De Tsjerne. Jaargang 23

[p. 334]

D.A. Tamminga / Odyssé yn iis en snie

Ype Poortinga, Duveldei op Grienlân.
Drukkerij en útjowerij Laverman N.V., Drachten, 1967.

‘Eine Odysse in Eis und Schnee’. Mei dizze wurden typearret Poortinga yn in artikel Das Unglücksjahr 1777 yn Frysk Jierboek 1967 de barre aventûren dy't yn 'e 18e ieu in diel walfiskfarders bilibben, doe't by de kusten fan Grienlân har skippen yn it poaliis fynknypt waerden. As eftergrounynformaesje by syn roman oer dizze ramp is dit artikel tige ynstruktyf. De list fan boarnen dy't er dêr jowt - biskriuwingen meast fan Dútske, Deenske, Hollânske en Ingelske tiidgenoaten en ûndersikers - makket dúdlik dat de skriuwer him earst gâns hwat ‘Wahrheit’ eigenmakke hat, ear't er him ta de ‘Dichtung’ fan syn forhael sette. Forgeliking fan artikel en roman lit sjen dat Poortinga him tige deun by de histoarysk fêstleine feiten hâlden hat. Ut dy boarnen binne b.g. de nammen fan de foar in part Noardfryske en Amelanner farrenslju, lyk as ek dy fan har skippen, trou oernommen. Ek it omdriuwen op iisskossen, it forlies oan minsken, de lijerij yn kjeld en sniestoarm, de lânning op Grienlân lykje de skriftlike oerlevering net folle to ûntrinnen. Sa sil it ek wêze mei de biskriuwing fan de réaksjes fan dizze hurde sébonken op de tael, de gebrûken, de foarstellingswrâld en de taboe's fan it Eskimofolk, tusken hwa't se fan '77 op '78 biwinteren.

Dochs is Duveldei op Grienlân mear as in gearfetsj end relaes fan hwat skipsjournael of stúdzjewurk oan feiten opjoegen. Men soe it boek in romantisearre documentaire neame kinne. In dúdlik en tige oanweagend ‘fiction’-elemint dêryn is de ynfiering fan in ik-figuer, in bistudearre skipschirurgyn dy't net by namme neamd wurdt, mar dy't de skriuwer de hiele skipsramp en syn neisleep meimeitsje lit. Dy ‘ik’ tsjinnet as observator en rapporteur fan feiten, mar bringt hjir en dêr ek in bispegeljend faset oan. Dizze medikus wurdt de lêzer foarset as in hwat kultuerwurge Européaen dy't de stelling fan Rousseau dat de primitive minske de lokkichste minske is op Grienlân wol ris oan 'e praktyk hifkje wol. Men kin net sizze dat dizze figuer oan de ein fan it boek yn dit stik ta trochslaende konklúzjes komt. In foredeljende ynfloed fan it Kris-

[p. 335]

tendom op de út harsels sêftsedige Grienlanners stelt er frijhwat yn 'e kiif. It einbislút dêr't dizze skipsdokter út ûnderfining ta komt is dat de Eskimo's, doopt of net-doopt, de bêste minsken fan 'e wrâld binne. Har skelen wurde net mei mes en harpoen bisljochte, mar troch wedstriden yn it sjongen fan spotlieten tsjininoar hwannear't se gearboskje yn har koarte simmerkampen. Kriget Rousseau dan dochs gelyk? Net alhiel, hwant op 'e lêste bledsiden lit de skriuwer syn akademysk foarme bystanner b.g. dit sizze: ‘Se hawwe har forkearde punten, mar minder as wy. Likegoed sjogge de Européanen op har del, en dat is mis.’ Hjirmei op syn heechst in pleit fierend tsjin rassediskriminaesje.

Suggerearret de titel de ynhâld fan de roman? Neffens de meast gongbere bitsjutting slacht ‘duveldei’ op ‘rûzje, spul, deilesskip’ en soms ek op ‘it mei geweld oarder op saken stellen’. Hjirop ôfgeande soe men der suver in hinnewizing yn sjen fan in yngreep mei de wapens troch Européanen yn it eskimobistean, sa't yn Amearika bard is mei Indianen en Azteken. Mar sa leit it lân der hjir net hinne. De moeting mei de freedsume biwenners fan de súdlike rânne fan it poaliis rint noait en nearne út op in bloedige botsing. lenkear fynt men it wurd duveldei yn Poortinga's tekst neamd, mar dan hat it to meitsjen mei de magyske biswarring fan in sike Grienlanner troch in folkseigen duvelbanner. Dat dêr kin de titel al likemin op tsjutte. Dy liket dan ek mear in kommersiële blikfanger to wêzen as dat er in suggesty jowt fan de ynhâld.

