sa't by dat biskriuwt, sa sil ik it yn der ivichheit net kinne, mar ik sil it al bisykje.
- Sonnetten?
P.: Né, yn kwatrynfoarm. Sa is leau 'k ek myn earste fers nei De Tsjerne gien. Dat wie al wer moai hwat jierren letter. Ik bin great wurden by de poëzij fan Simke Kloosterman en it wurk fan Douwe Kalma, hwant dy boeken hie ik allegearre. By de moderne poëzij waerd ik bihelle troch
| |
| |
it wurk fan Hollânske dichters. Dat sil yn 1948, 1950 west hawwe. Ik lies oer har yn tydskriften en yn de boekhannel kocht ik dan wurk fan dichters fan hwa't ik hwat forwachte.
- En skreaustou doe ek al proaza?
P.: Ja, doe't ik sechtjin, sawntjin wie haw ik myn earste forhaeltsje skreaun, en dat wie foarearst ek it lêste. Ik stjûrde it nei it Friesch Dagblad ta en ik krige it werom mei in briefke fan Gerrit Mulder. Hy sitearre dêryn Cees Rijnsdorp: ‘it forhael is mei sûpe skreaun en net mei bloed’. Doe fielde ik my folle mear oanlutsen ta de poëzij en ik hie ek wol yn de gaten: as ik proaza skreau, dan waerd it fiersten to poëtysk proaza. Dat is noch sa.
- Yn it fers Humaen/Humor (Tsjerne, oktober 1967) steane de rigels:
de mollen rilje ûnder de groun
lâns nei greate gehoargongen
Hat dat yn it algemien hwat mei dyn hantearring fan de tael to krijen lyk as dy him ûntjown hat fan de bondel Lok op eachlingte nei Hwerom is de himel swart? Dou bist bigoun mei ‘slimme’ wurden, dêrnei hastou in skoft wurke mei archayske Fryske wurden, en yn dyn lêste bondel fynt men fan beide suver neat werom.
P.: Dou bast dy archaïsmen doe ‘in forpakking’ neamd. Dy frjemde wurden yn Lok op eachlingte funktionearren doe foar my as in modernistysk forskynsel yn in nije poëzij. De archaïsmen yn It Libertynsk Gehucht kamen nei in bisinning op de funksje fan dy frjemde wurden. Se pasten by neijer bisjen net yn de tael. My tocht, dat dy archaïsmen yn it foarste plak as klanken, nije klanken, funktioneare koene yn myn poëzij en útdrukking jaen koene oan in gefoel fan geheimsinnichheit, dat ik oer my hie. Yn it twadde plak woe ik dy moaije, mar yn ûnbrûk rekke wurden wer ynkorporearje yn de tael. Efterôf leau ik, dat it brûken fan archaïsmen my net altyd goed ôfgien is, en dat se net diene hwat ik my der fan foarsteld hie. Mar dochs wit ik ek wol plakken yn myn poëzij dêr't it archaïsme wol funktionearret.
- Dou naemst wurden mei in - sij it forgetten - bitsjutting. As it dy meast om de klank gie, hiest ek wol wurden mei de winske klank bitinke kind. P.: Dat haw ik hiel inkeld wolris dien. Mar ik sil dy sizze hoe't ik wurke. Ik haw wol fersen skreaun nei oanlieding fan inkelde wurden, as kaei ta hwat in fers wurde moast. Sa koe sa'n archaysk wurd it Leitmotiv,
| |
| |
de klankboaijum foar in hiel fers wêze. Dêromhinne ûntstie dan it fers.
- Hastou sokke wurden altyd opsocht yn it wurdboek of wiene der ek wurden by dy't by jimme thús of yn Ealsum wol gongber binne, mar op oare plakken yn Fryslân net?
P.: Jawol. Ik bin destiids oanfallen op de útdrukking ‘n 'e ribel’. Se seine: dat bistiet hielendal net. Mar ik wit sekuer, dat ús mem dy útdrukking brûkt. Foar in part kamen se wol út it wurdboek. Dy trof ik dêr dan oan, lyk as bygelyks it wurd ‘elger’, dat is in soarte fan fisktúch. Ik foun it in prachtich wurd om to brûken. Ik haw ekris it wurd ‘swil’, foar ile, brûkt. It frjemde foun ik, dat Ype Poortinga my letter frege hwat it wurd ‘swil’ bitsjut. Doe haw ik sein: Dan moatte Jo yn Jou eigen wurdboek lêze, hwant dêr stiet it yn.
