|
| |
| |
| |
JAN WYBENGA (berne 1917)
| |
| |
| |
Tiny Mulder / Yn petear mei Jan Wybenga
In mânsk frouljusportret fan de skilder Willink oerhearsket de sitkeamer yn de trije-heech wente fan de family Wybenga yn Grins. Heechhertich en koel sjocht se finael hinne oer hwa't har dêr yn dy keamer bifine mochten. ‘In frjemd gesicht’, seit Jan Wybenga dan ek, wylst er my krekt forteld hat, dat it portret al in jier as tweintich sines is. ‘Kinst ek wol in fingeard ynterview skriuwe, lyk as Arno Schmidt’, seit er, as wy ús mei it útsjoch op de blauwe loft deljowe foar de lange praetsit, mar it docht bliken, dat er better en makliker praet en formulearret as er fan himsels forwachte hat. De dosint, learaer Nederlânsk oan de Rykskweekskoalle yn Grins, forleagenet him net. Hy is én as dichter én as learaer op bikend terrein.
- Fokke Sierksma sitearre yn De Tsjerne (jiergong 1954) in Fryske psychiater dy't yn Grins arbeide. ‘In Fries moat om geastlik soun to wurden nei Grins forfarre.’ Dou soest dêr oer oardielje moatte kinne.
W.: 'k Wit net oft it forfarren nei Grins op my sa'n ynfloed hawn hat. Men moat dan útgean fan in Fries mei Fryske eigenskippen. Us heit wie in Fries, mar ús mem kaem út Twente. Se hat earst in skoftsje yn Amsterdam wenne en doe is se nei Almelo gien. En ik bin opgroeid yn Noardwâlde.
- Jim heit skreau en dichte yn it Frysk.
W.: Dy hie ek wol typysk Fryske eigenskippen. Miskien moat ik wol sizze, dat ik him om in protte dingen biwûndere, mar dat ik krekt krityk op him hie yn syn Fryske eigenskippen. Ik kin dy gjin better foarbyld neame as dit: ds. J.J. Kalma hat yn Boyl stien en yn syn ôfskiedspreek hat er utering jown oan in desillusy, dy't er foar in part ôfskoude op syn tsjerkegongers dêr, dus op de bifolking fan Boyl. Us heit foun ek de Stellingwervers ‘sa oars’. As dêr yn de Stellingwerven dan in Fries komt as in soarte fan sindeling mei in biskate opdracht - Friezen binne op dat stik tige fanatyk en se meije graech in oar it goede foarhâlde - dan falt dat dêr forkeard. En dan hast de eigenskip dat de Fries himsels net weismyt. Dat makket op oaren al gau de yndruk fan eigenwizens en wettichheit. Dat binne ek de dingen dy't ik op Friezen tsjin haw.
| |
| |
Se binne oerdreaun serieus, binne sa fanatyk yn somlike dingen en dat jildt wier net allinne foar Biwegings-Friezen. Binne dy der trouwens noch? Der stiet my hwat fan foar yn ien of oar âld nûmer fan Frisia - dat moanneskrift wie fan de Fryske Bibleteek en stie ûnder bistjûr fan ús aller Goliath, dr. Douwe Kalma - ris in stikje lêzen to hawwen, dêr't yn steld waerd dat de Grinzers har siel sa slim oan it nuttige forkocht hawwe, dat se de siel kwytrekke binne. Mar de Friezen hawwe noch wol siel. Dat wie dan it greate forskil: stambruorren, fan hwa't de iene partij de siel kwytrekke is yn de sucht nei ekonomysk foardiel. Dêr hast dan deselde yndieling as yn de Midsieuwen: de adel dy't nei eare stribbet nei it heechste goed, en de boarger dy't allinne it nut foar eagen hat. De boppeste lagen binne dan fansels better, heger, en de Friezen hearre dan ta de hegere lagen, sjoch.
- Forkearstou hjir hwat yn Grinslânsk miljeu?
W.: De minsken mei hwa't ik omgean binne foar it meastepart Grinzers, mar ik sykje net - dat haw ik altyd mijd as de pest - omgong mei minsken dy't harsels kunstner neame of troch oaren kunstner neamd wurde. De iennichsten mei hwa't ik wolris praet, omt ik op oare grounen wol mei har yn kontakt kom, binne Entjes en dy.
- Net Simon van Wattum of Waalkens.
W.: Ik haw wol in pear kear mei Simon van Wattum praten, mar oars, né. Ek net mei Drinten, alhoewol't dy myn faeks neijer steane.
- Astou in heap jild hieste, hwat diestou dan?
W.: In ûnhuere protte, bidoelst? Dan soe ik my weromlûke yn in hûs yn it suden fan Frankryk, ik soe hwat reizgje en ik soe noch mear lêze as ik nou al doch.
- Soestou ek mear skriuwe?
W.: Né. Ik soe mear iten siede.
- Hwat is neffens dy in dichter: in hobbyist, in fakman, of hwat fan beiden?
