De Tsjerne. Jaargang 22

[p. 376]

Krityk yn 't koart:

Taspraek fan Jo Smit

út namme fan de Advyskommisje Gysbert Japicxpriis 1967, hâlden to Boalsert 12-10-'67.

‘Dy advyskommisje, hwat bin dat foar minsken’, rôp in pear dagen forlyn immen dy't dêr nijsgjirrich nei wie yn in ynstjûrd stik yn 'e krante út.

It muoit my dêrom dat hjir inkeld mar ien lid fan dy kommisje toand wurde kin. Der wiene oars trije, dy't hjir sa moai op in rychje sitte kind hiene, as harkje, sjoch en rabje net.

It hege wurd moat der mar út: de beide oare leden, juffer Piebenga út Grins en prof. Galama út Hilversum binne bihindere, beide om't se kolleezje jaen moatte. Dêr folget dus, hwat pynlik, út dat ik blykber al mist wurde koe. En it gefolch dêrfan is wer dat ik it wurd hjir fiere mei.

Dat doch ik graech, om't ik dochs wol in pear dingen sizze wol ear't ik oan it eigentlike advys takom.

Der is om dizze priis nochal hwat skreaun, en dêr meije wy o sa wiis mei wêze: it biwiist dat de literatuer libbet by it folk, dat de literatuer foar wichtich hâlden wurdt en de lju ynteressearret.

Ik wol my hjir net yn 'e diskusje minge, mar my by hwat feitlikheden hâlde.

Alderearst: de opdracht oan 'e kommisje wie om oan to wizen hokker Frysk proazawurk út de lêste fjouwer jier it bêste wie en as sadanich foar de priis yn oanmerking kaem. Sa en net oars hawwe alle trije leden fan 'e advyskommisje it ek opfette. Hja hawwe har foarljochtsje litten oer hwat der allegearre forskynd wie en dat wie net in bytsje. Doe hawwe se yndividueel in hiel soad neilêzen en doe't se foar de earste kear byinoar kamen, bleauwen der fiif nammen oer. Nei mienskiplik hifkjen en bisprek bleauwen der yn de folgjende sitting twa nammen oer. Doe die bliken dat twa leden de kar joegen oan it boek fan Riemersma, ien oan De Fûke fan Rink van der Velde.

De kommisje siet der hwat mei en woe graech in ienriedich advys útbringe.

Doe hawwe se alle trije de twa boeken jitris lêzen en har bitinken op papier set. De útslach wie dat twa leden de foarkar joegen oan Fabryk.

Dat hat gjin skeel as tusken Skier en Fet towei brocht ûnder de trije leden. Hja hawwe inoar net op dichterlike wize by de hûd hawn, mar hawwe bisocht ûnder de omstannichheden fan har advys to meitsjen hwat der fan to meitsjen wie. Elts wie en is oertsjûge dat elts fan de trije nei eare en gewisse keazen hat foar hwat sy of hy it bêste achte. As noat en foar de skiedskriuwerij mei oantekene wurde dat der gjin sterke drank brûkt is ûnder de slaven. Ik leau al dat ik oan Deputearre Steaten, dy't oars noch net witte as in ‘minderheit’ en in ‘mearderheit’, forskuldige bin de nammen fan dy anonyme groepearringen to neamen. It moaije wie dat it net gie âld tsjin jong, of Hilversum tsjin Grins of manlju contra it froulike elemint. It wie prof. Galama, al hwat âlder lykas Jo Smit, wenjend yn Hilversum lyk as Jo Smit dy't de minderheit foarme by dit inoar ûntrinnen fan literaire oardielen.

Dat in jonge skriuwer oanwiisd wurde koe as winner wie de hiele kommisje o sa nei 't sin, mar hat nea as elemint yn de diskusjes meispile.

En nou dan it advys fan de kommisje:

De Kommisje fan Advys foar it takennen fan de Gysbert Japicxpriis 1967, neffens Jins bislút fan 28 april 1967, ôfd. 2, nû. 5469 gearstald út juffer drs. G.A. Piebenga to Grins en de hearen prof. dr. E. Galama en J. Smit to Hilversum, docht Jim to witten, dat se as har foarsitter oanwiisd hat prof. dr. E. Galama to Hilversum.

It is de Kommisje spitigernôch net slagge ienriedich ien en itselde wurk foar it takennen fan de priis oan to wizen. It resultaet fan wiidweidich oerliz en bisprek hat west, dat twa fan de leden har foarkar útsprekke foar Fabryk fan Tr. Riemersma,

[p. 377]

útjown yn 1964, en ien lid De Fûke fan Rink van der Velde, útjown yn 1966, foar kar nimt.

Neffens de hiele Kommisje is it oan de oare kant om der wiis mei to wêzen, dat ûnderskate wurken foar de priis yn 'e bineaming komme koenen, om't it biwiist dat it peil fan it proaza op 't heden ridlik heech is. Ommers al is it wier, dat de Kommisje net ta ienriedichheit komme koe hokker wurk by einbislút foar de priis to advisearjen, de mearderheit wie it der wol oer iens, dat de foarkar fan de minderheit in pûrbêst boek gou. Hie Fabryk der net west, dan soe de hiele Kommisje ienriedich R. van der Velde de priis ta hawn hawwe wolle, om't ek De Fûke neffens de hiele Kommisje oan de hege easken dy't foar de Gysbert Japicxpriis steld wurde moatte, foldocht.

De mearderheit fan de Kommisje hat it neifolgjende oardiel oer Fabryk fan Trinus Riemersma.

De roman Fabryk fan Trinus Riemersma is yn mear as ien opsicht in moderne roman. Hy is dat mei't er spilet yn yndustrialisearre milieu en dat net inkeld as tafallich dekor, mar as biskiedende ynfloed op it wêzen fan de personnaezjes. De titel: Fabryk is dan ek yn al syn koartens o sa krekt. Modern is ek de wize hwerop de haedpersoan stal krijt. Net de romantyske helt, mar likemin de lytse wrotter, dy't gauris mei poëtysk ljocht oergetten troch de Fryske literatuer doarmet. Wol is hy de underdog, mar it binne net syn positive kanten dy't har net fordrage mei de easken fan tiid en milieu; it is foar in great part it eigen tokoart, in greate sloppens, dy't meitsje dat dizze man net opkin tsjin it fabryk. It fabryk sloopt him en driuwt him ta in flecht yn it pathologyske. Dizze flecht wurdt ús mei in great stilistysk formogen foarset, sûnder hokker opsetlikens. De hjirfoar relevante tekens binne opnommen yn de foarmjowing fan it hiele ynderlik libben fan de man en wurkje dêrtroch djipper as iensidich nei foaren skouwen kind hie. Man, sykte, milieu, alles komt gear yn in rige fan momintopnimmingen út it libben fan de haedpersoan.

Dúdlik is de masterlike wurkwize fan de skriuwer nei to gean oan de útbylding fan it fabryk sels, dat nearne eksplisyt biskreaun wurdt, mar jin dochs klear foar eagen komt to stean, om't it hieltyd funksioneel oanwêzich is, ús yn aksje toand wurdt.

As Fabryk inkeld it forslach wie fan in syktegefal, soe de yndruk dy't de roman neilit net sa great wêze. Fabryk is mear, it is de roman fan de yndustrialisaesje yn de twade helte fan de tweintichste ieu, dêr't it pathologysk gefal mar in ynsidint yn is, al is it dan in ynsidint dat universéle bitsjutting hat.

Yn ditselde forbân mei der op wiisd wurde dat de oerwinning fan de haedpersoan oan 'e ein in Pyrrhusoerwinning is, mei in bitsjutting dy't har fier úttilt boppe it gewoane gefal.

Psychologysk is dy foroaring fan de haedpersoan net inkeld folslein forantwurde, mar fan greate symboalyske krêft. Yntrovert rjochte biwustwêzen is kompensatoarysk forboun mei in ekstravert ûnbiwuste en by in trochbraek fan de ûnbiwuste ynstelling krijt it subjektive materiael in suver magyske bitsjutting.

Fabryk is net inkeld stilistysk in treflik stik wurk, ek de konstruksje is pûrbêst. It iennichst hâldfêst yn dy konstruksje is it forrin fan it syktegefal, dat inkeld as fage oantsjutting oanwêzich is. Wylst men by it lêzen it gefoel hat it libben sels to trappearjen, yn fragmintaryske stikjes dy't tafallich oanwêzich binne, blykt by analyse efterôf, dat de skriuwer mei greate ekonomy to wurk gien is en der winliken gjin wurd to folle yn it boek stiet. In episoade as de busreis mei de debile jonge en syn âlden is in masterstik fan útbylding. Mei in minimum oan biskriuwing jowt de skriuwer in maksimum oan yndruk, dy't boppedat noch fuortsterke wurdt, troch it plak fan de episoade yn it boek en de symboalyske wearde derfan. Mei Fabryk docht de yndustrialisearre minske syn yntré yn de Fryske literatuer en docht dat op in yndrukwekkende wize, in bikroaning mear as wurdich.

[p. 378]

Wurd fan de priiswinner

Dames en hearen,

Doe't ik dy tiisdeitojouns, nou krekt in moanne lyn, mei it bliid boadskip fan Van der Mark thúskaem, doe sei myn frou: ‘Wij he fan 't jaar al soafeul gedonder had, dy Gysbert Japicxpriis kin der noch wel bij.’ Dat wie likernôch de stimming. Doe't de journalisten my fuortdernei fregen oft ik it nou in ear of in erkenning foun, haw ik andere dat ik it sawòl in ear as in erkenning foun... Mar eigentlik fortroude ik it mar heal. Ik hie sa 'n idé dat dizze priis bidoeld wie om my fuort to promovearjen: hjir hast fyftjinhûndert goune, en nou moatst dy fierder de bek hâlde.

Dat is hwat erchtinkend faeks, mar hwat moat in skriuwer as ik dy't it perfoarst net yn 'e skientme, yn it plechtsteatige en forhevene sykje wol, mei sa 'n ‘offisiéle kroan’, lykas myn broer yn Kristus, H. Algra seit. En dy offisiéle kroan is dan ek noch de namme fan Gysbert Japicx oan forboun, in skriuwer oan hwa't ik my net bot bisibbe fiel. De takenning fan dizze priis hat my sadwaende ynearsten mar hwat kopskou makke, - hwat wolle Deputearren fan my?

Ik wie bliid mei de skriftlike lokwinsken dy't ik krigen haw, - de earste wie fan Rink van der Velde, dat wol ik hjir graech sizze - en ik wie ek bliid mei de protesten en ynstjûrde stikken, hwant doe wie alles wer gewoan. En pas troch dy ynstjûrde stikken koe ik echt bliid wêze mei dizze priis.

Ofsjoen fan 'e omballingen, siz mar strikt literair, seit dizze priis my net safolle. Dat jild fyn 'k aerdich, mar fan dy priis giet foar my gjin inkelde oantrún út. Troch sa'n priis wurde jo ridderslein, yn beide bitsjuttingen fan it wurd, je binne arrivé.

Hwat my wol ynspirearret, dat binne de protesten tsjin it feit dat dizze priis my takend is. Inkelde minsken hawwe ûntdutsen dat protesten tsjin in boek de forkeap fan dat boek bifoarderje. Nou dat is soms wier, mar net altyd. Mar hwat de protestearders net yn 'e gaten hawwe, dat is dat sy my stimulearje om fierder to gean. Ik meitsje my net lilk om alle ynstjûrde stikken - guon binne deagewoan to dom, en it leit ek net op myn wei om alle minsken op to fieden ta mear harmoanyske persoanlikheden, dat is mear in taek foar de NVSH.

Mar ik meitsje my wol lilk as ik de idéalisten rûk, de minsken dy't it hjir skjin hâlde wolle, en netsjes, en dy't om dat idéael to birikken minsken as my leafst slite woene. Boeken as Fabryk hearre yn Fryslân net thús, sizze se dan. En dan wurd ik duvels, en dan tink ik: jonges, ik sil jim dwars sitte salang as God my de krêft jaen wol. En dat lêste mien ik serieus. Salang't der persoanen yn Fryslân omrinne dy't der sa'n rottige mentaliteit op nei hâlde, salang haw ik hjir in taek. En dy taek sil ik grif útfiere, ta heil fan it folk, jawis.

Dêrom, hwat ik oan 'e takenning it meast wurdearje, dat is hwat der omhinne sit en hwat der efterwei komt, lit my sizze: it polémysk karakter fan dizze priis. Suver yn it persoanlik flak hat dizze priis my nei it ‘gedonder’ dit jier wol hwat dien. Ik bin ek tige bliid foar De Fryske Bibleteek dy't Fabryk destiids op syn noed nommen hat, en dy't der nochal hwat leden troch forlern hat. Troch dizze priis wurdt it bistjûr fan De Fryske Bibleteek trije jier letter yn it gelyk steld.

Deputearre Steaten hawwe har mei it takennen fan dizze priis foar Fabryk tige dúdlik distânsiëarre fan 'e roppers en razers en mâlbearders dy't der sok raer guod fan spuid hawwe. Deputearre Steaten hawwe yn 't foar witten dat hjir dalje op komme soe, dat wie mei de klompen oan to fielen, mar dêr binne se net foar omlizzen gien. En dat fyn ik flink. En dat tomear, om't Deputearre Steaten de reboelje dy't der nou min of mear ûntstien is, omsile kinnen hiene troch it minderheitsrapport fan 'e advisearjende jury de foarkar to jaen. Dan hie der miskien ek hwat geskriuw kommen mar safolle net as nou, en dan allinne mar omdat DS in hwat ôfwikende proseduere folge hie. En

[p. 379]

it is dochs sa, dat De Fûke fan Rink van der Velde de priis likegoed fortsjinne hie. It is fansels wier dat der yn Fabryk objektyf sjoen neat stiet dat net troch de bûgel kin, der komt gjin fiis wurd yn foar, lykas Geart Jonkman alris triomfantlik konstatearre hat, en de seksuéle kontakten komme útslutend binnen it houlik foar. Mar it feit leit der likegoed dat Fabryk opskuor jown hat, en it soe net de earste kear wêze dat in kommisje him de wet foarskriuwe liet troch de saneamd ‘soune’ stim fan it folk.

De subsydzje oan it tydskrift quatrebras foar de bysûndere útjefte fan Ella Wassenaer har gedichten waerd doedestiids net wegere om't der yn quatrebras sokke forskriklike rare dingen skreaun waerden, hwant der hie allinne mar it wurd kul yn stien; de subsydzje waerd ek net wegere om't de kommisje sels him kwetst fielde troch quatrebras, mar om't quatrebras in orgaen wie, ‘waaraan in brede kring aanstoot wordt genomen’. Net de kommisje die hjir útspraek, mar de bislissing waerd oerlitten oan it plebs, sûnder ek mar nei to gean oft dat plebs gelyk hie. En dat fyn ik in ôfgryslik ding. En noch misliker is dat de Fryske literaire wrâld doe net protestearre hat. As der fyftich lêzers en skriuwers elk fiif goune op 'e tafel smiten hiene, dan hie quatrebras lykwols syn subsydzje krigen en hie de ear fan Fryslân rêdden west. En miskien hie der mear mei rêdden west. Miskien hie Hessel Miedema by in bytsje mear wurdearring en byfal fan syn kollega's de Fryske literatuer net yn 'e steek litten. De fortsjinsten fan Hessel Miedema beide foar de poëzy en it proaza binne yn Fryslân al to hurd forgetten. In kwea gewisse, faeks? Ik wol op dit stuit graech sizze dat, as Hessel Miedema yn 'e ôfroune fjouwer jier syn koarte forhalen bondele hie, hy hjir hjoed stien hie.

Hawar, hjoeddedei leit it der yn Fryslân in bytsje oars ta, en dêr bin ik tige bliid om. De offisiéle kommisjes binne my fan t jier dochs al hûndert parten tafallen moat ik sizze. Soks jowt dochs wol moed om fierder to gean.

By it bikend wurden fan 'e takenning fan dizze priis haw ik hjir en dêr útlitten dat ik earder in priis foar Minskrotten-Rotminsken forwachte hie. De jury hat dat boek net iens neamd yn it rapport, en dêr mei ik miskien de konklúzje út lúke dat de wurdearring fan 'e jury foar Minskrotten-Rotminsken net sa great is, alteast net sa great dat mei op groun fan dat boek de priis takend wurde koe. Nou hawar, dat moat de jury dan mar witte. Myn persoanlike wurdearring is oars, ik fyn Minskrotten-Rotminsken nijsgjirriger en better skreaun, en der sit ek mear stof ta oertinking yn. De gewoane roman hâldt, lykas it koarte forhael, altyd hwat glêds oer him. Dat is net slim, ik hew sels ek wurdearring foar it koarte forhael en foar de goed komponearre roman, mar ik mien dat der dêrneist forlet is fan romans dy't mear direkt de problemen fan skriuwer en mienskip op it aljemint bringe. De normale komposysje fan 'e roman biheint de skriuwer yn syn uteringsmooglikheit. Ik wol hjirmei net suggerearje dat it my muoit dat Minskrotten-Rotminsken net yn it juryrapport neamd wurdt. It hat my wol forwûndere, mar it spyt my net. En dat komt omdat ik dizze priis it meast wurdearje om syn by-effekten, de ynspirearjende wearde sjoch ik earder negatyf. En dat negative effekt is yn dit gefal net slim, om't ik dochs net fan doel bin wer in roman as Fabryk to skriuwen. Nou't Minskrotten-Rotminsken net neamd is, haw ik it idé dat ik yn alle frede, sûnder provinsiale skouderklopkes, fierder eksperimintearje kin.

Ik bin bliid dat ik de priis krigen ha, nou bin 'k der mar ôf.

Ik hoopje dat it feit dat de priis dit jier oan in debút takend is, jonge skriuwers oantrune sil it ekris mei wurk fan langer azem to bisykjen. Ik haw nou trije jier lang de jongste romanskriuwer west, ik bin soms bang dat ik de lêste bin. Ik bin bliid dat Rink van der Velde trochskriuwt, ik bin bliid dat Teije Brattinga trochskriuwt. Mar ik woe graech dat der noch in stikmannich jongeren by kamen. De útjeftemooglikheden binne tsjintwurdich

[p. 380]

goed. En fansels soe ik graech wolle dat der in 'pear skriuwers kamen dy't my helpe woene om in nije ynhâld oan it wurd roman to jaen.

Hwat my oanbilanget, ik sil, Deo volente, fierder skriuwe oer dy dingen dy't it wichtichst binne yn it minskelibben, to witten: it krús, de krûk en de kruk.

TR. RIEMERSMA