- Mar dou bist derfan weromkommen.
P.: As ik nou de balâns opmeitsje fan hwat ik sa stadichoan oan poëzij skreaun haw, dan leau ik, dat it wurk oer it algemien to esotearysk is, dat it in soarte fan geheimskrift foarmet, hwat winlik yn dizze tiid net mear funktionearret.
- It hat dus allegearre ek mei de ûntjowing fan de poëzij yn Nederlân to meitsjen. It de dingen in namme jaen, dy't magysk funktionearje moat, lyk as de experimintelen woene.
P.: Ja. En lyk as Jo Smit alris sein hat: lytse, noch net folle brûkte talen, lyk as de Skylger dialekten en ek it Frysk, jowe noch in ekstra mooglikheit ta experimint, omt der terreinen yn braek lizze. Yn it Hollânsk binne wurden dy't ek folslein forâldere binne, mar dy't wy allegearre noch wol kenne omt dêr in folle greater kontinuïteit is en omt de tael safolle mear en troch mear minsken brûkt wurdt. It Frysk forliest kostbere eleminten en dy woe ik wol weromhelje.
- Ja, mar dat wie foar dy fers twa. Letter hastou yn in bisprek fan moderne Fryske poëzij skreaun, dat poëzij folle greater mooglikheden krijt as de poëzij-tael gelyk komt to stean mei de praettael mei alle banaliteiten en stilistyske tokoarten derby. Mienstou dat nou?
P.: Ik seach dat yn it wurk fan Meindert Bylsma, en yn myn eigen letter wurk haw ik ek wol fornommen, dat de praettael folle direkter is. Ik leau net mear sa bot yn de literatuertael, lykas wol west hat. Dy praettael kin men fansels better formulearje en byslypje, mar de sterke eleminten yn de praettael komme better oer.
- Mar dat hastou net seis al dwaende ûntdutsen, mar yn it wurk fan oaren.
| |
| |
P.: Ja, hwat soks oanbilanget bin ik in slim sekundaire geast.
- En ik freegje my nou wer ôf: as de lju ienkear bikaem binne fan de forrassing: hé, dy jonges dichtsje krekt sa't wy prate, is de hiele aerdichheit der dan net yn ienkear wer ôf?
P.: Dat wit ik net. Elke tiid fynt syn eigen oanspraek.
- It foroaret nou sa hurd.
P.: Neat oan to dwaen.
- Binne it dan net allegearre moades?
P.: It hat grif mei moade to meitsjen, mar myn gebrûk fan archaïsmen wie gjin moade.
- Né, dat siz ik ek net. Dat wie fan dysels.
P.: Mar ik bigryp nou wol, dat men de Fryske archaïsmen dochs net rêdde kin. Mar it muoit my om hwat der weiwurdt.
- Sjoch Heil om seil mar. Mar yn proaza kinst it archaïsme folle better brûke as yn poëzij. Yn proaza hellet men de bitsjutting fan in ûnbikend of net mear bikend wurd wol út de kontekst.
P.: My tinkt ek, dat as it Frysk him net oanpast by de tinkwrâld en de libbenswize fan dizze tiid, it gebrûk dan hurder efterút giet as foarút. Wy sille ús earder rjochtsje moatte op it finen fan wurden foar nije dingen en dan sa, dat de minsken se ek brûke wolle.
- Is dat net folle mear in put foar it proaza as foar de poëzij?
P.: Ik tocht fan beide, mar ek hjir wer kin it proaza makliker yngong meitsje.
- Dou bist by alle foroaringen yn dyn wurk ek ôfstapt fan it net brûken fan haedletters. Dyn nijste bondel stiet fol haedletters, oan it bigjin fan elke rigele en soms ek noch middenyn de rigele.
P.: Ik haw in skerp typografysk each. Foar my komme foroaringen yn de typografy earder as foar in oar. Guon skriuwe al tsien, tolve jier allinne lytse letterkes,
- ikke...
P.: Dat kin ik my net foarstelle. Ik moat my typografysk hieltyd omskeakelje, sil ik myn gerak krije. Ik nim elk typografysk moadeforskynsel op, omt it foar in part myn fak is. Ik foun it hiel wichtich om in heap haedletters to brûken, hwant ik kaem op in stuit ta de konklúzje, dat der haedletters binne om se to brûken. Sels ryklik. Earder foun ik ûnderkastletters prachtich, nou fyn ik haedletters moai.