W.: Yn Fryslân sil in dichter altyd wol in hobbyist bliuwe. Ik kin my foarstelle dat immen gedichten makket omt er in opdracht krige hat en dat sa'n ien as fakman wol goed wurk leverje kin.
- Ik bidoel eins dit: in dichter kin net altyd mei syn gedichten dwaende wêze; in skriuwer, in byldhouwer, in skilder, in komponist, kin altyd wol kréatyf dwaende wêze, hwant by moat in great wurkstuk ôfleverje, dêr't domwei al in heap tiid yn sitten giet.
W.: Dy steane kréatyf ek net dei en nacht op itselde peil. Hjir leit in
| |
| |
nuvere paradox fan bijeftige en fakman. De bijeftige smyt de heechste eagen, mar by moat fakman wurde om de alderheechste eagen smite to kinnen. Ik tocht, dat yn it algemien it proses fan bijeftige nei bijeftige fakman gewoan yn de praktyk forroun: yn it bigjin driuwt de bijeftige meast op syn oanliz, mar net ien kin der ûnderút, as er trochgiet mei skriuwen, dat er dan erfaring krijt. Ik leau net, dat men dan by eintsjebislút noch oanliz en routine splitse kin. Mar dou Biest der leau'k fan út, dat by it dichtsjen it produkt, it gedicht, it bilangrykste is, en dat tocht ik net. Foar in dichter is it proses fan it dichtsjen it bilangrykste.
- Goed, foar dat proses kinst plesier hawwe fan routine, mar in dichter sjocht soms yn wiken net om nei it dichtsjen en rekkest dan net, krekt as by sport, út training?
W.: 'k Leau it net. Ik leau der trouwens neat fan dat men nei in tiid dat men net dichte hat, earst wer hwat fingeroefeningen meitsje moat foardat men wer op 'e gleed komt. It fersemeitsjen komt my op alle mooglike stuiten oan.
- Mar as dy stuiten nou in moai fier ein útelkoar lizze yn de tiid?
W.: As ik myn wurk letter trochsjoch, fornim ik dêr neat fan. Myn publikaesjes lizze wol fier út elkoar, mar de measte fan myn fersen binne noait publisearre, moatst net forjitte. Ut myn bigjintiid is wól suver alles publisearre. Barakkekamp wie in blomlêzing ût myn wurk fan jierren, hwerfan it greatste part ticht nei Amoeben leit. It dichtsjen is in latint proses, dat troch skynt to wurkjen, ek al is men net mei gedichten dwaende.
- Hoe hastou ûntdutsen datst in gedicht meitsje koeste?
W.: Ik makke al ferskes doe't ik in jier as tsien, tolve wie. Yn de Ljouwerter Krante stie in bernerubryk en as ien dan in ferske makke, dan kaem it dêryn. Dêr haw ik ek ris in ferske hinnestjûrd en dat waerd opnommen. En letter... nou, dat giet fansels. Miskien is it wol in jildingsdrang, ik wit it net. Ik haw gewoan altyd fersen skreaun. Earst yn it Hollânsk, doe in skoft yn it Dútsk, omt ik miende dat ik o sa goed Dútsk koe. Fedde Schurer seach dêr hwat fan, fuort nei de oarloch, en dy sei: Dou kinst ek wol yn it Frysk skriuwe, jonge. Ik foun it Fryske klankekompleks wol moai. It is .eins nuver dat der minsken yn it Frysk skriuwe dy't net Frysktalich opbrocht binne of net iens Friezen binne, lykas Jo Smit en Marten Sikkema.
- Mar it wie net om de moaije klank allinne, wol? Jimme heit skreau ek yn it Frysk. Dou krigest in tradysje mei.
| |
| |
W.: Ja. Us heit hie in heap konneksjes mei Jan Jelles Hof, mar dy fameuze papieren revolúsje yn it Frysk om 1915 is oan my foarby gien. Pas folle letter bin ik dêrmei yn de kunde kommen. De dichter dy't ik wól koe en dy't ik fan jongs ôf en noch altyd biwûnderje, is Obe Postma. Doet ik bigoun, koe ik allinne it wurk fan Obe Postma, hielendal. Oar Frysk dichtwurk koe ik allinne út blomlêzingen. By Postma seach ik, dat men poëzy lykas dy fan Rilke en Emily Dickinson gewoan yn it Frysk werjaen koe.
- Dat moat destiids wol in iepenbiering west hawwe.
