De Tsjerne. Jaargang 23

[p. 273]

Klaas de Wit / Trinus op de koarte baen
(De duvel misbiteard)

It tal fan fryske boeken oer de Duvel yn oanmerking nommen stiet it der to uzes mei God noch net sa min foar. It is nammers in bikend feit dat it leauwe yn Satan en syn Ryk fan Gâljen en Knerseltoskjen in earste bitingst is foar it tierjen fan de ortodokse lear. Trinus Riemersma, forneamd fan radio en tv, hat mei syn forhalebondel in taestbere bydrage ta dit bistân levere. It mei dan wêze dat syn duvel de literaire kant it neist is - lykas al dy boekeduvels trouwens - it wiist alteast op in soun bisef fan de twaspjalt yn ús bistean, en it lit him dan ek grif forwachtsje dat mei de Duvel op it kaft ek syn ivige Tsjinspylder Him oan de binnenkant wakker to war stelle sil.

Foar't ik lykwols fierder op it teologysk aspekt yngean, wol ik earst ris bisykje ta in soarte fan literaire yndieling to kommen fan de fyftjin forhalen, dy't dizze bondel bifettet. In bondel dy't - dat wol ik foaropstelle - myn heechrinnende forwachting oangeande Riemersma syn skriuwerskip, nei de miskien hwat toloarstellende romaneksperiminten fan de lêste tiid, mear as rjochtfeardiget. De forhalen stean yn kronologyske oarder, hwat it foardiel hat dat men de ûntwikkeling fan dit skriuwerskip op de foet folgje kin. It earste forhael, Arkaz, stiet hwat apart fan de oaren. It is it ienige mei in útlânske background, in eksotysk gegeven, dat nou net sa bjusterbaerlik goed út 'e ferve komt. Binammen it slot, mei de forgrimmende stamleden dy't har wraek dwaende spearen sakje litte, hwannear't se sjogge dat Arkaz him net goed hâlde kin by it lyk fan syn jonge frou en bern, docht hwat westersk sentiminteel oan. Ek de tael hinget noch tofolle oer nei dy kant: ‘De wrâld, syn wrâld stoartte yn’. Gelokkich hat Trinus him fierder net mear yn sokke dizige geaën forlern.

Utsein it lêste forhael (De Feestdagen), dat om de assosiative skriuwstyl frijhwat apart stiet, kin de rest yn trije kategoryen fordield wurde: foarst de forhalen der't it tragyske elemint yn oerhearsket, mei in haedfiguer dy't nei forsibbe is oan hoe-hjit-er-ek-al-wer út Fabryk; twads de min as mear fantaisistyske parabels mei earne ûnderweis in saneamde magysk-realistyske frappe; treds de gewoan-realistyske sketskes mei in satiryske of humoristyske pointe. Myn persoanlike foarkar giet út nei de lêste

[p. 274]

kategory, wylst it magysk-realistyske genre my it swierst op 'e mage leit. Om hjirmei to bigjinnen: ta dit type kinne rekkene wurde Ribbe, De man mei it burd (in short-short), De herberch mei de wynflek, De mislearre duvel, De parabel fan 'e Godsmoardner, en Skûmplastic. De typyske sfear der fan wurdt net oeral like konsekwint trochfierd. Yn De herberch mei de wynflek en Skûmplastic wurdt it ús earst tsjin de ein dúdlik hokker kant it útgiet, hwat in bytsje de forfelende smaek fan in deus-ex-machina oerlit. Dêrby tink ik binammen oan Skûmplastic, der't de (anti-)helt oan it ein fan in, út technysk eachpunt neffens my ûnmooglik, eksperimint om himsels oer syn sosiale knoffelichheit hinne to helpen syn skelnamme út de taperecorder to hearren kriget ynsté fan de namme Folkertsma, dy't by yn de mikrofoan sprutsen hat... Sjoch, soks giet my eins wol hwat fier. As de skriuwer syn lêzers fergje wol oan de ein sa'n magyske draei mei to meitsjen, dan moat er bitider fan 't bêd ôf. Fansels kin men hjir lâns psychologyske wei wol útkomme, mar literair bisjoen bliuwt it mar bihyplik. Itselde jildt foar De herberch mei de wynflek, en yn sekere sin - al is it dêr folle oannimliker - foar Hjerst. De oare stories yn dizze ôfdieling binne fan it bigjin ôf dúdlik simbolysk fan sfeartekening, en binne fan datoangeande folle better slagge. Al bliuwt it genre op himsels tige problematysk.

De bêste prestaesje yn dizze bondel wurdt levere yn de kategory fan it sljochtwei en loftich skreaune sketske mei in satiryske of humoristyske ynslach. Dit falt nammersto mear to wurdearjen om't proaza fan dizze kwaliteiten yn de fryske literatuer tige seldsum is. In snein, mei syn bihindige oergong fan de iene figuer op 'e oare, is in juweel fan technyk en gefoelich waernimmen, mei it gefoel foar sfear fan in Tsjechof, of in Dylan Thomas. Memmedei is hurd en ôngenedich yn syn tekening fan in ‘misbitearde’ minsklike relaesje, skokkend raek yn de wrede ôntknoping, allinne mar oantsjut yn de wurden fan de man tsjin syn keakeljende flaemske reuzen: ‘Nou, kalm mar hwat. Jim krije jim gerak ek wol.’ De skriuwer foar it Doarpsbilang, ta eintsjebislút, jowt in prachtige parody op de moralisearjende betwitterij, der't in auteur as Riemersma yn in provinsiael formidden mei to krijen hat. Spitich, dat Rients Gratama net mear yn it frysk spilet, oars hie dit in kostlike tekst foar him west. Der hoegde praktysk neat oan foroare to wurden.

En dan de groep forhalen, dêr't Riemersma himsels wierskynlik it meast persoanlik by bitrutsen fielt. Forhalen dêr't er de doelleaze swalktochten fan in ‘bûtensteander’ yn biskriuwt, de minsken dy't net passe yn it sy-

[p. 275]

steem: in deserteur, noch in tsjinstwegerer, in kabaretier dy't it forplicht lolmeitsjen net langer fortarre kin, in skoaljuffer dy't net oan 'e man komme kin, en op 't lêst noch in sljochtwei psychopaet. Ta dit soarte figueren fielt Riemersma him tige oanlutsen, en by wit der ek fakernôch oertsjûgjend stal oan to jaen. Al is er - en dat kin men him as nettsjinsteande alles noch altiten ‘normael’ frysk steatsboarger ek net kwea ôfnimme - de helte better thús yn de tinkwrâld fan de heale as fan de 100% psychopaten. It forhael fan de skoaljuffer (Hjerst) is him oer alle boegen, tocht my, it bêste slagge, al soe men it yn dizze avansearre tiden amper foar mooglik hâlde, dat in frou fan har jierren, mei alles derop en deroan om it samar ris to sizzen, neffens de biskriuwing lang net ûnkreas, en neffens har erotyske fantasyën ek ryp genôch, dat sa'nien op fakânsje yn Amsterdam net mear as ien tút (‘in tút seis’ stiet der) fan har jounsfrijer lôskrije koe.

Mei dit lêste kom ik op de wichtichste krityk, dy't ik op Riemersma syn skriuwerij haw: de naïviteit dy't jin der hyltiten wer yn tomjitte komt - somtiden hast as wie it in lêsboek foar de hegere klassen fan siz mar in kristelike (nou ja, it mei fan my ek in iepenbierenien wêze) húshâldskoalle. It kin skoan wêze dat it skoalmasterskip de skriuwer hjir parten spilet. It is ek net oeral like slim, mar algeduerigen stjit men dochs op sokke nuvere passaezjes. Noch in pear foarbylden. De deserteur (yn Minske tusken ierde en himel) tsjin de man, dy't him yn syn wein meinimt: ‘Ik ha liigd, mynhear, ik bin net fan hûs fuortroun.’ Fansels is dizze deserteur noch jong, en yn syn kwaliteit fan deserteur sil er ek wol hwat nayfs hawwe. Mar dochs wol it der by my net yn dat immen fan 18, dy't by eintsjebislút goedkard is foar de tsjinst, sa sprekt of tinkt. Dit biswier jildt binammen foar alle passaezjes, der't it oer God giet... ‘God? Né, fielde er, God moat ik hjir bûten litte. Wy witte fan inoars bistean, mar as wy inoar nou metten, soe ik der mei oan wêze.’ (bis. 25). Mei sokke tinzen oer de Allerheechste, dêr bin ik ek mei oan. Yn De parabel fan 'e Godsmoardner giet it fansels oan ien stik troch oer God, mar mei't wy yn dit gefal fan it bigjin ôf witte dat wy mei in parabel to krijen hawwe - in mearke-eftich gegeven dus - is it hjir al hwat better op syn plak. Dochs bitwivelje ik oft sa'n thema (der wurdt praet oer ,syn wrakseling, syn pine en syn kjeld') yn it raem fan in mearke, ynklusyf de berne-eftige manier fan uterjen hjir en dêr, ta syn rjocht komt. Al moat sein wurde, dat de paradoksale oplossing folle goed makket.

[p. 276]

Ta bislút noch in pear wurden oer de komposysje. Yn in pear forhalen bisiket de skriuwer it fierder yn de trant fan Minskrotten-Rotminsken, dat wol sizze, de forminging fan de plot en de dêrmei ompielende auteur. Dat bart yn Ribbe, in soarte fan reedridder op de brommer, en yn Der wurdt foar jin tocht, oer de tsjinstwegerer dy't ‘op 'e flecht’ deasketten wurdt. Gelokkich is it ta dizze twa eksperiminten biheind bleaun. It hat hwat foar en trochbrek op dizze wize de iluzy fan in op himsels steande objektive realiteit. Mar oan de oare kant makket de auteur himsels yn Ribbe allinne mar ta part fan de ylluzy; yn it oare gefal, mei opmerkingen as ‘Dat falt ôf, lêzers’ ensfh., wurket it mear irritant as hwat oars. Né, ik leau net dat der yn dizze rjochting folle foar Riemersma to fortsjinjen falt. It koarte forhael is gjin toaniel, hwer't men fan soksoartige forfrjemdingseffekten in folle direkter risseltaet forwachtsje mei.

Trinus Riemersma skriuwt op syn bêst as er him via de humoristyske of satiryske toer gefoelsmjittich folslein fan syn ûnderwerp losmeitsje kin. Hwer't er datselde effekt oer de symboalyske boech birikke wol moat er him hoedzje foar in al to forsearre ‘frappe’ oan it ein en foar berne-eftige formulearringen en tinkwizen. It lêste jildt ek as it giet om it by him sa favorite type fan de simpele siel, dy't gjin oansluting fine kin by syn milieu. Foar de rest: in treflike bondel forhalen, dy't har foar it greatste part mei nocht lêze litte. En - hwat helte bilangriker is - in skriuwer dy't mei oerliz en mei oerjefte wurket oan de útbou fan syn talint.