- Ik fyn se beide moai, mar net trochelkoar. Men krijt sokke moaije, rêstige pagina's om nei to sjen, mei allinne ûnderkastletters.
| |
| |
P.: Sels by ôfbrutsen wurden - Tu-Nen - skriuw ik it twadde wurdlid ek wer mei in haedletter. Soms kin dat ek funktioneel wêze, as it twadde of tredde wurdlid op himsels ek in selsstannich wurd wêze kin.
- Dou past destiids skreaun yn Fakirs fan de wurge slangen (Tsjerne, okt. 1960) dat de Fryske literatuer ‘skruten yn in skaedposysje fan de moderne Nederlânske literatuer’ forkeart. Is dat neffens dy noch sa?
P.: Foar in great part wol. Der binne wol útsûnderingen en dat binne de moderne Fryske réalistyske romans, dy't wy wol oantsjutte kinne as streekromans, en dy't yn Hollân sjoen wurde as folslein hwat nijs. Nim De Smearlappen fan Wadman mar. Dat boek waerd yn Hollân ûntfongen as hwat geweldich nijs. Op himsels wie dat sa net, mar yn Hollân mei syn al wer moai lange greatesteds-kultuer seagen se sa'n boek mei hiel oare eagen as wy. Mar hwat de poëzij oanbilanget: hwat foar ús nij is, hat der yn Hollân al west. Yn it proaza soe ik trije skiften ûnderskiede wolle: de Hollânske, de Fryske en de Flaemske. Ik lês leaver Flamingen as Hollanners, omt yn de Flaemske literatuer it plattelân en dêrmei it gefoel, de romantyk, sa'n greate rol spilet.
- En de lytse stêd, lyk as wy dy yn Fryslân ek kenne.
P.: Ik bin net sa nochter as Vestdijk of as Wadman. Ik hâld my leaver by skriuwers as Ward Ruyslinck, Jos Vandeloo, Hugo Claus, krekt om dat arkadyske en romantyske, alhoewol't ik skriuwers as Harry Mulisch en Jan Wolkers ek tige wurdearje.
- Tinkt dy ek net, dat in goede krityske bigelieding fan de Fryske poëzij ûntbrekt?
P.: Ja, al jierren. Lolle Nauta hat wolris bisocht om yn in pear essays hwat oer de Fryske lyryk to sizzen en by hie dêr wol aerdich ynsicht yn. Hy hat ris skreaun oer myn tokoart oan lyrysk subjekt. Dat wie 'k wol mei him iens en sûnt haw ik ek minder objektyf skreaun. Dêrút lied ik ôf, dat Lolle Nauta foar de lyryk wol hwat dien hat. Fierder is it allegearre earmoed: gjin oersjoch fan de poëzy nei 1945 (of nei 1940), gjin kritysk ynsjoch yn hwat der yn Fryslân oan poëzy skreaun is, net iens noch in stúdzje oer it oeuvre fan ien as Douwe Tamminga.
- Der is sels, foarsafier't ik se lêzen haw, net ien west, dy't yn syn krityk op dyn lêste bondel wiisd hat op it feit, datstou sa goed as hielendal ôfstapt biste fan de elemintaire bigripen dy't yn dyn earste en twadde bondel oerhearskje: wyn, fjûr, wetter, mem, gewaechs. It muoit my, datst dy eleminten net - oars en moderner dan - yn dyn nij wurk bihelleste. Miskien muoit it de kritisi wol net.
| |
| |
P.: Ik lês kritiken net mei ynmoed. Se binne oerflakkich, soms bar oerflakkich. Oan bilangryk wurk wurdt net iens omtinken jown. Allinne as Douwe Tamminga in bondel útjowt, stiet al foarút fêst, dat dat wurk biskate kwaliteiten hat, en dêr skriuwe se dus wol oer.
- En der binne forskeidene kritisi dy't net iens mear in letter oer poëzij skriuwe wolle, hwant se krije gjin hâldfêst oan de moderne poëzij. En hwant der noch wolris hwat oan docht - iksels derby - bisiket mar hwat: moai?, hwerom?, net moai?, hwerom net? Oan bistudearring komt net ien ta.