W.: Ik moat earlik bikenne, dat ik doe noch net - faeks nou noch likemin - it rjochte bigryp foar Postma syn eigen wurk opbringe koe. It is hwat biheind, it komt allegearre del op it Al, de ienheit fan alles, forline, hjoed en takomst, de minske troch alle tiden. Dêr haw ik net altyd bigryp en gefoel foar hawn. Ut al syn wurk diene mar in pear gedichten my hwat, dy greate, frije fersen foaral. Mar dy fersen út Fryske lân en Fryske libben seine my net safolle, hwant dy giene net oer myn lân en myn libben en ek net oer myn folk. Hwat my altyd noch nei docht is, hoe't nou krekt Postma der ta kaem om Rilke to fortalen. Se binne foar my antipoden. Ik kin my folle better yntinke, dat er Emily Dickinson fortaelde. Hwat er yn Rilke sjoen hat? Hy moat greate biwôndering foar Rilke hawn hawwe. Miskien is it die Begegnung der Gegenteile; dat er by Rilke bygelyks de foarmkrêt foun, dy't er sels miste. Ik wol noch alris oan de gong mei de poëzy fan Postma, hwant dêr sit hiel hwat yn dêr't klearrichheit oer komme moat.
- Men kin as dichter bigjinne to fortalen as fingeroefeningen, om mear routine to krijen.
W.: Ja. As Postma ‘mear as dichtersjierren âld is’, skriuwt er noch sa'n bêst fers as Prinsetún. Hwat hawwe wy him oars hwat eard. Dat bigoun doe't er tachtich waerd, doe waerd er fiifentachtich en njoggentich. Der kaem gjin ein fan.
- Skriuwstou in fers yn ien kear op, nifelstou der oan?
W.: Biskate dingen komme by jin op, je meitsje der in notysje fan. Letter skriuw ik it nochris op, dan komt der miskien hwat by of der giet hwat ôf. Op in stuit hat men it idé: sa kin 't wol. Mar ik haw ek wol fersen yn ien kear opskreaun.
- Dou seiste, datst in heap fersen noait publisearre hast. Hastou foar dysels in kriterium dêr't in fers fan dy oan foldwaen moat?
W.: As ik letter dy net publisearre fersen nochris lês, dan tink ik wolris:
| |
| |
dou bist dochs in fordomd snoad fintsje, datst dat noait publisearre haste. Ast it publisearre hieste, dan hiest - alteast foar myn eigen gefoel - aerdich foar skut stien.
- Om hokker reden?
W.: Omt it miskien gjin echt fers is, omt men tofolle dreaun hat op routine, technysk kinnen. Dan tinkt men letter: 't is allegearre fauwekul. - En tinkst dat noait fan in ferst datst wol publisearre haste?
W.: Eh jonge ja! By dy bondel Amoeben wie ik noch net sa kritysk. Dêr stiet fiersten to folle yn.
- 'k Leau net dat dyn lêzers dat meistimme.
W.: Dat is neat bisûnders. Fan de measte bondels dy'tst ûnder eagen krijste, hâldst mar in pear fersen oer, dy'tst wier lije meiste. Dy oare fersen hiene der net yn hoegd.
- Om dy net, mar dat giet net foar elke lêzer op. De iene lêzer docht ût in bondel faek in hiele oare kar as de oare.
W.: Ik fiel my bêst by in lytse kar út myn eigen wurk. Ik wit net oft ik wol wer publisearje sil yn bondelfoarm. Ik fiel wol foar it idé fan Reinder van der Leest: fersen ôfprintsje op lytse stikjes papier.
- Fynst it net skande dat se dan sa gau fuortreitsje?
W.: Né, hwerom? Se wurde dochs ienkear wei, dat witste. Hoe't der dan mei ompankoekbakt wurdt docht der net safolle ta. Dat makket neat út. Net in soad tominsten.
- Dou wolst dochs wol meidiele en trochjaen?
W.: De forneamde ynformaesje-theory. Dat liket my gjin a priori ta. It kin dochs wêze dat in fers, dêr't men fan tinkt dat it hwat seit oer jinsels, foar de lêzer folslein ûndúdlik bliuwt, foar alle lêzers. Yn sa'n gefal is gjin oardiel mooglik, al fyn ik it sels ek noch sa'n bêst fers. Dan jildt foar my it kriterium: kunst is hwat ik sels as kunst presentearje. Dan kin in oar wol sizze: dat is it net, mar hy kin der by einsluten ek neat oars foaroer sette as syn eigen idé. Wy hawwe de tiid efter ús dat in fers foldwaen moast oan in pear fêste, algemiene kriteria. Der is gjin mienskiplike basis fan bioardieljen mear foar dichter, lêzer en kritikus oer goed of net goed. Hoe moatte wy der mei oan sûnder kriteria?
- Ik tocht, dat wy noch noait earlik fan kriteria ôfwiene, sjoen de rjochtingen en streamingen dy't elkoar noch altyd forketterje bygelyks oer modern of net modern, fan dizze tiid of net fan dizze tiid.
W.: Dat binne dan bûten-poétyske kriteria, tocht ik. 't Is sa, oer biskate
| |
| |
dingen moat men jin op in biskate wize uterje, tominsten yn Nederlân. Mar de foarm fan it fers en de wize fan sizzen, dingen dêr't men froeger binammen de oandacht op festige, dêr wurdt faek net mear oer praet. - Né, mar as dichter kinst likegoed noch raer stroffelje oer forskeidene, meast lytse, groepen dichters om de tydskriften hinne en dy har kriteria. Dat kin bygelyks in rol spylje ast wurk útjown hawwe wolste by in biskate útjower. Ik fyn it noch aerdich ûnfrij, binammen yn Hollân.
