De Tsjerne. Jaargang 22

[p. 453]

D.A. Tamminga / Neibloeijers yn ús lettertún

Wite en reade roazen. Fryske folksforhalen, neiforteld troch E.B. Folkertsma. Mei in neiwurd en in register fan mearke- en sêgetypen fan Y. Poortinga. Fryske Akademy, nr. 301. Drukkerij Laverman n.v., Drachten - 1967.

It is in bikend feit dat de mounlinge oerdracht fan sêgen, leginden of mearkes, forhalen dy't fan âlds ek yn Fryslân wakker folksriem wiene, yn ús tiid frijhwat stûket. Lyk as rounom yn it sivilisearre Westen it gefal is hawwe deiblêd, radio en tv mei har nijs en har ynformative programma's ek by ús de taek oernommen fan de meibringer en fan de smoute forteller by it hurdfjûr. Allinne yn doarpsskearwinkels en op brêgerieden ebbet it noch hwat nei en liket noch hwat oandacht to wêzen foar de man dy't it moai sizze kin en fan sterke stikken wit. Hwat yn de mear primitive folksformiddens fan de Afrikaenske, Middelamerikaenske en Aziatyske lânnen noch libbet as in hart, heart by ús al by it ‘gesunkenes Kulturgut’. Dit âlde folksbisit oan de flippe fan de jas fêst to hâlden en op skrift fêst to lizzen biheart ta de taek fan de folkskundige en fan de literator dy't der nocht en niget oan hat.

E.B. Folkertsma wie sa'n literator. It stadich weiwurden fan legindaryske of heal-histoaryske forhalen, fruchten fan eigen groun, hat him grif oanset om sokken dy't him út âldere literatuer of út de folksmûle fan foarhinne bineikommen wiene op papier to setten. Net to min hat er dêrby opdipt út de lêste boarne, de mounlinge oerlevering. Men kin syn kennis fan en syn niget oan dizze fortelstof ek neigean yn it Frysk Sêgeboek fan S.J. van der Molen, dêr't er jierren lyn gâns bydragen ta levere hat: sêgen optekene ûnder ‘it folk’. Mar meast, docht bliken, hat er hjir syn stof helle út hwat foaral yn de foarige ieu al skriftlik fêstlein wie. En hwat dy literatuer oangiet koe de skriuwer aerdich út 'e romte tarre. In boek as Uit Friesland's Volksleven fan Waling Dykstra, dêr't de Fryske Akademy dit jier in fotografyske werprinting fan jown hat, moat foar him in Fundgrube fan bilang west hawwe. Ek de Rimen en Teltsjes fan de bruorren Halbertsma hat er rûpele, al binne de ‘teltsjes’ dy't er dêr wei hie yn dizze bondel weilitten, om't sa't de bisoarger yn syn

[p. 454]

Neiwurd to witten docht de Halbertsma's ‘op har bar in útlânsk foarbyld neifolge hawwe’.

Forgeliket men styl en forteltrant fan guon forhalen mei dy fan Waling Dykstra, dan falt it forskil yn stilearring fuort op. Dat forskil wurdt noch forskerpe troch it forskil yn fiertael. Om kâns op útjefte to hawwen moast Dykstra syn stof yn de jierren njoggentich opdisse yn it Hollânsk. Dat Hollânsk fan sines is frijhwat stiif en boekich; der is in dúdlike diskrepânsje tusken it folksformidden, dêr't it forhael yn spilet en de tael dêr't it yn oerbrocht wurdt. De feitlike ynhâld komt wol oer, mar de reamme, it sjeuige is der gauris ôf.

Dat dy barrière by Folkertsma tobrutsen en de stof yn ienklang brocht is mei it fortelmedium is sûnder mis in kreditkant fan dit boek dy't der ynweacht. In oare fraech is: wie in proazaïst as E.B. Folkertsma, kenner út 'e pin fan folksaerdich idioom, mar ek man fan aloan barokker taelstilearring, hjir de rjochte forteller wol? To seil geande op syn omfangryk essayistysk wurk troch de jierren hinne soe men op it earste each sizze fan net. It folksforhael moat ommers leafst ienfâldich fan toan wêze, moat rjocht op it doel oanfortelle, sûnder al to folle stilistyske omballingen. De naïve forteltrant dy't binammen it mearke eigen is, fordraecht al min oerstilearring en ek hwat it ynhâldlike oangiet heart de forteller fan folksforhalen de morael net to skromjen. It kweade, de kweadogger heart straft to wurden, itsij fan meiminsken, itsij fan Hegerhân.