P.: It is in great biswier, dat der mar op los kritisearre wurdt troch Jan en Alleman.
- Net ien krijt de kâns om as fêste kritikus fan in blêd alle Fryske poëzij to bisprekken en sadwaende in oersjoch to krijen en gesach to kweken. Dou dochst it gauris foar De Tsjerne, mar ek Leo Popma wol, of Jan Wybenga. Astou sels kritiken skriuwste, hoe dochstou dat?
- Ik lês earst de bondel en notearje de earste ympulsen. Letter lês ik de bondel nochris wer en bisykje ta in totaelbyld to kommen en ik freegje my ôf: hwat is hjir de liedende gedachte, hwat is it thema? De anderten dêrop binne foar my de kaei yn de goatte. Faek blykt my dan ek, dat fersen dy't my fuort oansprekke, letter net mear oansprekke, en dat oare fersen dy't my earst net opfoelen, wearde krije. Dat binne faek de fersen mei de measte fordjippingen. Dêr bisykje ik my dan op to oriëntearjen. Mjitstêven sjoch ik net.
- Goed, mar yn Fryslân komme net folle bondels út dy't ien gehiel foarmje, of ien thema hawwe. Se forskine almeast sa'n lange tiid neidat it earste fers skreaun is, dat de dichter wylst in ûntjowing trochmakke hat en oars bigoun is to skriuwen.
P.: Yn it hiele poëzy-skriuwen hjir sit wol hwat in line, mar komselden bout ien in homogeen oeuvre op. Douwe Tamminga docht dat, en Sjoerd Spanninga ek. Mar Jan Wybenga bygelyks foroaret fan bondel ta bondel en dêr sjocht men in ûntjowing. Oaren falle gewoan wei. Ik lean wol, dat der op dizze safolle fjouwerkante kilometers fan Fryslân ek wolris in oerproduksje fan poëzij is. It stikt hjir fan de dichters. Yn De Tsjerne hawwe de lêste twa jier sechtjin minsken debutearre: ien proaza, fyftjin poëzij.
- Sjoch ris nei alle nammen dy't sûnt 1946 yn De Tsjerne stien hawwe. Gâns hearst noait mear fan, oaren binne oergien op proaza en mar in pear binne by de poëzij bleaun. Sa sil it mei dy sechtjin debutanten ek
| |
| |
wol wer gean. Hat in dichter yn wêzen hwat oan krityk, theory, rjochtingen, skoallen?
P.: Jawol, ynsafier se fan jins eigen tiid binne. Nim nou Dylan Thomas...
- sûnder hwaens wurk dyn It Libertynsk Gehucht net to tinken is neffens Jo Smit...
P.:... dat fyn ik geweldige fersen, nóch. Mar hwat de skôgingen oangiet: ik haw dus, lyk as ik al sei, wol hwat oan dy skôgingen fan Lolle Nauta. En hwat de theory oangiet: ik haw in protte yn dy boeken fan Paul Rodenko omlêzen. Mar ik jow mear om it praktysk dwaen, sûnder my om de theory to bikroadzjen.
- Hoe tinkst oer strange fersfoarmen? Dou brûkst se wolris.
P.: Soms doch ik it wol graech. Rymwurden bringe je wolris op idéën, mar meast: né.
- Soene yn dizze tiid it itige metrum en it rym net wer o sa gaedlik wurde by it oerbringen fan fersen op harkers by poëzy-festivals? Harkers forwachtsje noch faek fersen dêr't se hjir en dêr hâldfêst oan knie troch rymwurden en maklik yn it ear lizzende ritmen.
P.: Miskien wol. It frije fers giet by in hopen lâns, tocht ik.
- Yn dyn bisprek fan Floedmerk fan Douwe Tamminga (Tsjerne 1967) skriuwstou, tocht ik, hwat smeulsk oer poëzyfestivals en gebrûksliteratuer dy't op stencils forspraet wurdt.
P.: Ik doch dêr in konstatearring mei it each op de poëzylêzer. Dat is in tiidsforskynsel, de lêzer hat leafst it frije, net esotearyske fers. Sokke poëzij kin wol in skamper forneare. Dêr moat men ek gewoan, hwat spotsk, oer prate kinne en it banael bioardielje kinne. De âlde earnst, dêr't de literatuer altyd mei omjown waerd, moat nou ek út wêze.