W.: Miskien liket dat mar sa. Hollân leit njonken de doar en men wit frij krekt hwat dêr omgiet. Dêrbûten hast folle minder oersjoch.
- Hast der wolris sin oan om in fers to skriuwen?
W.: Beslist net. Ik doch it net graech, hwant ik bin op dit terrein lui. - Niis liestou my in pear fersen foar oer Jan Ien. Dou krige ik dochs sterk de yndruk, datst se mei plesier foarlieste en ek datst se mei plesier skreaun haste.
W.: Dat is wol sa. Dy haw ik yn de lêste dagen skreaun. It binne ek gjin fersen wurden dy't my oangripe of dêr't ik oer yn de wolken bin. Ik kin der altyd wol by wei rinne. As ik sin haw om to swimmen, gean ik nei it swimbad.
- De fersen út Barakkekamp moatte dy dochs wol mear dwaende hâlden hawwe.
W.: 't Nuvere is, dat ik op myn âlde dei foar myn plesier bigjin to skriuwen. Ik skriuw nou presiis hwer't ik sels noch oan haw.
- Hoe komt dat? Hoecht it allegearre net mear sa dreech om dy?
W.: Miskien wol omt ik hielendal losrekke bin, hielendal, fan elk literair kontakt, oars as skriftlik.
- En omdatstou fan it idé ôf biste datst dysels bifestigje moatste as dichter.
W.: Hoe wit ik dat dan? Dat is ommers ek altyd glydzjend. Ik mei, sûnder der greatsk op to wêzen, God noch wol altyd tankber wêze foar hwat der fan my tolânne kommen is yn dat Fryske miljeu. Ik haw ek noch noait ien wurd fan krityk hawn. 't Wie altyd jûchhei. Dat is mislik. 't Is dysels ek oerkaem, net? En as der alris wurden fan krityk kamen, dan wie it op grounen dêr't men maklik trochhinne sjen koe, gewoan in forsin fan de man, datst sâ oantoane koeste. Soks haw ik hawn mei Steven de Jong. Dy syn krityk wie ik nijsgjirrich nei, hwant dêr hie men nou in kear twa generaesjes - Steven en ik - foarelkoar oer hawwe kind.
- Dat wie doe'tst de Gysbert Japikspriis krige hieste. Steven de Jong
| |
| |
biskuldige dy doe foar de RONO fan net to fortarren retoryk.
W.: Dêr siet er fout. Hy keas in forkeard punt fan útgong. Doe woene Lolle Nauta, dy't doe redakteur wie fan dy Rono-rubryk, en ik, dat er it oer it avant gardisme hawwe soe, dêr't er sels oer bigoun wie, mar dêr hat er neat fan makke. Ik hie graech wjerstân hawwe wold. Mar op himsels is it net slim dat dy net kaem is. Wy sitte yn Fryslân al mei it erfskip dat de bitsjutting fan de lyryk altyd ôfgryslik oerdreaun is.
- Lyryk is in jeugdforskynsel fan in literatuer.
W.: Dat seit Prampolini. Hy hat it oer de oerskatting fan de lyryk en de lyricus yn lytse literatueren. As men sjocht hoe't Fedde Schurer yn syn jonge jierren fierd is as troubadour, de jonge sjonger, en ast dan sjochste hwer't dy lof eins op basearre is - sjoch dy earste bondels fan Schurer mar - dan sit der dochs hwat mis.
- Hjir hiene se in dichter fan hwa't lêzers en harkers elk wurd bigriepen en meibilibben en om hwa't se net folle muoite hoegden to dwaen. Dat wol elk wol oan, ek al soe er oars net folle gefoel foar poëzy hawwe.
W.: Nou sjogge wy gelokkich op't heden yn Fryslân dat de roman ek hwat fan de groun komt en nou sjocht men tagelyk dat de strideraesjes oer de lyryk - by ús altyd in saekje fan inkelingen - by neijer bisjen ek net sa wichtich wiene. Ik haw mar ienkear dalje hawn, dat wie om dy fersen ûnder de titel ‘Hurrel’ efteryn Amoeben. Doe wiene der lju dy't kapsje makken, De Tsjerne opsizze woene, my in idioat neamden. En ienkear haw ik in pear anonime brieven en brievekaerten krige nei't ik in hwat ôfbrekkende krityk skreaun hie oer Lyoeske fan J.P. Wiersma.
- Dat wie hwat nijs yn de Fryske literatuer.
W.: Welné. Fedde Schurer hat nei oanlieding fan in krityk ek alris in anonym brief krige mei de oanhef: Pecus - Stik fé. Grif fan in klassicus. - Dy dingen fan ‘Hurrel’ binne nou hiel gewoan lêsber en bigryplik.