De twa foarnaemste komponinten fan it forhael lykje my to wêzen, oan de iene kant de striid tsjin de wrede natuerkrêften en oan de oare kant de al neamde kontakten tusken twa minsklike kultuerwrâlden: 18e-ieuske Noardeuropeeske séfarders tsjin in jagers- en fiskersfolk dat suver de libbenswize fan de Iistiid fuortset. Fan in skriuwer mei gâns kennis fan en niget oan de folkskunde wie to forwachtsjen dat it lêstneamde yn syn boek in sterk aksint krije soe. Dochs is Duveldei op Grienlân net ûntaerde yn in wittenskiplike folkskundige forhanneling. Al wit de roman gâns to melden oer jachtgebrûken, ytgewoanten, huttebou, feesten en houliksseden fan dizze kustbiwenners, de ‘ramp’ bliuwt sintrael stean. Earder wurde dizze ‘bilearende’ eleminten troch in réalistyske en hast koel-registrearjende forteltrant op natuerlike en funksionele wize yn it forhael bifrissele. En fan in romantyske ophimmelderij à la Rousseau is alhiel gjin sprake. Poortinga's sobere trant fan fortellen yn geef en smout Frysk mijt elke swym fan melodramatyk of sensaesjesucht. Soms lykwols is it understatement yn biskate kritike en navrante situaesjes

[p. 336]

sa sterk, dat men jin ôffreget: skûlet hjir net in ûnmacht efter, in ûnmacht ta in greater epyske styl, sa't b.g. Melville sjen litten hat yn syn walfiskforhael Moby Dick? Oan de oare kant komt ek de fraech wol by jin op: hat dit understatement ek net de funksje om de rouwens fan yn ûntbearing bihurde robbe- en walfiskjagers to tekenjen? In pear foarbylden kinne toane hwat hjir bidoeld wurdt:

Bls. 58: ‘Yn it súdeasten, dêr't mear iepen wetter wie, seagen wy hwat swarts dobberjen. - Hâns Piters yn 'e kiste!, rôp de timmerman. - Hy stekt ôf nei Röm, dêr woe er graech lizze, net?, spotte Jens Jessen. Nimmen lake.’

Bls. 77: ‘Alleman kaem yn biweging, mar earst waerden de twa deaden hastich yn 't wetter smiten. Hwat swiers om se sinke to litten hienen wy net. - It sil my ris nij dwaen, oft dy har thús noch as gonger sjen litte. Doe wienen wy noch mei ús njoggentjinen.’

Sokke útlittingen oer deade maten fan lju dy't sels yn uterste deadsdriging forkeare skaeije dochs wol slim nei cynisme en binne psychologysk mei in hurde-bolster-blanke-pitkonsepsje min goed to krijen. Earder hapert it de skriuwer hjir oan biskriuwend formogen of spilet de frees foar meilibjende gefoelsútstoarting him parten.

Op oare plakken, as it net om libben of dea giet, wurket in bipaelde droege humor just tige suggestyf en bifrijend:

Bls. 169: ‘De mannen hienen hast gjin klean mear om 'e latten, ta har himden ta hienen se, foar in part ûnderweis by oare wylden al, oan iten ruile. Hoe tichter by Rome... Kat hie it goed sketten.’

Humoristysk wurket ek de folgjende scene. De Grienlanners waerden troch de Deenske sindelingen by har doop omnamme nei bibelsk mal. Dit jowt de skriuwer dizze ironyske passaezje yn 'e pinne:

Bls. 148: ‘Wy foeren ôf mei Nathaniël oan it roer fan 'e ûmiak yn pleats fan ûnder de figebeam, Maria Loek like flitich oan har riem as Martha; Jakob syn froulju - Rachel hie hjir de seare eagen - bisetten de oare roeibankjes, wylst Habakuk en Maleächi blier laitsjend yn har kajaks kroepen om ta help en selskip mei to roeijen.’

Oan de ein fan it forhael, as er nei syn forbliuw yn in simmerkampemint mei de Grienlanners op 'e rindierjacht west hat en in oansiik fan Hanna de eskimofrou om mei har to trouwen ôfslein hat, bislút de ik-persoan dochs om mar net ûnder ‘de wylden’ to bliuwen. Europa lûkt en in proviandskip foar Kopenhagen leit klear om him mei to nimmen. De luzen, de hierwaskerij mei urine, de stank yn 'e wenhutten, dizze Odysseus kin

[p. 337]

der dochs net oan wenne. Thúskommen fynt er syn Penelope yn 'e foarm fan in fiskaelsdochter dy't him like trou bleaun is, net ienris bistoarme fan in leger frijers. It wurdt trouwen en sa kriget it boek noch in ‘happy ending’ as wie 't yn 'e stjerren skreaun.

Duveldei op Grienlân rint der net út troch in forfine psychology of in skerpe karakterbiskriuwing. It ‘Einzelschicksal’ bliuwt in stikhinne op 'e eftergroun, it mandélich wêzen oan in mienskiplik aventûr makket de kearn fan dizze roman út. Dochs komt it boek yn folle ding boppe it aventûreforhael sûnder mear út. Ype Poortinga hat hjirmei in lêsber nûmer tafoege oan de Kikkert-rige. En Meinte Walta hat eare fan syn knap bânûntwerp.

Wylst ik dizze resinsje skreau foei it each my op in aktueel krantebirjocht, dêr't û.o. yn to lêzen stie: ‘De helft van alle geweldplegingen in Groenland wordt bedreven onder de invloed van drank.’ Geweldplegingen? Drank? De westerske biskaving hat blykber ek dêrre sûnt 1777 greate stappen foarút dien.