- Soestou foldwaning fine yn poëzij, dy'st eins allinne mar op it podium bringe kinste?
P.: Né. 't Soe ek net kinne. Ik kin net iens deklamearje en noch minder tonielspylje, lyk as dat doe op it poëzy-festival yn de Harmony yn Ljouwert dochs in heap barde.
- Dou fynst dy poëzij wol aerdich, mar dy is net foar dy.
P.: Ja.
- Is it skriuwen fan fersen foar dy needsaeklik.
P.: Jawol. Mar ik wurkje by riten. Yn in pear dagen skriuw ik samar in fers of in rige fersen, heal ôf faek. Ik tik se út en dan sjoch ik letter, soms folle letter, wolris wer. Ut seis, acht gedichten kinne dan samar tsien of tolve groeije. Dan sjoch ik faek moannen net mear nei fersen
| |
| |
om, dan stean ik droech. En dan ynienen moat it wer. Sa sterk, dat ik midden ûnder myn deistich wurk wol graech nei hûs woe om to sjen hwat der al op papier stiet. Dan is it prachtich wurk.
- Biwarrestou al dyn prebearsels?
P.: Der wurdt by my noch gjin fodtsje wei. Ik haw alle oantekeningen noch fan it earste bigjin ôf.
- Marten Scholten sil wiis mei dy wêze. Hast ek alle oantekeningen noch fan dyn skôgingen?
P.: Né, dy doch ik wei. Ik fyn it skriuwen fan skôgingen gjin skeppend wurk, omt ik ûnder it nivo bliuw dat se hearre to hawwen. Dat makket my altyd wer moedeleas en bidroefd. Mar fersen skriuwe is foar my altyd forrassend. Ik bigryp myn fersen net daliks. Ik moat se lêze, lûdop lêze, ynterpretearje, herynterpretearje en soms ek wol ôkarre op 't lêst. - En astou dyn earste bondels lêste?
P.: Myn earste bondel haw ik in skoft net lije mocht, mar nou wol wer. Ik kom stadichwei wol op myn útgongspunt werom. Mooglik dat ik dan ek in synthese fyn tusken dy elemintaire bigripen yn myn earste bondels en de moderne visy fan letter.
- Dou hast nou ek wol plesier yn it meitsjen fan aerdige, flotte dingen.
P.: Jawol. Earst net. Yn myn earste bondel bin 'k o sa earnstich.
- O sa! Hier spreekt uw dichter.
P.: Dêr wie 'k my dan ek wól fan biwust. Mar nou haw ik bêst nocht oan hwat sinyske en sarkastyske dingen tsjin it kabaret oan, al binne se faeks totael ûngeskikt foar kabaret. En ik mei ek graech de dingen hiel simpel stelle.
- Dou hast tagelyk mei dyn poëzy ek altyd wol forhalen publisearre. P. Ja, dat is wol aerdich lykop gien. Earst wiene myn forhalen forlingstikjes fan myn poëzy. Dat is letter wol foroare. Mar as ik oan it proaza skriuwen bin, bitraepje ik mysels dêr noch altyd op. Dan moat ik nochterder, hurder, kompakter. Yn ‘De Heilân'’en yn ‘Ut it libben fan Victor Basil’ is my dat leau 'k ek wol slagge. Mei dat lêste haw ik wol fiif jier omgriemd. En op 't lêst haw ik it ek noch sa yn de hite hei yn ien kear úttikt. Ik pankoekbakte froeger trouwens fiersten to lang mei in forhael om.
- Hoe komstou oan dyn ûnderwerpen.
P.: Dy kinne samar ûntstean. 't Kin wêze, dat ik jouns yn de bus sit en dan samar in ûnderwerp by de kop haw. Dat lit my ek net wer los foardat ik yn elk gefal bisocht haw oft it my miskien dochs net slagget. It kin
| |
| |
ek wêze, dat ûnderwerpen, dy't trije, fjouwer jier lyn net in forhael wurde woene, my dochs bybliuwe en dat ik se letter ûnder it skriuwen wei ynienen dochs wol brûke kin.
- Is dat by dyn poëzij ek sa?
P.: Ja. Allerhanne dingen heakje har fêst en wurde letter wol forarbeide. - Skriuwst ek oer eigen erfaringen?