W.: Dat is it gekke. 1950; Nederlân; de minsken seine: der is gjin tou mear oan dy nije poëzy fêst to krijen. Nou steane dyselde fersen yn blomlêzingen foar skoallen. By de literatuerles wurde se bisprutsen, der binne boekjes by mei fragen en al. Der is gjin nuvers mear oan. Mar ja, oer it kommen mei nije dingen: de âlderen binne tichtslein. Dat komt derfan dat wy yn in biskaet miljeu fansels allerhanne biskate mieningen, foaroardielen, stereotypen, klisjé's etc. meikrije. Dêr sitte wy yn bibakt. Komt der dan ynienen in tekst mei hwat nijs, dat bûten it biwende falt, dan sizze wy: ja, mar dit ding hat - letterlik - gjin yngong.
| |
| |
Ik haw it idé dat it my altyd noch ridlik slagget om hieltyd wer de tagong to finen ta allerhanne nijs, mar ja, dêr sil ek wol ienkear in ein oan komme.
- Hwerom hat elk bern wól in dúdlik gefoel (fan yslikens) by sa'n deuntsje as ‘Herder, laat je schaapjes gaan’, mei sokke rigels as ‘De boze wolf is gevangen tussen twee ijzeren tangen, tussen zon en maan’ en hwerom sizze dyselden as se folwoeksen wurden binne fan soksoarte teksten: ik kin der net ynkomme, of: dit is idioat, ûnsin.
W.: Dat komt, tocht ik, ek fan de wize hwerop poëzy learstof wurden is op de skoallen. De learlingen moatte fragen oer it fers bianderje, dy't faek hielendal om it fers hinne geane. Dêr wurdt dan bisocht hwatst oer in fers byinoar kletse kinste. By myn learlingen binne dan ek forskeidene, dy't dy fragen gewoan idioat fine en alderearst bigjinne mei krityk op dy fragen, mar as ik dan oan har freegje om sels fragen to formulearjen, dan krij ik oare, mar like idioate fragen. Dêrom tocht ik, dat dy methoade fan tekst foarlizze, fragen by dy tekst meitsje en dy dan bianderje litte, gjin inkeld effekt hat, oars as de learlingen in tsjinsin yn fersen to jaen.
- De pear lju dy't gefoelich binne foar poëzy, komme wol oer dy slach hinne, mar de measte learlingen net. De bidoeling wie oars dochs om by allegearre hwat bilangstelling to kweken foar poëzy.
W.: Ja, mar hwerom moat elk mei poëzy piele? Les jaen yn poëzy op basis fan frijwillichheit, as ‘keuzevak’, wie folle better. In oar punt is de ivige histoaryske bihanneling. Dat bigjint by Egidius, dan krijst Jan van der Noot en it lodderoog fan Constantijntje en sa einleas fierder oant de moderne tiid ta. Dêr sitte dan wol in pear best-sellers tusken, mar ek in heap dat ús as poëzy neat mear seit. Ik fiel der it measte foar om op skoalle mar by de aldermodernsten to bigjinnen. Dan krijst it folkje der ek folle mear by. Dat is dan by har foar in part ek al snobisme, mar der binne doch frijhwat by dy't tinke dat ek yn dit stik har eigen tiid de bilangrykste is.
- Se ha gelyk. De tiid hweryn't men sels libbet is de bilangrykste. Dêr moat men yn bistean en de wei yn fine.
W.: Moatst neigean! Hoefolle persint is 't? Yn elk gebal, mear as de helte fan alle minsken dy't oait libbe hawwe, is op dit stuit yn libben. Yn de kunst moat ús tiid numeryk ek oerhearskjend wêze. Mar de nou libjende kunstners wurde - binammen ek op 'e skoallen - yn 'e wei roun troch de âlden en de tradysje. Sjoch de blomlêzingen foar middelbere
| |
| |
skoallen mar. In soad minsken hawwe noch it idioate idé dat de moderne tiid bigjint by 1880. As men dan seit: foar my bigjint de moderne tiid by 1920 of 1940, dan protestearje forskeidenen. As learaer soe men seis út hwat der yn de blomlézingen stiet fan tusken 1910 en 1930 al in tige biheinde kar dwaen moatte. Lit men de learlingen kieze, dan lêze se frijwol allinne fersen fan de lêste tsien jier. Fansels sitte der guon by dy't affiniteit fiele ta âldere dichters en skriuwers, mar dat binne útsûnderingen.
- Mienstou dat poëzy forsteanberder wurdt as de dichter syn fersen sels foarlêst. Lucebert hat sein, dat it tempo fan sykheljen en it stimritme fan in dichter yn syn fersen sitte. Dat soe der dan by it foarlêzen dúdliker útkomme as yn printe tastân.
W.: De stim fan Cees Buddingh' is in ûnderdiei fan de fersen fan Cees Buddingh'. Ien fan de greatste iepenbieringen fan it poézyfestival fan Ljouwert (7 oktober 1967) wie foar my Johnny the Selfkicker.