By neijer tasjen docht bliken dat de biwurker Folkertsma in naïviteit bisiet (of spile) dy't dizze eleminten fan foarm en ynhâld in stikhinne har gerak jowt. Goederjowskens, dimmenheit, godsfrucht wurde leanne mei woltier of seinge mei frede-hawwen yn jins lot; bigearte, oermoed, goddeleasheit wurdt straft mei ûndergong of doemd troch ellinde en inerlike ûnfrede. Dizze wet fan oarsaek en gefolch wurdt mei sa'n oertsjûging foarbrocht, dat men it idé net fan jin ôfsette kin, de forteller sels hat leaud yn dizze simpele kausale forbannen.

Dit bringt jin op 'e styl, dêr't dizze folksforhalen yn skreaun binne. Dy styl kin men âldfrinzich en net mear fan ús tiid neame, foar it genre dat de skriuwer hjir ûnder hannen hat let dat minder. It licht archaïsearjende fan syn wurdkar, it moai breed útmjitten fan situaesjes en inerlike gesteldheden, de aksintuearring fan it omineuze hearre wol by it genre thús.

Dêrby thús heart ek it folksidioom, út de tiid of noch libjend, dat de

[p. 455]

skriuwer bytiden op masterlike wize troch farianten of forswierringen reliëf wit to jaen. In reliëf dat einlings in diminsje oan it gewoane folksfrysk tafoeget, sûnder it assosiative kontakt dêrmei to forliezen.

In pear foarbylden foar de hân wei op kinne folstean om dizze fortsjinsten yn it stilistyske útkomme to litten: ‘der bluisterich op talibje; sa frij as mûzen yn it koarn; mei fraeije reden omgean; hja sloegen der gâns wyn yn; der wie kear noch help oan; it gyng de stille en stimmige kant it neist ta; (doe) kaem de rûzige oermoed wyld oer him; hja (d.i. de cholera) bisette him de swittende lea mei kâlde kjeld en blies him in kweade koarts yn kiel en terms’.

Krekt troch al sokke byldzjende, mar dochs net to persoanlike fraséologyen is fan dizze âlde fortelstof hwat nijs en libbens makke. De kâns is net lyts dat dizze bondel hjirtroch foaral net allinne de ûnkrityske lêzer út ‘it folk’, mar ek de man dy't troch de hjoeddeiske romanliteratuer biwend rekke is oan gâns oare lêsstof, yn 'e bisnijing nimt.

De kar dy't Y. Poortinga as bisoarger fan dit lêste literaire wurk fan E.B. Folkertsma dien hat, is net oars as gelokkich to neamen. Hy hat soarge foar forskaet fan forhaeltypen, mar ek rekken hâlden mei it feit dat noch frij algemien bikende forhalen sa as dat fan de Frouwe fan Starum, fan it Pealtsje fan Easterlittens, fan de Toermjitters fan Aldeboarn of fan Adam Hurdrider in plak yn it boek krigen. De titel fan de samling is ûntliend oan de midsieuske leginde fan de abt Eelco Liauckema, it forhael dat yndertiid Theun de Vries ek al opnaem yn syn Friesche Sagen: wite roazen dy't - yn pleats fan braeksel - rûgelje út de mouwen fan de muontsepij, reade roazen dy't it deabêd fan de formoarde abt bidekke.

Fortsjinstlik is ek dat Poortinga it resultaet fan it ûndersiik dat er dien hat nei lykop rinnende forhaelmotiven yn bûtenlânske literatueren efteryn de bondel publisearre hat. It docht bliken dat foaral by Aarne Thomson en J.R.W. Sinninghe foar alle 70 forhalen wol parallellen to finen binne, al is it mei farianten. Oarspronklikheit is ek op dit terrein in tige relatyf bigryp. Sa hat elk forhael syn plak oanwiisd krigen yn it kader fan de folkskundige stúdzjes dy't der oer stof as dizze bisteane en bislagge dizze folkertsmasiaenske roazen - neibloeijers yn ús lettertún - bihalven it literaire, ek it folkloristyske mêd.

It boek is tige kreas útjown. De yllustraesjes fan Aizo Betten hawwe de sfear fan de forhalen merakelse bêst troffen.