P.: Ja, sa sêft as ik yn de poëzij bin, sa sadistysk bin ik yn it proaza. forhael De Heilân it tsjerkhôf, dêr't wy as jonges boarten en oangiene. Dat wie foar my in lyts paradyske. Koartlyn haw ik der wer ris west. Hwat foel my dat ôf. Ik foun it destiids sa'n moai, kreas tsjerkhôf, mei froede boargers fan Dokkum derop, mar dêr blykte neat fan wier to wêzen. 't Is in gribus. Yn it forhael haw ik myn fantasy gean litten om hwat wy dêr op dat tsjerkhôf diene, hinne.
- Dou skriuwst hast altyd wrede forhalen, mei martelingen.
P.: Ja, sa sêft as ik yn de poëzy bin, sa sadistysk bin ik yn it proaza. - Dou boust ek wol in romantyske sfear op, mar dêr barre skriklike dingen yn. Yn Ut it libben fan Victor Basil sprekt dat fansels, dat spilet yn in konsintraesjekamp, mar yn De Heilân - op dat arkadyske tsjerkhôf dus - net.
P.: Né, mar der wiene in protte sadisten yn myn jeugd. Wy hiene in ploech jonges en dêr wiene sadisten by, hear. Ik stie sels hwat oan de rânne, al die ik wol mei yn de ploech. Dêr wie Rink van der Velde ek by. Wy hawwe in skoft yn deselde klasse sitten. Ik hie ek noait rûzje, mar it sadisme boeide my wol en ik fyn noch altyd hwat boeiends yn sadisme. De oarloch foun ik ek earder nijsgjirrich as ûntheisterjend.
- En dyn roman In man en in minske?
P.: Dat is in frij pretinsjeleas forhael. Ik haw de earste opset wakker omwurke. Ik stel my by it skriuwen fan proaza nou hieltyd fragen as: hokker doel hat it? en bart hjir hwat? As dêr gjin anderten op binne, hâld ik op, of ik bisykje it oars. Dizze metoade helpt.
- Hastou foar dyn proaza hwat oan wurk fan oaren?
P.: Yn Fryslân net. Earder hie ik noch wol hwat oan proaza fan Hollanners en Flamingen, mar nou net mear. Ik mei graech út en troch in side as tsien lêze yn sa'n boek as fan Samuel Beckett Malone sterft, mar dan haw ik ek foar twa dagen genôch lêzen. Ik lês ek wol graech Marnix Gijsen en L.P. Boon, mar ik kin net in roman yn ienkear útlêze. Ik lês helte leaver forhalen. En ek novellen. In turf griist my oan.
- Mar dou hast nou dochs sels in roman skreaun en dou bist mei twa
| |
| |
romans dwaende. Hast dy opjutte litten fan de lju dy't sizze, dat men pas skriuwer is as men in roman skreaun hat?
P.: 't Is mar in lytse roman; hûndert siden. De poëzij bigoun my op 't lêst de kiel út to hingjen. Dou bast ek alris sein: hwat doel hat it safolle fersen to skriuwen? Ik tocht: ,t Hat ek gjin nut, lit my in roman skriuwe. Ik foun it wol moai allerhanne fiten en gekkichheden to bitinken om it forhael roun to krijen. Ik hie dus in man en in minske, en ik waerd nijsgjirrich hwa fan beiden it sterkste wêze soe. Doe't ik dat wist, wie de roman ek dien en hoegde ik 'm allinne noch mar in kear oer to skriuwen. In wurk fan in pear wike.
- Hwat dochst nou leaver, proaza of poëzij?
P.: Proaza. In roman. As ik jouns thús kom kin ik net nei myn keamer gean en sizze: Nou sil ik mei poëzij oan de slach, mar ik kin jouns wol nei myn keamer gean en tsjin mysels sizze: Nou sil ik oan myn roman wurkje. Ik tik alles, hwant dat liket netsjes en ik bin in netsjese wurker. Tikjen giet ek flotter. De machine ynspirearret my. Je kinne de gedachten by de tekst hâlde. En ûnderweis stel ik hieltyd myn fragen.
- Dou as forsoarger fan boeken. Hoe bist yn de typografy bidarre?