- Somlike teksten wurde pas goed as de dichter se seit.
W.: Dêrom. Mar ik soe dochs as algemiene regel stelle wolle, dat de measte dichters it better net sels dwaen kinne. Mar wy hawwe ek biropsfersesizzers. Wy hawwe op skoalle in plaet hwerop Han Bentz van den Berg fersen van Marsman seit. Sa'n fers fan Marsman giet troch Han Bentz van den Berg hinne. Yn Dútsklân hiest dames dy sa oandwaenlik fersen van Rilke sizze koene. Dan krijst in forfalskingsproses. Yn Fryslân hat de dichter altyd in soarte fan skrutenens om mei syn eigen fersen to kommen en dan komme de fersen dêrtroch al minder goed oer. As in oar je fers seit, dan krijt men ek wolris in gefoel fan: hé! As Klaske Folmer myn fersen seit, dan komt der ek hwat fan de moaijens fan Klaske by, bigrypst?
- Jawis. Hastou relaesjes of relaesjes hawn mei dichters - itsy persoanlik, itsij troch it lêzen fan har wurk - fan hwa ast seiste: dy hawwe ynfloed hawn op myn wurk?
W.: Doe't ik yn de redaksje fan De Tsjerne siet, trof ik dus Fedde Schurer en Douwe Tamminga, mar ik haw dizze kant fan myn wêzen foar de bûtenwrâld safolle mooglik forburgen hâlden. Ik gean leaver mei oare minsken om. Fan artysten hat men it wurk en ik tocht dat hwat men oer har gewaer wurde kin bûten har wurk, net wichtich is.
- Ik bidoel ek mear oftstou affiniteit fielste of field haste ta oare dichters of in biskate groep. Yn Hollân soek freegje: ta hokker literair tydskrift Heist dy it measte oantrutsen.
| |
| |
W.: Foar myn fak lês ik praktysk alle Hollânske tydskriften dy't hwat bitsjutte. Ik fiel my net bisûnder oanlutsen ta it iene of it oare. Op folslein frijwillige basis lês ik allinne Contour. Ik fiel trouwens ek gjin affiniteit ta De Tsjerne. Yn dit forbân kin ik fierder neat oars dwaen as hwat nammen falle litte. Ik fyn de Amerikaen Jerome Salinger in ûnwierskynlik knappe proazaskriuwer. Ik kin gjin proaza skriuwe, mar as ik it koe, dan soe ik sa skriuwe wolle. Dan yn it dútsk Enzensberger, Walser, Arno Schmidt. Moderne Frânsken as Robbe-Grillet, Claude Simon. Yn Nederlân fyn ik de lêste tiid o sa knap ‘Anatomie van een glasachtig lichaam’ fan Jacq Firmin Vogelaar.
- Sjochtst dêr wier hwat yn?
W.: Ja, prachtich, alhoewol ik my yntinke kin dat oare minsken dit sinleas gesanger fine. Miskien is it wol krekt de technyske kant fan sa'n skriuwerskip dat my oanlûkt. En dan Hugo Raes, somlike dingen fan Claus, Willy Roggeman, Hamelink, Ward Ruyslinck, wol mear Flamingen as Hollanners.
- Dou neamst allegearre proaza; lêstou gjin poëzy?
W.: Ja, in soad. Ik lês op it stuit - omt ik mei in nije útjefte yn oanrekking kaem - in heap fan Emily Dickinson. Dan Nelly Sachs. Fierder ek âlderen: Lucretius, en dan in dichter dy't ik altyd in hiele moaije knaep fyn: Catullus. Mar dan moatst fansels wol in classicus efter en in oersetting by de hân ha. En net to forjitten de Vagante-poëzy.
- Hastou dêr ek hwat oan foar dyn eigen wurk?
W.: Net in soad. Dy klassike poëzy hat in foardiel, dat se foar it greatste part anekdotysk is en ûfkearich fan it subjektyf romantysk dichterlike; dat is de moderne poëzy ek wer. Myn fak bringt al mei, dat ik in soad fersen lêze moat fan in greate forskeidenheit. Dêr sil altyd wol hwat fan hingjen bliuwe.
- Hastou hwat oan byldzjende kunst of oan muzyk foar dyn wurk?
W.: Yn muzyk bin ik in rûge geast. Allinne de Weenske operette sprekt my oan. Jouns let harkje ik yn de tsjustere keamer noch wolris graech nei elektronyske muzyk. Dat makket by my de gedachten los, sa nou en dan sa'n pyng.
- Docht dy muzyk dy ek yntellektualistysk oan?
W.: Al wol ik it miskien net wêze, ik leau wol, dat ik yntellektualistysk oanlein bin.
- Hâldst ek it measte fan yntelliginte poëzy?
