De Tsjerne. Jaargang 23

[p. 116]

Trinus Riemersma / Kreas yn 'e kiste

Tjitte Piebenga: It lyk wurdt oantaest.
Utj. Miedema & Co., Ljouwert, 1968.

Yn 'e roman It lyk wurdt oantaest hat Tjitte Piebenga brutsen mei it normale prosedé fan 'e kronologyske folchoarder, en dat is in goed ding. Net om't it gewoane, trochrinnende fortellen ta weismiten keard wêze soe, mar om't it yn 't algemien nedich is, by alle goeds dat de foargeande generaesjes brocht ha, to sykjen om nije útdrukkingsmooglikheden, en yn 't bysûnder om't guon ûnderwerpen har min liene foar bihandeling mei it biwende prosedé fan it biskriuwen fan it hiele forhael fan ien persoan - ik of hy - út wei. De winst fan dat prosedé, it djippe ynsjoch yn 'e haedpersoan, syn tinzen en motiven, stiet as neidiel foaroer dat alle meidielingen subjektyf kleure binne. Foaral as der wichtige byfigueren, of sels tsjinspilers binne, wurket dy iensidichheit hinderlik, en men kriget it gefoel dat dy oaren tokoart dien wurde. Fedde Schurer hat dat bygelyks sein nei oanlieding fan it boekje By de hannen om 't ôf. Piebenga syn ûnderwerp - in houlik dat op 'e non rint - is ek typysk sanien dat forlet hat fan in mearsidige biljochting. Dêrom is it prosedé dat hy keazen hat net allinne yn it algemien winst foar de ûntjowing fan it proaza, mar ek daliks winst foar dizze roman.

It boek hat in stevige komposysje. De haedstikken 2 o/m 9 binne hieltyd op deselde wize opboud út 6 (of 7) forskillende fragminten dy't, foar de dúdlikheit grif, út forskillend lettertype set binne. De haedstikken iepenje iderkear mei in lyryske biskriuwing fan de trêflikens fan it houlik en fan de trêften fan ‘ik’ syn frou. It tredde diel (yn haedstik 1 ûntbrekke diel trije en fjouwer) kin men sjen as fragminten út in ‘gewoane’ roman, mar de stikken slute, útsein de earste trije, net op inoar oan. It fyfde stik is in petear tusken ‘hy’ en ‘sy’, dat sa droech mooglik jown is. De fordúdlikingen biheine har ta regy-oanwizingen dy't tusken heakjes pleatst binne. De haedstikken 6 o/m 9 hawwe noch in sawnde diel, in (net-forstjûrde) brief. Hjirtusken sitte - twa, fjouwer en seis - fragminten hweryn't ‘ik’ ompankoeket mei syn fortriet, syn earlikheit en syn rankune. Part twa fait meast noch wer útien yn forskillende

[p. 117]

blokken, by part fjouwer is dat in inkele kear it gef al. It lêste haedstik, tsien, bistiet inkeld úut in petear.

De winst fan dizze roman sit yn 'e tsien petearen, dy't forskriklik authentyk oandogge en dy't soms tige oangripend binne. Hy wol al mar prate, hy kin net leauwe dat it tusken harren stikken is. Sy bisiket de fragen soms to ûntwiken om him to sparjen, soms raest se him tomjitte dat se net fan him hâldt, soms bisiket se him yn goedens oan it forstân to krijen dat se útinoar gean moatte. Dy petearen binne ek dêrom sa goed om't se beide partijen likefolle har gerak jowe. Se foarmje in tsjinwicht tsjin 'e subjektiviteit (hwat net sizze wol it foar de skuld wei winen) fan ‘ik’ yn oare fragminten. Ynflechte yn it epysk forrin fan in gewoane roman hienen dizze petearen grif sa sterk en sa konsintrearre net to réalisearjen west.

It komt my foar dat Piebenga by it fierdere ynfoljen fan syn skema net altyd in lokkige hân hawn hat. De lyryske ynsetten fan elk haedstik wol ik it measte net fan sizze. Ik hâld net fan sokke wurdkunst, hwa't it ek skreaun hat. Dy stikjes hawwe ek wiswol funksje, se jowe stik foar stik in priuwke fan it byld dat ‘ik’ him fan syn frou en syn houlik foarme hat. Dat byld striek dan wol mei de werklikheit, sa't ‘ik’ himsels njonkenlytsen ek tajaen moat, mar dat jowt ophimsels in biskate spanning. En ek suver stilistysk sjoen foarmje de lyryske parten in tsjinwicht tsjin de petearen. Mar dy funksje hie bihâlden bleaun as dy stikken alle kearen de helt koarter west hienen, en dus makliker to fortarren foar lju dy't der net sà mâl mei binne.

De acht forheljende stikken proaza út 'e haedstikken 2 o/m 9 binne bêst skreaun. De typearring fan 'e hy en de sy yn 'e earste trije fragminten is bygelyks treflik. Men kin dêrút winliken al opmeitsje dat hy en sy net byinoar passe, de bitingsten foar it byinoarlâns libjen wurde suggerearre. Mar it him ûntjaen fan it konflikt, dêr wurdt tomin oer skreaun. Piebenga hat tinkt my de stof net goed fordield; trije fan 'e acht haedstikken geane oer de forkearing fan hy en sy, it fjirde biskriuwt de moarntyd nei de troudei, en de oerbliuwende fjouwer jowe in pear happen en snappen út it sawnjierrich houlikslibben. It houlik hie wiidweidiger biskreaun wurde moatten, tonkoste fan bygelyks hy syn aventúrke mei Kathy, hwant - it is miskien skreaun om oan to tsjutten dat hy ek net skjin op 'e ribben wie - it bringt it konflikt tusken hy en syn frou net fierder, of troch it opofferjen fan it part fan 'e biskriuwing fan 'e forkearing. Mar ek al soe in wiidweidiger biskriuwing fan it ûntstean

[p. 118]

en it him ûntjaen fan it konflikt mear bledkanten frege ha, dat hie net slim west, hwant in goed boek lêst men wol út, ek al is it lang.

Soms sterk, soms swak binne de (fetprinte) stikken hweryn't ‘ik’ sels oan it wurd is, yn tsjinstelling ta de hjirboppe neamde forheljende einen hweryn't ik yn 'e tredde persoan oer himsels en syn frou skriuwt. Dat liket my in bettere formulearring as: hweryn't Piebenga oer syn haedfiguer skriuwt, om't - sa wurdt it foarsteld - de ‘ik’ it boek skreaun hat. Wy moatte dus bigripe dat ‘ik’ fan en ta bisiket hwat distânsje to nimmen fan syn forhael en dan himsels ‘hy’ neamt. En, ik haw it al sein, dy mear objektive stikken binne bêst.

Dochs leau ik dat Piebenga der goed oan dien hat de ‘ik’ nou en dan sels oan it wurd to litten. Hwant allinne mei dy forheljende stikken en de petearen hie it boek dochs to ‘moai’ bleaun. Twa kibje, twa skuld, jawol! Mar beide partners sitte fansels ek mei in stik selsbigreatsjen, rankune en haet. En om dat ek yn it boek fortsjintwurdige to krijen, koe Piebenga net better dwaen as ien fan twaën foar himsels sprekke to litten. Piebenga keas de manlike partner, en dat leit foar de hân om't er sels man is. Dat hy it nou sa foarstelle moast as waerd it hele boek troch ‘ik’ skreaun as in soarte fan ôfrekkening mei it forline, wie de konsekwinsje.

‘Ik’ skriuwt om de rotsoai kwyt to wurden, om himsels en syn frou en de minnaer fan syn frou to straffen, en om in streek ûnder de hiele affaire to setten. Hy skriuwt foar himsels, hy hâldt gjin rekken mei lêzers dy't skieik oer dy útkoarre brot gear moatte. Mar Piebenga, dy't it manuskript fan syn imaginaire ik-figuer nei de útjower brocht hat, hie wol rekken to hâlden mei oansteande lêzers. Hy moast syn haedfiguer en syn lêzers beide har gerak jaen. Dat is him trochinoar rekkene slagge. Mar hy hat him wolris tofolle yntimidearje litten fan dy ‘ik’, hy hie him ris faker it swijen oplizze moatten.

De ‘ik’ biklaget him der earne oer dat de minnaer fan syn frou him in ryksdaelder skuldich is. It is in grotesk eintsje, oangripend en bilachelik tagelyk. Mar as ‘ik’ letter bigjint to seuren oer f 120 dy't hy fan sekere Watse to foarderjen hat, dan hat dat gjin effekt op 'e lêzer, ek al om't de affaire dy't dêrefter sit, mar tige sydlings forbân hâldt mei it onderwerp fan 'e roman. En as ‘ik’ dêr letter nochris op weromkomt en debiteur Watse grappige útstellen docht oer it bisteegjen fan 'e ûnrjochtmjittich ynholden ‘’120, nou dan is de boat wol oan.

It hele geskel en geskriuw oer en tsjin Watse en mear noch Wouter is my nammers to útweakke. It is grif oannimlik dat ‘ik’ de pest hat oan

[p. 119]

dy beide hearen dy't him - sa sjocht er it - syn wiif ûntset hawwe, en it leit foar de hân dat er se útracht en oankwitst. It is yn to skikken dat ‘ik’ ynearsten alle skuld op ‘it komysk duo’ smyt, om syn frou, en dus himsels, to sparjen. Mar nei forrin fan tiid sil er de moed opbringe moatte om ta to jaen dat dy mannen mar figuranten binne en dat hy de skuld by himsels en syn frou to sykjen hat. Dat ynsjoch komt to let. En as ‘ik’ dan yndied safier is dat er wit dat er ophâlde moat mei lêbjen oer W en W, dan docht er it in pear siden fierder lykwols wer.

Men soe tsjin my ynbringe kinne: dy ‘ik’ is nou ienkear in rankuneus figuer dy't eigen skuld bisiket to oerrazen mei op oaren to rachen. Ja, dat leau ik ek wol, dy ‘ik’ is sa, dat trochâldehoeren past by him. Mar dat nimt net wei dat hwat hy skriuwt op 'en dûr net mear lêsber is. Piebenga hie, om't hy - en net syn haedpersoan - op 't lêst forantwurdlik is foar it artistike nivo fan 'e roman, hwat faker de wreedheit opbringe moatten om it gejeuzel fan ‘ik’ de kop yn to drukken.

It is net mei wissichheit út to meitsjen fan hwannear oant hwannear ‘ik’ syn boek skriuwt. Hy bigjint krekt foar't se de húshalding opbrekke, liket my ta, en hy hâldt op as de skieding al úetsprutsen is. Fan dy skiedingsproseduere fynt men in bytsje werom yn it boek, en it liket my ta - al bin ik leek - dat dêr dochs wol in pear goeije scènes út to heljen west hienen. Mear skriuwt ‘ik’ oer it toanielklubke dêr't, njonken û.o. de smjunten Watse en Wouter, syn frou en hy diel fan útmeitsje. It spyljen wurdt fuortset, ek as ‘ik’ en syn frou al byinoar wei binne. In gekke fynst is dat toanielklubke net, hwant foarst wie dat sabeareartistike milieu gaedlik foar it slagjen fan 'e avances fan W en W, en twad waerd ,ik' troch it meispyljen yn dat ploechje twongen om hieltyd wer syn frou, dêr't er al by wei wie, to moeten, hwat de akku fan rankune en fortriet alle kearen wer oplaedde.

Wol soe ik it op priis steld hawwe as yn it forheljend proaza, part trije fan elk haedstik, hwat mear oer dat toanielklubke forteld wie, hwant it bliuwt nou wol hwat dizenich. En ek om mear objektive ynformaesjes to krijen oer Watse en Wouter, hwant dy twa komme der wol hwat raer foarwei. Ik wit wol, it binne mar byfigueren, mar as ‘ik’ it nedich foun om har salang mei ynfektiven to efterfolgjen, dan hie er har dêrneist ek in earlike kâns jaen moatten, lykas er dy oan syn frou jown hat yn 'e petearen en forheljende parten.

By einsluten de figuer Astrid. As ik myn sin siz, dan hie dy better mist wurde kinnen. Piebenga bisteget nochal hwat omtinken om har, wylst

[p. 120]

har rol net wichtich is. En ik leau ek net dat it oan to bifeljen west hie om tsjin 'e ein fan it konflikt noch in bilangrike persoan yn to fieren. Dat hie jin licht it sicht op 'e beide tsjinspilers binommen. Nou al hat men der lêst fan dat jins konsintraesje op it fuortsettend ûntbiningsproses fan it houlik steurd wurdt troch in frijhwat ûnwerklik frommiske. Mar dy Astrid-affaire is it slimste hwat ik tsjin Piebenga's boek ynbringe kin. Fan myn oare krityk nim ik neat werom, mar foar de helt slacht dy op it feit dat ik graech mèàr lêze wollen hie, en dat is dochs in gunstich teken, en foar de oare helt hat dy bitrekking op de swakke stéen yn 'e tirades fan 'e ‘ik’, en ik wit to goed dat dy troch de skriuwer hast net to omsilen wienen. Om to winnen moast hy hwat weagje en de kâns rinne doare om to mislearjen. Nou, hy is in pear kear útgliden. Hwat wol men?

Piebenga hie dit boek in jier of hwat lizze litte kinnen, om it dan nochris mei in koel artistyk each to hifkjen. Hy hie it manuskript nou ek oan in pear freonen lêze litte kinnen. Yn beide gefallen soe er dan, üt himsels of op oantrün fan literaire maten, wierskynlik parten skrast hawwe en oare stikken op 'e nij skreaun. Hie men dat bywurke en glêdstrutsen boek leaver hawwe moatten as hwat nou útjown is? Ik mien fan net. It is gauris sa: hwat glêdder, hwat deader. Yn in goed boek binne de mislearringen faek nijsgjirrich en sympathyk, hwant mislearjen is minsklik.