P.: Ik wie dus learling-bisteksiker by de houthannel, mar as ik yn it drukkersfak woe, moast ik dêr foar myn sechtjinde oan bigjinne yn forban mei de forgoeding foar de fjouwerjierrige oplieding. Sa kaem ik yn Dokkum op de drukkerij Schaafsma & Brouwer, de plysjeútjowerij. Dêr bin ik de earste bigjinsels fan de typografy baes wurden. Ik gie ek yn Ljouwert op de ambachtsskoalle en doe haw ik ek myn fakdiploma krige. Ik wie in forwoeden lêzer fan fakliteratuer dy't oaren fuortsmieten, sadwaende rekke ik ek better op de hichte mei it fak as in oar. Ik orientearre my op de typografyske foarmjowing, wylst ik fan myn fyftjinde oan myn achttjinde ek noch in kursus frij tekenjen folge haw. Dêr haw ik letter noait wer hwat oan dien, mar ik haw my hielendal smiten op it miniatuer-affiche, dat it omslach fan in boek is, hwant it boek as sadanich ynteressearre my. Doe't ik letter yn de redaksje fan De Tsjerne kaem, haw ik ek fan de miet ôf bisocht dêr typografysk hwat forbettering yn to bringen. En fierder haw ik njonkenlytsen troch myn fak en myn hobby grif sa'n tweintich, tritich omslaggen foar Fryske boeken makke.
- En fan dyn eigen boeken! Dat liket my magnifyk. As men de foarmjowing fan jins boeken oan oaren oerlitte moat, komt men soms foar de malste forrassingen to stean.
| |
| |
P. It is my net gau nei't sin.
- Dou hast acht jier yn de redaksje fan De Tsjerne sitten. Hoe hat dy dat foldien?
P.: Ik mei wol sizze, dat dy sit yn de redaksje my oan de iene kant wol foldwaning jown hat, mar oan de oare kant ek forskriklike argewaesje. Dat lêste omt De Tsjerne eins altyd ûnder it nivo bleau fan hwat men wol woe. Men kin hjir net krije hwat men ha wol.
- Bleau De Tsjerne ûnder it nivo fan it talint dat yn Fryslân oanwêzich is?
P.: Ja, dat tinkt my wol. As ik neigean, dat forskeidene Fryske auteurs of ex-auteurs, lykas Fokke Sierksma en Lolle Nauta, wol mear dwaen kind hiene en dat Anne Wadman de lêste jierren frijwol neat mear dien hat oan de bigelieding fan de Fryske literatuer, dan hie it allegearre better kind.
- Mar hie de redaksje dy minsken oerhelje kind? Hwant dêr giet it om. Hwa't net wol, heart ek net ta it potentieel dat oansprutsen wurde kin. P.: Dat is in kwestje fan lange teannen en fan: wolle dy minsken en sjogge se der hwat yn. En dan litte de akademici yn Fryslân it hieltyd sitte. Se bimuoije har der net mei.
- Ik wol witte oft De Tsjerne bleaun is ûnder it nivo fan it oanwêzige talint dat ek brûkt wurdt foar de Fryske literatuer.
P.: Né. Wy wiene ôfhinklik fan hwat der ynkaem, frege of net frege.
- Dat is dúdlik.
P.: Der wie altyd wol bilangstelling foar De Tsjerne. Der kaem plenty kopij yn, ek fan hieltyd nije en jongere minsken. Mar de kwaliteit wie net om fan to sprekken.
- Dus it forhael, dat der omgiet, as soe der in bettere Tsjerne to meitsjen west hawwe, is net wier.
P. Absolút net. Yn dy acht jier dat ik yn De Tsjerne sitten ha, hawwe wy by herhelling wurk pleatst dat winliken oan kant lein hearde to wurden.
- En neffens dy is der gjin wurk oan kant lein dat wol pleatst wurde moatten hie.
P.: Ja, twa, né trije kear. Yn it earste plak wiene dat fersen fan in computer fan de marine. Dat wie in treflik experimint en dat hiene wy opnimme moatten. Yn it twadde plak wiene dat twa fersen fan Jan Dotinga, dy't ik persoanlik twa fan syn bêsten foun. En yn it tredde plak inkelde fersen fan Geart van der Zwaag, dy't ik ek mei fan syn bêsten achte. Mar fierders siz ik, ja, wy koene it der oer it generael wol oer
| |
| |
iens wêze, dat hwat der ôfkard waerd ek igge noch seame roaide. Ik bin derfan oertsjûge, dat alles hwat der net yn kaem is, minder wie as alles dat wúl opnommen is. Nim it forhael It jiskebakje fan Bauke de Jong: njoggen siden djipsinnich skriuwen oer in jiskebakje, meditearje, filosofearje, wit ik folle. Foar net ien fan de redaksjeleden - dêr wie Lolle Nauta doe ek by - hie dat forhael iennige sin. Dan wurdt der letter sein: Bauke de Jong krijt syn wurk ek werom. Fansels krijt er dat werom! 't Wie gjin forhael, 't wie in rotstikje. En dan kin ik Lolle Nauta net folgje as er letter seit: dat forhael hat wol kwaliteiten.