W.: Der is op it stuit tige yntelliginte poëzy. Ik wol yn dit forbân wol
| |
| |
efkes sizze, dat foar my de nijsgjirrichste bydragen fan de lêste jierren yn De Tsjerne de oersettingen fan Eliot syn ‘Four Quartets’ troch Haring Tjittes Piebenga wiene. Ik bin dwaende dy to bistudearjen mei de oarspronklike teksten derby. Opmerklik is ek dat ik foar myn plesier - al kostet it my in soad wurk - de gedichten fan Huygens lês. En Staring, ôfsjoen fan dy krankile forhaeltsjes.
- Yn Barakkekamp praetst frijhwat skeptysk oer poézy. Der wurdt tsjintwurdich gauris troch dichters - ek yn fersfoarm - praet oer de poëzy, de po-hé-sy, as oanstellerij.
W.: Is it ek.
- Kinst it dan noch wol dwaen? It gekke is, dat dyselde dichters graech as dichters op de tv forskine, op poëzyfestivals har sjen litte.
W.: 't Is ek in stommiteit as men dêroan meidocht. Mar in minske mei fansels rêstich ynkonsekwint wêze. Ik wol wol bikenne dat ik der neat foar fiel om as dichter oansprutsen to wurden, hwant dat is gênant. Je binne nou ienkear dichter en je kinne der net ûnderút, mar gjin dichter hoecht him yn to byldzjen dat de status fan dichter yn maetskiplik of hwat oar forbân ek, hwat to bitsjutten hat. Ik haw al sein dat de lyryk yn Fryslân ôfgryslik oerskat is. As men sjocht hoe lyts de bilangstelling foar de lyryk is, dan bitsjutte de jûchheis as der wer in poëzyfestival slagge is, fansels ek neat.
- Dou fielst net folle of neat foar de popularisearring fan de lyryk?
W.: Oan dy popularisearring sit dizze kant: as men der mei it sizzen fan fersen gjin rekken mei hâldt dat men se sizze moat foar publyk, dan skriuwt men miskien in fers dat jinsels foldocht en dat op jins nivo fan dat eagenblik is, mar dat net oerkomt. Men kin fansels op in festival oan wurkje.
- Apart dêrfoar fersen skriuwe? Dat wurdt ek dien.
W.: Dan is sa'n bydrage fansels in fake. Dou komst dêr miskien as dichter nei foaren, mar net as de dichter dy'tst yn wêzen biste. Je krije in tuskenfoarm tusken kabaret en poëzy.
- Dat gefoel hie ik doe yn Ljouwert ek.
W.: Komme der net in soad dingen by as: hwat wêze wolle?
- Dêr komst as dichter net fier mei, hawwe wy niis al fêststeld, hwant der sit gjin status oan fêst.
W.: Miskien datst, krekt as de lyryk oan oansjen forliest, de kâns krijste om de poëzy persoanliker to meitsjen. Se kinne dan wol bisykje om troch de saneamde demokratisearring, hwat dat dan ynhâlde mei, wer
| |
| |
ta it folk to kommen, mar ik sjoch dêr net folle yn. Men bliuwt de hwat eigensinnige bûtensteander.
- Sokken as Vinkenoog wurkje der dochs ôfgryslik op om krekt net bûtensteander to wurden, mar de engagearre dichter: in man mei in boadskip.
W.: Dat engagemint stiet neffens my bûten de poëzy. Men moat wol in biskaet engagemint hawwe, en miskien kin men dat poétysk útdrage, mar it is net sa, dat ien, dy't om hokfoar reden ta de poëzy komt, perfoarst dêryn in engagemint útdrukke kin of moat.
- In gedicht is hwat oars as in pamflet of in spandoekopskrift.
W.: Ja en dat kin maklik út it each forlern wurde.
- Ik kom noch efkes werom op dy paradox: dichter wêze en ek wêze wolle, gedichten meitsje en foardrage en tagelyk sizze: lyryk is oanstellerij. Hoe stiestou ûnder dyn dichterskip.
W.: It kin my neat skele as ik my oanstel. Elk minske fortoant him yn de wrâld yn in rol, in pose, as oansteller. In dichter ûnderskiedt him dêryn net fan oaren. Mar dêrom kinst dyn rol wol troch hawwe. Miskien kin ik it sa sizze: wy witte mei ús harsens dat wy in rol spylje, mar yn dy mominten dat wy mei fersen dwaende binne, is ús dat forgetten. Letter kin men dan wol wer biseffe dat men in rol spile hat. Mar ik bin sa primair dat ik oan dy bisinning faek net iens takom.
- Dichtsjen is foar dy dochs wol earnst.
W.: Foarsafier ast fan earnst prate kinste, hwant it is fansels ek ‘spel’.
- Dat is gjin tsjinstelling. Lâns de wei fan boartsjen mei wurden en sinnen kinst ta in earnstich resultaet komme. De lêzer sjocht it boartsjen der net mear ôf.
W.: Dêrtroch kinst ek sjen dat der noait kâns op klearrichheit is. En dochs bisiket men it hieltyd wer.
- Men kin fan pún en grús diggels foarmje, mar dêr bliuwt it by.
W.: Diggels bliuwe de greatste fragminten dy'tst meitsje kinste. Ast wol yn ien kear ta folsleine helderheit komme koeste, hie fierder dichtsjen ek gjin doel mear.
- Hastou in soad dien oan it bistudearjen fan de théory nêst de poëzy?
W.: Net sa yngeand as bgl. in Hendrik de Vries wend is to dwaen mei syn stúdzje fan ritmen en klank en sa. My leit mear it bistudearjen fan de wizen hwerop men ta in gedicht komme kin. Oer de ‘kiemcel’ wit ik ek neat, mar dan komt it forarbeidzjen dêrfan. Hoe giet dat yn syn wurken? Yn Vestdijk syn De glanzende kiemcel stiet hwat oer in sonnet.
| |
| |
- Dat hawwe de gizelders yn Sint Michielsgestel meielkoar makke.
W.: Ja en dat wurdt fansels in sonnet om in paskleare foarm to hawwen. Mar lit ús ris in foarbyld nimme oan de eale itensiederskunst. In roux foar in saus kin elk flitich minske meitsje, mar dan komme de bymingsels fan krûden en sa en de foefkes lyk as gleon meitsje en hommels ôfkuolje. Nou, ik tocht dat it sa ek wie mei in fers. Dou witst fan in saus en fan in fers foarût noait hoe't se biteare sille, ast tominsten yn beide gefallen net to wurk gieste neffens in bisteand resept út de hânboeken. It forskil tusken de originele saus en de saus út it itensiedersboek kin minym wêze en dat tusken in experimintearjend opset fers en in sonnet ek, mar ik leau, dat dêr nou krekt de aparte smaek fan de saus en de aparte spanning yn it gedicht út komme en ek de oantrún om altyd mar wer troch to gean. As lêzer kin men dan letter hinnegean en jin by in tekst net ôffreegje: hwat is der?, mar: hoe is it der kommen? Analisearjende moat men sjen dat út to finen. By fêste fersfoarmen kinst bytiden mei de klompen oan wol fiele hwat der bard is by it dichtsjen, omt de rymwurden assosiaesjes jowe, mar by in frij fers is it folle slimmer om dêr in lijn yn to finen. 't Is pielderij fansels, mar sok dwaende wêzen lûkt my wol oan.. Ik haw ek alris bisocht om op rútsjepapier aksintpatroanen to meitsjen fan gedichten fan biskate dichters. Dan komme der neffens my - by Achterberg bygelyks - wol faek soartgelikense patroanen foar 't ljocht, mar dêr soe ik noch folle mear stûdzje fan meitsje moatte. Der sit nammers oan fêst, dat men miskien aksintpatroanen fynt, omdat men se sa fine wol. Praktysk nut hat sok pielen fansels net.
- Wy hawwe it al efkes hawn oer de kritiken op dyn wurk, mar dou skriuwst sels ek wolris kritiken op oarmans wurk.
W.: Allinne as se my der om freegje en der by sizze, dat der net ien oare kritikus foar to finen is. Ik bin noait sa wis fan myn oardiel. Ik bisykje it dan hwat oer de technyske kant to goaijen, mar dat sinnicht my net. Ik wit ek net hoe't men oars oer poëzy oardielje kin as to sizzen: dy en dy hat it skreaun, dat en dat stiet der sahwat yn en ik ha it idé dat it mei de kwaliteit sahwat sa en sa sit. Men kin fansels in fers hielendal útelkoar raffelje en dêr dan fan alles byslepe. It is de fraech oft it resultaet dêrfan hwat om 'e hakken hat. Krityk op poëzy is gjin ienfâldige saek, omt it yn wêzen miskien hwat ûnmoogliks is. - Ik tocht, dat krityk op poëzy ynteressanter is as dialooch tusken kritikus - ek in lêzer dus - en lêzer, as tusken kritikus en dichter.
| |
| |
W.: Mar hat poëzykrityk wol folle doel? Der binne net safolle minsken dy't har ynteressearje foar poëzy en dy't dat wol dogge foarmje in soarte fan gemeente. Dy gemeente wit wol oare middels om har in oardiel to foarmjen oer poëzy. Sokken sykje yn de boekwinkel harres wol ôt.
- Hoe fielt it om de Gysbert Japikspriis to krijen?
W.: Dan moast ek in rol spylje. 't Is net de priis op himsels dy't jin hwat docht, mar it idé dat men dêrmei op dea spoar set wurdt. Se ha tocht: Dy fint is stadichoan safier en sa âld, dat by moat mar ris in Gysbert Japikspriis hawwe. En dan is út.
- Hiest wier it gefoel: nou bin ik konserveard?
W.: Ja.
- Dou hast neitiid wol wer fersen skreaun?
W.: Ik haw leau 'k wol in bondel klear, mar ik wit net oft ik oait wer yn de foarm fan in bondel publisearje sil. Ik sjoch it nut der net fan.
- 't Hat ek gjin nut. Mar hwat dan noch?
|
|
Auteursrechtelijk beschermd