De Tsjerne. Jaargang 23

[p. 78]

Op it harspit

Preek foar eigen parochy

Pleitrede, uitgesproken ter zitting van het Gerechtshof te Amsterdam door Gerard Kornelis van het Reve op dinsdag 17 oktober 1967.

Dat it needsaeklik wie dat de auteur G.K. van het Reve in moanne fan syn tiid ûfnaem om dit forwar gear to stallen, is spitich. Hwant bûten inkele pregnante útspraken (de Godheid, Edelgrootachtbaar College, is van oudsher niet kieskeurig, maar ‘lust het hele varken’) is dit geskrift fan fjouwerentweintich siden net botte nijsgjirrich. En boppedat - de skriuwer seit it sels al - de bilidenis fan it leauwe ta it útsprekken hwerfan hy him twongen fielde is net prettich om oan to hearren. Men kin jin dan ek ôffreegje oft it net forstanniger west hie, ynsté fan jin op it himd út to klaeijen en to praten oer dingen dy't jin op 'en djipsten biwege, yn dit Edelgreatachtber Formidden in rikjende skeet to litten. Hwat hat it ommers foar sin oer rjocht to praten mei minsken dy't harsels biskôgje as wetstapassers?

Mar Van het Reve hat yn goedens wollen en dat is him, op in inkeld grapke en in pear oanfallen op de strontweinen dy't him oerriden hawwe nei, knap ôfgien. Hy hat de saek dy't tsjin him oanspand is wichtigernôch foun om der in heap tiid oan to spansearjen, en de wearde fan dizze pleitrede hinget ôf fan it bilang dat men oan dizze hiele saek takenne wol.

Nijs stiet der yn 'e fordigening net folle, tominsten net foar hwa't wolris in bytsje oer theology en literatuer lêzen en neitocht hat. (Mar foar sokken waerd dit pleit fansels ek net opsteld). It meast nijsgjirrich is Van het Reve hwannear't er it wetsartikel, dêr't hy tsjin sûndige hawwe soe, op it harspit nimt. It bigryp ‘godslestering’, it sintrale wurd út it artikel, neamt hy juridysk sjoen net to hantearjen, om't it ûnmooglik is objektyf fêst to stellen oft der in god is. Dizze wet giet út fan in theologysk aksioma. Van het Reve nimt oan dat dizze formule mei opsetsin keazen is, ynsté fan bygelyks ‘smalende voorstellingen die krenkend zijn voor godsdienstige gevoelens’, om't it de wetjower der net om to dwaen wie godstsjinstige gefoelens yn it algemien to biskermjen, mar allinne dy dy't bitrekking hawwe op in min of mear algemien oannommen godsbyld. Dizze wet biskermet net allinne de net-kristenen net, mar hy bifoarrjochtet ek noch in biskaet skift kristenen (protestanten) boppe in oar skift (roomsen). De Hillige Faem, Boeddha en Krishna wurde net biskerme, stelt Van het Reve fâst. En men kin der oan taheakje: Lou Ieltsje ek net. It soe in aerdige stunt wêze om in smoarch stik oer Lou to skriuwen en dan ôf to wachtsjen oft men foroardiele waerd fanwege mislediging of fanwege godslestering. Barde it lêste nèt, dan hie men in dúdlik biwiis fan in diskriminearjende rjochtspraek.

Van het Reve's konklúzje nei it hifkjen fan 'e ‘gewraakte’ passaezjes is dat fan lêbjen gjin sprake is, dat syn godsfoarstelling net mei opsetsin kweadaerdich is, en dat hy fan 'e minsken dy't him mei kjitte smiten hawwe net oannimme kin dat sy der sokke hillige en kwetsbere gefoelens op nei hâlde.

Mei dat lêste stiet er swak, hwant ek al soe it legioen der kwetsten foar hûndert persint út smearlappen bistean, it feit dat sy har op it sear kommen fiele bliuwt dâr likegoed om. Oft de kwetsten kwetsbere gefoelens hawwe en it seedlik rjocht hawwe, sjoen har eigen kwetsende útspraken, om har kwetst to fielen, dy fragen hoecht de rjochter him de holle net oer to brekken. It ôflizzen fan 'e forklearring dat men kwetst is, jildt as biwiis. Likemin wurdt der yngefal de kwetste sa freonlik is de oarsaek fan syn smertplakken oan to wizen, oar biwiis frege as allinne dat sizzen. Oft de op it sear kommene in biskaet boek al of net of forkeard lâzen hat, docht net ta de saek. Elke Nederlanner hat it frij him kwetst to fielen en dârfan de oarsaek

[p. 79]

oan to wizen dy't him it gaedlikst liket. Hwat it ‘krinken’ oangiet is Van het Reve grif skuldich. Dat is objektyf fêst to stellen troch de subjektive mieningen fan de kwetsten as feiten jilde to litten.

It is nammers de fraech oft it objektyf fêst to stellen is oft in útlitting ‘lêbjend’ en ‘in godslestering’ is, sûnder de objektiviteit to forfangen troch deselde objektivearre subjektiviteit. It liket dat it mooglik is: Van het Reve bisiket objektyf to wurk to gean yn it analysearjen en gefoelsmjittich wurdearjen fan syn passaezjes, en men kin it aerdich mei him iens wêze. Mar as men dan de útspraek yn it earste proses tsjin Van het Reve lêst: de útlitting wie wol in godslestering, mar net in lêbjendenien - tsjin dit kreupele founis gyng de skriuwer nammers yn birop - dan sjocht men dat men mei dit soart objektiviteit de gekste grappen bilibje kin.

It mei dochs dúdlik wêze dat de man dy't dizze wet redigearre hat bisocht hat om it gerop en geraes fan de doetiidske kwetste folksgroep to stilearjen, net sa dat elk fan 'e trije markante wurden út 'e wet bitrekking hie op trije komponinten fan it sielkundige proses yn hert, harsens en ûnderliif fan de kwetste knapen of op trije gradaesjes yn 'e mjitte fan kwetstheit, mar sa dat mei trije emosioneel bilêstige en de earberste gefoelens prykjend slachwurden de lange teannen yn foldwaende mjitte biskerme waerden. Dizze wet dy't bitrekking hat op emosionele forskynsels by in part fan it folk is yn emosionele biwurdingen steld. De rjochter dy't de opsteller fan dizze wet en syn kornútsjes rjocht dwaen wol, sil dan ek mei it skûm op 'e mûle, God oanroppend, tsjûgjend en forflokkend, flaufallend mar dochs wer oereinrizend, wyld gestikulearjend en mei rôljende eagen de fortochte foroardielje moatte ta op 'e minsten de deastraf. De rjochter dy't objektyf wêze wol, sil dan ek sa objektyf wêze moatte om oer dizze wet de skouders op to heljen en de fortochte to ûntslaen fan forfolging. In tuskenwei is der net, of leaver: mei der net wêze.

Van het Reve makket him der net mei in skouderopheljen ôf, en dat net om oan 'e boete to ûntkommen, hwant hwat is hûndert goune? - mar om't der foar him gâns op it spul stiet. Hoe't in oar dy passaezje oer it ezeltsje ek wurdearje mei, (foar my bygelyks is it in grapke, nedich as tsjinwicht tsjin de forskriklike earnst fan ‘Gerard, dat boek van je - weet je, dat Ik bij sommige stukken gehuild heb?’), foar de skriuwer sels is dit byld in wêzentlike komponint fan de symbolyk fan syn leauwe. It eigenaerdige docht him dus foar - de skriuwer wiist der sels op yn syn pleitrede - dat it bisykjen om him to foroardieljen foar godslestering yn wêzen delkomt op in bisykjen om de godstsjinstfrijheit to biheinen. As de passaezje foar de skriuwer oars neat bitsjutte as in lytse pesterij, ek dan soe in foroardieling fout wêze, mar men soe der makliker frede mei hawwe kinne. Nou giet it lykwols om de fraech oft godstsjinstfrijheit ynhâldt dat it elkenien tastien is to leauwen yn de god dy't hy wol en mei bihelp fan 'e symboalen dy't hy dêr gaedlik foar achtet, en dit leauwe út to dragen, èk dan as de symbolyk fan syn leauwe oaren oanstjit jowt.

Ik haw der gjin idé fan oft elkenien dizze fraech samar mei ja bianderje doar. Wol sil it fiat, tinkt my, jown wurde as it giet om in tige ôfwikend godsbyld - hwant dat docht it eigen godsbyld gjin kwea. Van het Reve wol dy kant út: syn God is ‘God zij geloofd’, net ‘de God van Nederland.’ Mar hy forsint him: syn godserfaring is sa authentyk dat men syn godsbyld net as hwat eigenaerdichs en dus unskuldichs oan kant skouwe kin, mar dat men fuortdaliks fielt dat forgelike by dizze God alle ‘goaden fan Nederlân’ ôfgoaden binne. De minsken dy't Van het Reve foroardiele hawwe wolle, jowe ymplisyt ta dat syn forwurdingen fan syn godstsjinstige gefoelens bitrekking hawwe op de iennige God. It wie dochs wol goed dat se de warskôging fan Gamaliël yn Hanlingen 5: 38-39 ris liezen.

It is nammers net tafallich dat Van het

[p. 80]

Reve oanfallen wurdt krekt om't syn godsbyld sa'n great ‘wierheitsgehalte’ hat. Hwat men ‘it folk’ ek forwite mei, skerpsinnichheit yn it ûnderskieden fan hwat ûngefaerlike skopperij en hwat gefaerlike manifestearring is, kin men it net ûntsizze. It is foar de bigjinnende skriuwer in toloarstelling dat men de lêzers net mei hwat fjûrwurk yn 'e gerdinen jeije kin en in fortrietlike saek dat de hiele wrâld op ien ein is as men ‘oars neat’ docht as sa goed en krekt mooglik jins ûnderfiningen en mieningen op papier to setten. Hwant sa leit it lân derhinne: dy't in bats seks yn syn boeken docht kriget Nederlân net yn ereksje en dy't oer god en godstsjinst de healwiiste dingen biweart kriget de deiblêdkolommen net fol. Mar dy't bisiket in bytsje rûmte to biskreppen en binnen dy rûmte himsels to réalisearjen, dy kin de doarren mar skoattelje.

De selsforwêzentliking fan 'e iene wurdt troch de oare opfette as in bidriging, en mei rjocht. It stabilisearjen fan it ‘ik’ en it labilisearjen fan it ‘jimme’ binne beide it doel fan 'e skriuwer, en hwat op in stuit de greatste oantrún jown hat, hwat doel wie en hwat bydoel of gefolch, dat is meast net út to meitsjen. Yn alle gefallen wurdt de bidriging it slimst field as de selsforwêzentliking it sterkst is, en it iene sawol as it oare hinget ôf fan it literaire kinnen fan 'e auteur. Allinne greate skriuwers bringe it ta prosessen, dat mei foar Van het Reve in treast wêze.

Yntusken is de skriuwer frijsprutsen (it founis sil, mei de hjir bisprutsen pleitrede en oare oraesjes, opnommen wurde yn in meikoarten by de Arbeiderspers to forskinen dokumintaire fan Jan Fekkes oer it proses tsjin Van het Reve), mar de Hege Ried sil dizze strou jitris oerbakke en men moat mar ûfwachtsje hoe't er dan smakket. Mar ek as de Hege Ried him konformearret oan it founis fan it Amsterdamske Gerjochtshôf, bitsjut dat wol in ynsidintele oerwinning foar Van het Reve, mar net in forrûming fan 'e frijheit fan 'e (skriuwende) boarger yn it algemien. Dat kin allinne barre as de Hege Ried de suggestje fan Van het Reve as útgongspunt nimt, dat frijheit fan godstsjinst ek ynslút de frijheit om godstsjinst bispotlik to meitsjen.

TR. RIEMERSMA