- Dat forhael hat letter yn Nederlânske fortaling foar de RONO west ûnder redakteurskip fan Nauta. Mar hwat wie fierder de argewaesje fan De Tsjerne foar dy?
P.: Sjoch, dat wie wol dat der to maklik skreaun waerd. In hiel soad wurk waerd ynstjûrd mei dúdlik to fornimmen de idé: Ik ha 't ekris bisocht, ik ha ekris oan 't pielen west. Gjin genôch selskrityk. En as wy it wurk weromstjûrden mei it advys: Wurkje it nochris om, bisykje ris der hwat betters fan to meitsjen, dan hearden wy dêr noait wer fan. To lui om it métier to learen. Dat wie o sa spitich. O sa spitich is ek, dat it kritysk elemint ûnder de winske mjitte bleau en sadwaende net oan-puonde en oanfitere. Sokken as Gerben Brouwer en Geart Jonkman litte gjin fornijing sjen en ek oaren bliuwe altyd mar op itselde peil. Dêr koe in Tsjerne mei goede krityk fan minsken mei trochsicht yn de kwaliteiten en de tokoarten fan literair wurk, aktivearjend wurkje. Dêrom misse wy Wadman en Nauta.
- En hwat diest graech by De Tsjerne.
P.: It meitsjen fan in tydskrift en it hieltyd op 'e nij bisykjen om dochs hwat aerdichs derfan to meitsjen. Dat hat acht jier lang myn idealisme west en in idealist wie ik noch de deis dat ik út De Tsjerne stapt bin. Allinne al it feit dat der de lêste twa jier in sechtjin debutanten wiene, biwiist my al dat De Tsjerne ek jongfolk wol oanloek en dat der altyd wer minsken binne dy't har ynsette wolle foar de Fryske literatuer. Der is noch altyd groei. Der binne op it stuit mear skriuwers as siz tweintich jier lyn. Oan de oare kant hat De Tsjerne meiwurkers forlern omt dy nou bygelyks yn de Kikkertrige wurk maklik útjown krije kinne. Dy skriuwe net earst mear foar De Tsjerne.
- En de saneamde fusy.
P.: Dat is noch altyd in stik argewaesje dy't jin bybliuwt. It is in spiker oan de deadskiste fan De Tsjerne. Wy hiene destiids net sa staf oer nacht
| |
| |
bislute moatten ta dy fusy. Wy hiene gewoan mear tiid hawwe moatten ta biried. Wy mienden doe mar dat it daliks moast, omt wy oars de hiele groep fan Quatrebras en Asyl ôfstjitte soene. Wy woene minlike graech de agraryske en urbane geasten byinoar bringe yn ien tydskrift. En dan bislút men yn fiif minuten. Dan seit Lolle Nauta letter op de gearkomste yn it Oranjehotel yn Ljouwert (5-10-'68), dat wy de hiele middei de tiid hiene en dat de kaerten dúdlik leine, mar hy wit wol oars, hwant hy hat doe as lid fan de Tsjerne-redaksje sels by it bisprek west en sels mei bisluten.
- Dou bist der nou út.
P.: Ja. It muoit my net. Ik haw in ûntsachliken protte leard yn dy Tsjerne-tiid. De lege tiid kin ik nou produktyf folje. Ik wol nou proaza skriuwe oer gewoane streekroman-ûnderwerpen, mar dan hiel oars en net werom to kennen as boereroman. Dêr bin ik dus nou mei oan it experimintearjen. Dêr haw ik nou de tiid foar.
- Bliuwstou meiwurker oan De Tsjerne? Trotwaer?
P.: Ik wol earst witte hwat de nije redaksje wol, earst witte hwat it programma wêze sil fan it programmatysk blêd. En dan sjoch ik wol wer.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd