De Tsjerne. Jaargang 22

[p. 346]

Tiny Mulder / Yn petear mei Jo Smit

De taxy-chauffeur set my del oan de koartste kant fan in flatgebou oan de Karel Doormanlaan yn Hilversum. Twa treppens op en dan in ein galerij del fyn ik de doar fan J. Smit. ‘Wy hawwe twa jier ûnwennich west, nou liket dizze maisonette har nei ús to skikken’, seit Auck Smit-De Boer. Mar sa gau't de hiele húshâlding (mei trije dochters) it rêdde kin, sette se nei har pleatske op Skylge. Dizze géografyske ambivalinsje fan Skylge en de (radio)wrâld plus de maetskiplike ambivalinsje fan de skriuwer en it ‘hoofd afdeling gesproken woord’ fan de VARA, biskiede mei Smit syn posysje yn de mienskip en syn hâlding foar de mienskip oer. Hy hat twa útkykposten en hwat er fan beide út sjocht, docht him almeast leed. Tinkend mei de pinne skriuwt er syn waernimmingen op yn forhael en essay en bisiket skriuwend dêryn oarder en klearrichheit to bringen. Smit praet as in dosint, mei de klam fan de paedagooch.

- Hwerom skriuwstou yn it Frysk?

S.: Omt ik myn puberteit en noch in tal oare jierren yn Fryslân trochbrocht ha en omt ik de Fryske minske fan aerdich tichteby ken. Ik fiel my dêr wol solidair mei. Boppedat hat de Fryske skriuwerij in - hwat men heechhertich neame kin - provinsiale ynslach, dy't my tige leit. It is net in provinsiale ynslach omt Fryslân in provinsje is, hwant dyselde provinsiale ynslach fynt men ek yn de Russyske literatuer. Ik haw krekt wer in boek lêzen fan Abraham Tertz en dat hat krekt itselde provinsiale karakter dy't de Fryske skriuwerij ek hat. Yn de Amerikaenske lektuer hat men dat ek gauris.

- Hwat is dêr it bikoarlike fan?

S.: Dit is noch wer in lêste mooglikheit om noch hwat fan de yndividualiteit to rêdden. As ik neigean hwat de kearn is fan it moderne proaza, dan is dat in great fortriet, in great leed om it forlies fan de yndividualiteit fan de minske. De anonime macht hat it foar it sizzen

[p. *17]

JO SMIT
Frysk skriuwer, berne 1916

[p. 347]

en it protest dêrtsjin komt yn it foarste plak fan de kant fan dichters en proazaskriuwers. Myn skriuwen yn it Frysk is in ekstra klam op de utering fan dat protest. It Frysk is trouwens ek in moaije tael en it soe my o sa muoije as dy forlern gie. Hwant hwat ús ek bidriget is it forlern gean fan de fariaesje. Ik soe my folle leaver noch op it Meslânzers talein hawwe as der ek praktyske mooglikheden yn sitten hiene, mar dan hâld ik allinne mysels as lêzer oer, en ien is my to min. Ik haw hjir ek wol emosioneel hwat oerdroegen op it Frysk, dat ik oars graech spansearre hie oan it Meslânzers.

- Ik haw destiids, yn 1963, doestou de Gysbert Japicxpriis krigeste, foar de RONO sein, datstou earst en meast Skylger biste. Siz nou mar ris oft dat wier is.

S.: Ik leau, dat it folslein wier is. De yndrukken út de jongste jierren hawwe greate ynfloed op de foarming fan de persoan en spylje dus ek mei yn it literaire wurk.

- Kinstou ek sizze hoe't Skylge en dyn Skylger jeugd dy as minske biskaet hawwe?

S.: Dat is net nei to gean. Der is wol hwat oars: Op in stuit fornimt men, dat alles hwat men is en docht op in biskate wize in ienheit is. It giet derom om ta oerienstimming to kommen mei de wrâld. Dat hâldt de minsken altyd dwaende en dêr giet it om. Dat earste sykjen nei oerienstimming leit foar my op Skylge. Skylge seit my dêrom emosioneel it measte.

- Dou hast dy noait folle bijown yn de organisatoaryske kant fan de Fryske biweging en de Fryske literatuer. As der hwat to rêdden is, dan bist der by, mar net efter de bistjûrstafel of as redaksjelid. Hastou mei sin dizze frije en biweechlike opstelling keazen, of fielst dy as Skylger dochs bûtensteander?

S.: Ja, ik fiel my altyd wol foar in part de bûtensteander, mar oan de oare kant bin ik ek wol in solidair minske. Dat komt, omt ik dochs net sa bot in ienheit bin as ik niis sei. Ik doch graech mei op Skylge, ik doch graech mei yn Fryslân, ik doch (die) graech mei yn de sosialistyske biweging ensfh., mar altyd mei in ynderlik foarbihâld en sûnder folslein op to gean yn hokker organisaesje dan ek.

- Hastou net mei sin dy frije en biweechlike posysje keazen: ik bliuw frij man mei frij praten?

S.: Dat leau ik net. Ik leau, dat ik fan natuere, qua karakter, altyd frij man bliuwe sil. Ik haw lid west fan ûnderskate organisaesjes en biwe-

[p. 348]

gingen en - dit hinget gear mei myn hiele ynstelling foar it literaire, alteast foar it wurd oer - ik bin gewaerwurden, dat wurden to absolút binne om der it libben yn to biflappen. Organisaesjes driuwe yn lêste ynstânsje inkeld mar op wurden. Ik fyn ‘biweging’, hweryn it gewoan oankomt op de ûnderlinge solidariteit, folle plesieriger as dat it allegearre moat mei karbrieven en taspraken. Yn myn jonge jierren, doe't ik folslein bitrutsen wie by de saken dêr't ik efter stie, haw ik dochs altyd min of mear op in distânsje nei de sprekkers harke. Hieltyd tocht ik: dit lychste, en: dit enthousiasme is net wier, en: hwat dêr sein wurdt is net foar hûndert prosint wier.

- En dan kompromittearrestou dy dêr leaver net mei.

S.: Né, leaver net, mar libje op himsels is al jin kompromittearje, yn beide bitsjuttingen: kompromissen oangean en jin skuldich meitsje. Oan kompromissen ûntkomt gjin minske, bihalven yn biskate situaesjes. Yn de oarloch 1940-1945 hie ik hielendal gjin swierrichheden dêrmei, hwant doe lei de saek folslein dúdlik en oersichtlik. Ik haw ek gjin momint net witten hwat ik dwaen moast. Ik hie gjin dizenige idéen oer heitelân of keninginne en dêr hie ik ek gjin forlet fan, mar it wie sa'n oersichtlike situaesje, as men komselden hat.

- Dyn frije opstelling hat û.o. meibrocht, datstou meiwurke haste oan Asyl en quatrebras, mar dyn wichtichst skeppend en essayistysk wurk is dochs yn De Tsjerne kommen. Fielst dy oan De Tsjerne it meast bisibbe?

S.: De Tsjerne is it wichtichste blêd foar de Fryske literatuer. It is in blomlêzing-tydskrift en it is wichtich, dat Fryslân dat hat. Oan de oare kant is it ek wichtich, dat der hieltyd wer jongerein klearstiet mei syn idéen. Se hawwe my fan de quatrebras-groep al ris frege en doe haw ik sein: Jimme moatte by my net wêze. Ik stean folslein efter jimme, mar ik bin fan in oare generaesje. It is gewoan in saek fan sindlik tinken om to witten, dat men by in biskate generaesje heart. Ik kin guon wurk fan jongere minsken wol wurdearje, mar dat wol noch net sizze, dat men sels dan ek folslein by harren heart.

- Dou bist net in úthâldend skriuwer. Hoecht proaza en poëzij foar dy net perfoarst?

S.: Soene jo stjerre as...? Né, ik stjer net as ik net skriuw. Hwat ik skriuw is foar in great part refleksje, gefolch fan libjen en tinken. Ik wol de forskynsels yn de wrâld graech in bytsje yn har forbân tinke. Ik mei der min oer, as ik net wit hoe't de dingen ynelkoar sitte. Dat is yn it foarste plak in yntellektuéle bilangstelling, dy't út emosionéle

[p. 349]

gewaerwurdingen wiis wurde wol. Dat bigryp krijt men op in stuit troch der utering oan to jaen en it op to skriuwen.

- Dan probearrest in forskynsel út yn in troch dy skepen situaesje.

S.: Ja, dat is de hiele saek. En sa giet it ek mei it essay: men hat hwat dat jin yn de holle omwynt, en troch it op to skriuwen wurdt it jinsels klear. Der binne in soad dingen dy't men úttinke kin sûnder dat dêr skriuwerij oan to pas komt, mar op in stuit kin it better wêze om de dingen mar op to skriuwen.

- Dan komst makliker ta klearrichheit.

S.: Ja, foaral ek omt sa'n essay of forhael in ûnmidlike delslach is fan hwat men op dat stuit tinkt, wylst it tinken sels in hieltyd trochgeande biweging is.

- Yn it essay biheinst it terrein dêr'st binnen tinkste.

S.: Ja. It essay is in fragmint fan in kontinuë stream fan gedachten.

- Ik haw wolris tocht, datstou yn dyn skeppend wurk in soarte fan sport seachste. Ik bidoel dyn forhalen yn alderhanne genres - fabel, mearke, detective, parabel -, dyn aforismen, dyn parodiearjende fersen. Ik bidoel mei sport, boartsjen mei wurd en foarm.

S.: Dat is it ek, mar it giet der by eintsjebislút dochs wer om om dingen op it spoar to kommen. Myn skriuwdrift is net sa great en lichtwol makket it eksperimint it oantreklik. De ekstra swierrichheden dy't de foarm en it foarmjaen meibringe, forgoedzje hwat de skriuwdrift sitte lit.

- Dou hast it ek mei toaniel en harkspul bisocht. Jowe dy wer oare mooglikheden?

S.: Ja. By it toaniel kin ik mysels better forparte yn in tal fan personaezjes dy't - dat liket hast automatysk to gean - fansels in eigen karakter oannimme en alderhanne biwearingen dogge as réaksje op in situaesje, dêr't ik hielendal net folslein efter hoech to stean. Mar as gehiel, as kompleet wurkstik, wer wol.

- Skriuwstou oer dysels?

S.: Komselden leau 'k, yn dy sin, dat elke skriuwer yn lêste ynstânsje oer himsels skriuwt en oer syn wiffe forhâlding ta de maetskippij, de wrâld. Yn elk literair wurk sit in polemysk a priori, in ‘sich abfinden’ mei de maetskippij.

- Dou bist al dwaende mei it andert op myn folgjende opmerking: dou skriuwst in heap oer de minske yn de maetskippij - dat docht elke skriuwer - mar dou skriuwst binammen oer dy minske syn forantwurdlikheit en oer de forantwurdlikheit fan de kunstner.

[p. 350]

S.: Men bilibbet jins relaesje ta de wrâld op in stuit as in stik forantwurdlikheit. Men is sûnder dernei to freegjen op dizze wrâld kommen en it nuvere is, dat men troch it feit dat men bistiet fuortdaliks fan alles op jin laden kriget: moréle forplichtingen, forantwurdlikheden.

- Yn Sûnder sûker hast it probleem fan de organisaesje, fan it liederskip en fan de minsklike frijheit by de kop. Yn dat forhael ûntjowt him in striid tusken it stribjen nei frijheit troch in groep út namme fan it ien of oare bigjinsel of doel - se forketterje elkoar der om - en it stribjen nei frijheit fan ien persoan omt er gewoan forlet hat fan frijheit. Hast dat forhael skreaun mei de Fryske biweging yn gedachten?

S.: Yn Fryslân kinne ek alderhanne tastannen foarkomme, dy't yn oare lânnen ta greate ûnfrijheit en minsklike ellinde laet hawwe. Net, dat wy de lju opslute, mar it kin dochs barre, dat in greate groep fan skriuwers, wurdfierders, kulturéle lieders him ôfkeart fan syn elite en ta in soarte fan heale dea komt. It is de plicht en de forantwurdlikheit fan de yntellektueel om to soargjen, dat der in lyts bytsje klimaet bliuwt, dêr't de kunstners yn sykhelje kinne. Ik haw yn myn jeugd absolutistyske en idéalistyske oertsjûgingen hawn, mar ik leau nou, dat wy einen binne dy't by 't winter meielkoar in wek iepen hâlde moatte op straffe fan deafriezen. As wy net allegearre ús bêst dogge komt op ien nacht de fûle froast ús oer 't mad. It wek iepenhâlde is altyd en oeral de taek en de forantwurdlikheit fan de klerken, de yntellektuélen of hoe't men se mar neame wol.

- Dou libbest by dyn skriuwen tige by riten. Foar dyn Federalistyske eachweiding bygelyks moatstou yn koarte tiid in heap lêzen en bistudearre hawwe. Wurkestou altyd sa by riten?

- Ja. Ik soe dat ris hwat oars dwaen moatte, dat wit ik wol. As ik ienkear oan de gong bin, dan bin ik ek net mear to hâlden, oant it momint, dat it wurkstik klear is, of oant it momint dat it foartiid al ho is en dan komt it wurkstik net mear ôf. Doch it dan mar fuort. As ik ienkear mei hwat dwaende bin, dan freget dat de hiele man, dan kin ik der net fan sliepe, dan gean ik let op bêd en ik wrot mar troch.

- Dou wiest ek altyd noch fan doel in roman to skriuwen. Hwer bliuwt er?

S.: Dy wachtet op frije tiid. As ik it mar ien dei oan tiid haw, hoech ik der net oan to bigjinnen; dan skriuw ik dy deis in heale roman en dan komt de oare helte net mear. It iennichste hwat ik ûnder hannen haw is in detectiveroman en dy komt wol klear, as ik it in kear oan tiid haw. Ik bin sahwat op healwei. Mar dêr kin ik wol mei fierder.

[p. 351]

- Witst al hoe't it forhael fierder giet?

S.: Ik wit wol, hoe't it forhael ôfrint, mar it oare moat men oerlitte oan it momint, dat men de pinne op papier set. Der is foar my neat deadliker as fan to foaren alles fan in forhael al to witten, hwant dan hoech ik it net mear op to skriuwen.

- Witstou dyn forhalen ek net foarút?

S.: Perfoarst net. Oars skriuw ik se net mear op. Ik haw genôch forhalen bitocht, op bêd en sa, mar dan wit ik it al. Ik bin in selsforsjenner.

- Dou soest se foar dyn lêzers opskriuwe kinne.

S.: Né. Ik kin net skriuwe, as de spanning der foar mysels al út is.

- Guon skriuwers hawwe in forhael en sels - Theun de Vries - in hiele roman foar de geast.

- Dou bigjinst, en sjochst hwer't it forhael hinne wol.

S.: It is winliken net sa, dat men samar bigjint. Der is op de eftergroun it iene of it oare tinkbyld of hwat dan ek, dêr't men mei sit en dát is oanlieding ta in forhael, in fers. Der is wol in soarte fan kearn, fan bigjinsel.

- Witstou hwer't dy kearn weikomt?

S.: Né. Der binne altyd twa dingen: it earste is it idé fan in anekdote, in plot, mar der is twad in forburgener idé. Dat lêste soe men der efterôf út analisearje kinne. Ik hie in idé fan in wjirm en in fisk. Dat haw ik opskreaun oant en mei de morael, dy't foar my ek in hiele forrassing wie, en doe bliek efterôf, dat der yn it forhael dochs mear siet as in hwat boartsjen mei in fisk en in wjirm. It gie dochs winliken om minsklike, eksistinsiéle situaesjes.

- Dat soest dus ûnbiwust fan to foaren witten ha.

S.: Dat tocht ik. Mar as it ûnbiwust is, kin ik it al slim sizze. Mar ik tocht it al.

- Dus hwat men as skriuwer sels as in forrassende ûntdekking sjocht, dy't al skriuwende foar it ljocht komt, dat soe men foarôf - net biwust - al witten hawwe en al skriuwende sels oan de oerflakte bringe.

S.: Dat tocht ik al, mar it is wol wis, dat men dat biwust fan to foaren net wit. En dêrom: as men fan to foaren al biwust, rasioneel it forrin fan in forhael wit, dan is de aerdichheit der ôf. Ik leau ek, dat krekt it eksperimintearjen mei de foarm op de iene of oare wize to'n goede komt oan it út it ûnderbiwuste opstigen fan de wiere bitsjutting fan it wurkstik, dat men ûnder hannen hat. Krekt de préokkupaesje mei de foarm is foar my alteast forhelderjend, dan krijt it ûnderbiwuste syn

[p. 352]

kânsen. Krekt omt ik faek théoretysk tink, is der it greate gefaer, dat men jin ôfsnijt fan it ûnderbiwuste. De préokkupaesje mei de foarm en ek mei de tael sels - it Frysk - hat kânsen jown oan ûnderbiwuste dingen. De ekstra swierrichheit fan it Frysk hat foar my in bilangrike ynspiraesje west. As men skriuwt yn in tael dy't men flotwei hantearret, dan is de oplossing fan it fraechstik dêr't men mei dwaende is, ek wolris de maklikste kant neist.

- Lêstou romans of bist miskien mear in man fan kranten en tydskriften?

S.: Ik bin abonnearre op in soad tydskriften en dy sjoch ik ek wol, mar dat biskôgje ik dochs as in korvé. Ik lês romans, forhalen, poëzij. Ik lês romans om op 'e hichte to wêzen en foar myn plesier. Fan it Frysk lês ik meastentiids alles. Ik lês trouwens lang net safolle mear as yn myn jonge jierren. Doe lies ik in hiel soad. In soad fan myn kennis fan froegere literatuer haw ik dêr wei. Sûnt bin ik wol bybleaun. Ik bin nijsgjirrich.

- Kinstou sizze: ik haw in biskate foarkar, foar biskate skriuwers, genres, miskien wol perioaden? Guon fine it lêste it nijsgjirrichste.

S.: Ik net, o né. Soms wol, gelokkich. As men in heap lêzen hat, giet men by it kiezen fan jins lêzen wol skiftsjend to wurk. In pear hichtepunten: ik lês graech Stendhal; it greatste boek dat der bistiet is foar my Moby Dick; ik bin in great biwûnderer fan Ulysses fan James Joyce. De lêste jierren haw ik nijsgjirrige boeken foun: Die Insel des zweiten Gesichts fan Albert Vigoleis Thelen, Under the Volcano fan Malcolm Lowry. Dat wie wol hwat.

- En yn 't Nederlânsk?

S.: Ik lês Vestdijk. (wijst in lange boekeplanke oan mei neat as Vestdijk). Ik haw gjin jild genôch om alles fan him to hawwen.

- Dy syn lêzers meije langer wol in stipendium hawwe.

S.: Ik haw alles lêzen - mar dat is minder slim - fan Willem Elsschot. Ik bisykje ek om Jan Wolkers en Mulisch to lêzen. Ik haw Ik, Jan Cremer lêzen; dêr wie 'k net fan ûnder de yndruk. Fan Van het Reve wie ik foar in part wol ûnder de yndruk. Nader tot U foun ik o sa bisûnder, mar Op de weg naar het einde wie it foar my net.

- Ast sok wurk - en neam ek it Fryske mar - nouris forgelikeste mei hwat'st fan bûtenlanners graech lêste.

S.: Dat is net earlik. Hwat fan earder tiden ta ús kommen is, is it bêste, hwat fan fierrens to ús komt, is ek it bêste, wylst wy yn it Nederlânsk en it Frysk ryp en grien ûnder eagen krije. Ik leau net, dat de Neder-

[p. 353]

lânske en de Fryske literatuer der yn in normale forgeliking min foar steane. Wy hawwe gjin Joyce, mar dêr mei men ek net neffens mjitte. Yn Fryslân hawwe wy net in soad goede skriuwers, mar dat leit foar de hân. It nivo is op it heden wier net sa min mei skriuwers as Riemersma, Van der Velde, Wadman, Poortinga.

- Hastou ek mear affiniteit ta skriuwers fan dyn eigen generaesje as ta dy fan jongere generaesjes?

S.: Ja, mar dat bliuwt yn wêzen biheind ta de Forum-groep. Mar yn Fryslân haw ik folle mear affiniteit ta de jongere generaesje as ta de generaesje tusken de twa wrâldoarloggen yn. Dy relaesje ta de Forum-groep is ûntstien trochdat men yn deselde tiid opgroeid is en it leit ek gewoan oan my. Ik soe my yn alle tiden dêr ta oanlutsen field hawwe, leau 'k. Mar oft dat lêste hielendal neat mei it bihearren ta deselde generaesje to krijen hat, wit ik net. Soks lit him efterôf min rekonstruearje. De Forum-groep waerd lang net troch al myn generaesjegenoaten sa heechset.

- Hwat luts dy nou binammen oan yn dy Forum-groep?

S.: Har bisykjen om klear en helder op it spoar to kommen fan de relaesje tusken de minske en de wrâld om him hinne, en de moréle ymplikaesjes dêrfan. Dat fynt men it dúdlikst by Du Perron en Ter Braak, mar fan Jo Otten haw ik ek hast it folsleine wurk.

- Ast hjoed Ter Braak of Du Perron lêst, stiest der dan ek oars ûnder?

S.: Fansels, mar har ynset is foar my noch altyd like weardefol. Ik wol noch weromkomme op dy wurdearring foar nijere en âldere literatuer. Ik wol by forgeliking dochs wol ornearje, dat de greatste wurdearring útgean sil nei it ‘ryp’ fan de modernen boppe itjinge dat fan de âldere literatuer de tosk fan de tiid trochstien hat. Krekt omt de literatuer de maetskippij útbyldet, is de nije literatuer dochs wol it nijsgjirrichst en it wichtichst. Ik kin dat it bêste sjen oan de Fryske literatuer: net ien fan de boeken fan foar 1945 - ek De sûnde fan Haitze Holwerda net - kin lykje by hwat der tsjintwurdich forskynt. Wylst ik Haitze Holwerda o sa wurdearje om de sfear en om de authenticiteit fan in bistean eartiids, haw ik dochs in boek as Minskrotten-Rotminsken heger.

- Hoe bist oan dyn niget foar literatuer kommen?

S.: Dêr komt men net oan, dat hat men. It sil dochs wol komme fan De twee neven en fan Bob zonder zorg. De niget oan it romantyske komt dêrwei, fansels. It sit sa: yn jongesboeken kamen ek al jonges foar, dy't men forrekte graech metten hawwe soe. De lju dy't je tsjin-

[p. 354]

kamen wiene dochs altyd hiel oars as dy jonkjes út dy boeken. Dat jildt letter ek noch. Romanfigueren binne dúdliker profilearre as de lju gewoan om jin hinne.

- Hoe bistou sels oan it skriuwen rekke?

S.: Dy fraech haw ik ris earder yn it iepenbier biandere en it andert heart nou fansels wer krekt sa to wêzen. Ik haw doe sein: ik haw sa'n soad lêzen en dat forfeelt op 't lêst en dan bigjint men sels mar.

- Bist bitiid bigoun?

S.: Ik haw al sein: as men jin somlike dingen klear meitsje wol, moat men se opskriuwe en ik haw fan jongs ôf oan dingen opskreaun, allinne mar om se op to skriuwen, net om se to publisearjen.

- Dou bist in tinker mei de pinne. Bist mei proaza of mei poëzij bigoun?

S.: Mei poëzij. Dat is gauwer klear. En ek mei it essay, mar dat wie oer it algemien net bêst. Ik hie nochal in greate literaire erudysje en dat waecht swier: oaren hawwe it safolle better dien. Ik leau, dat de tsjintwurdige generaesje dêr minder lêst fan hat. Dy lju binne gauwer ré om út harsels wei to skriuwen. Se steure har net sa bot oan hwat se leard hawwe en hoe't it heart. Yn my sit in soarte fan autoriteitsgeloof en it hat lang duorre foar't ik dêr los fan rekke en bigoun bin to skriuwen lyk as it lân opjoech.

- Ast krekt in nusje hiel knap wurk lêzen haste, dan sjochst der wol tsjinoan om it folgjende to skriuwen.

S.: Ja, dan wol men ek yn sa'n styl en ek yn sa'n foarm en dat slagget dan noait hielendal. Men klaut rounom hwat wei, tinkt men dan. Ik leau, dat ik nou net mear rounom hwat wei klau, mar it kin wêze, dat ik my forsin en dat der wól in heap fan oar komôf yn sit. Ik bisykje alteast my frij to hâlden fan foarbylden.

- Dochst dat biwust?

S.: O sa biwust.

- Dus ast hwat opskreaun haste, dan giest nei: haw ik dat earder lêzen?

S.: Der komme wolris sinnen op papier, dêr't ik fan tink: is dy fan my of haw ik 'm hjir of dêr ris sa lêzen? Dan wurd ik wol kjel, hwant dêr hâld ik net fan.

- Ast oan elke sin twivelest, dan hast gjin libben.

S.: Ik bin in twivelder yn dat stik.

- Yn dizze wrâld is safolle skreaun en men hat safolle lêzen. Is dat noch útelkoar to hâlden yn mines en sines? Moatst dêr net ris ôfsjen?

S.: Ja, mar it bliuwt dochs in préokkupaesje mei de foarm en dan tinkt

[p. 355]

men: ik hoopje net, dat ik dit oan in oar ûntlien. Ik haw in hekel oan ûnbiwust plagiaet. Dêrom sil ik ek net gau in plagiaetpleger oanwize en útskelle, hwant it kin sa maklik. It kin ek hiel goed, dat men, ûnôfhinklik fan elkoar, itselde tinkt en dat op deselde wize ûnder wurden bringt. Ik haw sels net ienris biswier tsjin in cliché, mar ik haw al biswier tsjin sabeare originéle byldspraek. Dan haw ik leaver it guodkeapste cliché. It cliché is trouwens ek literair to brûken. Yn de moderne literatuer wurdt it cliché soms aerdich en boartlik brûkt bygelyks troch Van het Reve, troch Abraham Tertz. Ik haw sels ek wol biwust cliché's brûkt.

- Sjochstou it skriuwen as in ambacht?

S.: It is in fak foar amateurs, mar it is wol in hantwurk, dat bioefene wurde moat, leard wurde wol, omtinken freget. Skriuwen stelt yndied easken fan fakmanskip. Ik nim it in skriuwer kwea ôf, as er de mooglikheit hat syn fak to learen en hy forpoft it. Hy moat ek syn tael forsoargje. Ik haw biswier tsjin: skriuw der mar hwat hinne. Der is yn de literatuer tsjintwurdich in heap ûnforsoarge tael. Ut de moderne literatuer sil letter in heap útfalle, allinne al om de minne stilearring en it biroerde taelgebrûk.

- Tinkst dat skriuwers fan eardere generaesjes mear war diene op tael en styl?

S.: Né. De jongere skriuwers hawwe mear mooglikheden to har foldwaen. Sûnt Proust is der bygelyks de monologue intérieur, dy't in modern stylmiddel is. De âlden koene gewoan mei har perioadebou to set, mar it komt der nou op oan om net allinne de dialooch stal to jaen, mar ek noch - hoe dan ek stilearre - hwat fan de ‘stream of consciousness’. Dat is wis ek in part fan it fak. En ek de tael is in hiel oaren as de 19de-ieuske proazaskriuwer der op neihâlde koe. Dy tael hoecht net grammatikael krekt to wêzen, mar ik bin der pûr op tsjin om samar hwat op to skriuwen sûnder jinsels der rekkenskip fan to jaen.

- Hwat is it plesier fan it skriuwen fan essays? Om to bigjinnen dus it tinken - foar jinsels - mei de pinne, dat men sels better ynsjoch kriget.

S.: Ja, en it plesier is binammen ek, dat it gjin ivige wierheden binne dy't men yn in essay ûnderdak jowt. Yn in essay skriuwt men in wierheit op, dêr't men op in stuit to kommen is, sûnder útsluting fan oare wierheden. Yn in essay kin men aerdich absolutistysk skriuwe oer saken dy't yn wêzen mar relative bitsjutting hawwe. De wierheit yn in essay is in momintopname, in aspekt. Ik wit bêst, dat der mear kanten oan de

[p. 356]

saek binne, mar it moaije fan it essay is, dat men ien kant sjen litte kin, en dat men - wûnderlik genôch - dêrmei dingen op it spoar komt, dy't ek wier binne, njonken oare, mar dy't men oars oer de kop sjen soe.

- In essay is dus altyd in wurkstik dat tsjinspraek opropt.

S.: Ja, dat moat. It is fansels it doel wol, dat it hwat wêzenliks fortelt oer in forskynsel.

- Dat kinstou nochal moai dúdlik formulearje sûnder in heap slimme wurden to brûken.

S.: Dat bisykje ik alteast. Ik bin it iens mei Whitehead dy't seit: Hwat men net klear formulearje kin, dat hat men ek net klear tocht. Myn erfaring is: as ik earne op in stuit sels net útkom, dan bigjin ik in heap wurden to brûken, hwant men wol it net wêze, dat men der sels net trochhinne sjocht. En dan is it net sa slim om in reekgordyn fan wurden to meitsjen en dêrefter wei to krûpen. Ik leau trouwens dat ik my bêst rêdde kin mei reekgordinen en sa. Dat is nou myn idelheit.

- De wize fan formulearjen sil ek gearhingje mei de rounte fan lêzers of harkers dy't de skriuwer forwachtet. Dat is mei boekbisprekken ek sa.

S.: Men docht it ek noch oars as men in tekst skriuwt foar de radio as hwannear't de lju de tekst printe ûnder de eagen krije.

- Dou bist nochal in myld boekbisprekker.

S.: Dat haw ik ek fan Trinus Riemersma heard. Nou bin ik gjin angry young man, mar doe wie ik angry. Ik fyn mysels net sa myld. Der is in hiel soad skreaun, dat ik folslein ôfwiis. Hwat oars is: in biskate solidariteit mei it bisykjen, it pielen, binnen in literatuer. Ik hâld net fan dy resensinten dy't elk boek to liif geane as skreaun troch in persoanlike fijân, in ding dat eins net wêze moatten hie. Dy boeken lizze dêr en de skriuwers hawwe my ynmoed bisocht der hwat fan to meitsjen. Sagau't ik fornim, dat ien der mar hwat hinne skreaun hat, dan bin ik ûnmeilydsum. As skriuwers har bêst dien hawwe en se hawwe op har eigen nivo - dat dan ek it nivo is fan har lêzers - hwat prestearre, dan moat men sok wurk ek neffens dat nivo hifkje, leau 'k. Yn Fryslân is de minne situaesje, dat men dêr wol boeken bisprekke moat, dy't binnen oare literatueren net bisprutsen wurde soene, mar dan moat men se ek neffens har nivo skôgje en net hifkje neffens it heechste nivo, hwant dan falt sok wurk altyd troch de koer. Der is lêsfoer, dat gjin literair bisprek wurdich is, mar dat foar it bistean fan in literatuer gewoan wichtich is. Gjin literatuer sûnder lêzers. Dy lêzers binne net allegearre literaten, likegoed hawwe se forlet fan boeken. Ek sokke boeken soargje

[p. 357]

mei, dat der in soarte fan literair klimaet komt. Mar as ik in boek yn de fingers krij, dat by de folksskriuwerij en by it lêsfoer heart, en se soene my fortelle wolle, dat it literatuer is, dan siz ik: ho. As angry young men der tsjin oan skoppe, is my dat bêst en ik mei it graech hearre, mar soks moat net ien fan my forwachtsje. Sa sjoen, ja, dan bin ik wol myld.

- Dou tinkst dus, dat de taek fan de kritikus yn Fryslân oars is as yn greatere taelgebieten.

S.: Dy taek is yn it foarste plak it mooglik meitsjen fan in literair klimaet, hwant dat is in libbensbilang foar de Fryske literatuer. Wy soene yn Fryslân neat hawwe oan dy iene Nobelpriiswinner, dy't ienkear in boek yn it Frysk skreau, en der wie fierder neat. Lyk as Fryslân ek neat hat oan Gysbert Japiks. In Gysbert Japiks-situaesje moatte wy net hawwe. Wy kinne de folksskriuwerij wol ôfslachtsje, mar 't is net forstannich. Der is in soad lektuer nedich om literatuer to krijen. Ik soe fan alle Fryske skriuwers wolris witte wolle, hwat sy oan literaire tradysje fan hús út meikrigen hawwe. Dat is neat mei neat. De measten kinne har eigen boeken net oan har âlden en oan har neven en nichten kwyt, omt it neat foar harren is. Dêr is it hiele probleem.

- Frjemd. Yn in familje is ynienen immen dy't hwat meitsje wol.

S.: Dat komt, omt er altyd wol hwat fan lektuer opdien hat. De elemintaire bigjinsels binne der. En dan is dêr ynienen de kunst. Dêrom ek al moat men net alle lektuer fordomme.

- Ik kom op dyn essays destiids yn De Tsjerne oer de kunstner as makker fan ‘kunst’. Eins: de kunstner as charlatan, netwier?

S.: Ja, yndied. De kunstner as makker fan ‘farce’. Dat wie ek wol sa, doe. Dat wie dus ek in fragmint fan in totaliteit; in fragmint, hwerfan ik de wierheit steande hâld.

- Trinus Riemersma seit, dat er him dyn essays oanlutsen hat. Neamstou Minskrotten-Rotminsken nou in adekwate réaksje dêrop?

S.: Dat wie it foar myn gefoel net. Winliken is dat boek foaral in réaksje op it forhaeltsje Mingd birjocht út Bisten en boargers. Ik hie dêryn de skriuwer op syn forantwurdlikheden wiisd foar de situaesje dy't er sels skepen hie. Dat momint hat, leau 'k, foar Riemersma de greatste ynspiraesje west: de skriuwer as in hwat tragyske god, dy't mei syn persoanen omheinderballet en dêrtroch skuldich stiet en lije moat. Dat komt wol aerdich út yn Minskrotten. Ek de frijheit, dy't ik - theoretysk - takend haw oan de auteur, hat er wol gebrûk fan makke.

[p. 358]

- De skriuwer as skuldige oan hwat der yn syn wurk mei syn persoan bart, is fansels in konstruksje.

S.: Ja.

- Mei konsekwinsjes. Hokker?

S.: Dat de skriuwer hieltyd tusken twa fjurren sit: syn formogen om syn persoanen ta to parten hwat er wol én de autonomy fan it forhael dat syn wegen giet. Oan de iene kant is de auteur net allinne skriuwer mar ek skepper, oan de oare kant geane syn sujetten har eigen gong. Dêr ûntstiet in spanning en dat is yndied it lijen fan de kunstner.

- Is dy persoan yn it boek, as er ienris skepen is, net sels forantwurdlik?

S.: As Jezus op ierde komt en oan it krús snein wurdt, kinst net sizze: dan hie er sa stom mar net wêze moatten. God hat dit wold, mar tagelyk is God skuldich, ek mei de bêste bidoelingen en ek mei de needsaek, dat Jezus' dea yn it totael ûnmisber is. Sa giet it mei de skriuwer ek. As er wier folslein dwaende is en hy hat it yn de hân om it lot fan syn persoanen to'n goede to kearen, dan wit er tagelyk - as er in conscientieus skriuwer is - dat er der neat oan dwaen kin as it mei syn persoanen mâl biteart. Dat soe noch to fornearen wêze as it net noch yngewikkelder ynelkoar siet.

- Troch in persoan sa to skeppen as de skriuwer docht, leit de skriuwer dy persoan syn fierder lot ek fêst. De skuld leit oan it bigjin.

S.: Ja. Ik haw Riemersma destiids skreaun, dat Minskrotten-Rotminsken in masterwurk manqué is. It is net foar hûndert persint slagge, mar it is in folslein lêsber boek. It nimt jin mei, en dat is it wichtichste hwat in boek ús jaen kin.

- Dou hast wol gefoel foar it bûtennatuerlike: dy bêddekwast en sa.

S.: Ik haw dêr gefoel foar omt it natuerlike my sa'n bytsje seit. Ik fyn it bistean frijhwat wif. Astrology. Ik bin in Raem. Ik leau net yn astrology, mar ik leau der ek wól yn. Dat is in tige wiffe situaesje. Ik bring fan alles yn tsjin de astrology, ik leau der net yn, mar it lûkt my ek oan. Auck de Boer: 't Is boeijend.

S.: Ja. Oft dit bistean om ús hinne allegearre wol sa wier is, ik wit n't. Ik twivelje, net oan myn rasionaliteit, mar wol oan myn waernimmingen. Ik haw ris op in kantoar sitten. Ik fytste derhinne, krekt as oare dagen. Mar it wie sa stil op 'e strjitte Ik tocht: ik forsin my, 't is snein, wylst ik wol wist, dat it tongersdei wie. Ik bin likegoed nei hûs gien. 't Wie yndied tongersdei. Ik bin dy deis mar thús bleaun.

- Hast ek gefoel foar de religy?

[p. 359]

S.: Jawol, dêr bin 'k hieltyd mei dwaende. Ik bin fan menniste komôf en dat forleagenet him net. Ik hingje oer nei in forabsolutearring fan de morael mei relativearring fan al it oare. Ik haw myn dwaende-wêzen mei de religy ek yn myn wurk wol útsprutsen. Yn dizze saken giet it altyd om in geloofsdied; ek it net-leauwen is in geloofsdied. Religy is foar in great part net in saek fan emoasje, fan forstân of hert, mar fan de minsklike wil. Der is wollen nedich om to leauwen, der is noch mear wollen nedich om net to leauwen. Ik leau net. Dat is to'n koste fan greate wilsynspanning. 't Is makliker yn it dizenige to leauwen. Professor Plessner seit: Atheismus ist leichter gesagt als gedacht. Der binne lju dy't sizze: der is dochs wol hwat. Dan siz ik op in stuit: der is neat. Dat is in died fan de minsklike wil: it feilich stellen fan eigen frijheit. Net leauwe wol sizze, dat men deryn birêst, dat hwat wy sjogge as in soarte fan kosmos, yn wêzen chaos is. Nou, 't is in chaos. Hwerom? Troch in geloofsdied is it in folsleine chaos.

- Troch inselde geloofsdied kin men it as in kosmos sjen.

S.: Ja. Dy geloofsdied is net ienris needsaeklik, hwant ús is njonkenlytsen hast ynberne, troch de wittenskip om ús hinne, dat alles yn moaije, oarderlike banen forrint en dat alle dingen hearrich binne oan geheimsinnige wetten.

- Net sa geheimsinnich; der binne formules foar.

S.: Der is in wilsdied foar nedich om to witten dat dat skyn is, en dat it inkeld de minske is, dy't syn kosmyske wet dêryn leit, projektearret.

- De minske makket by dy dus de kosmos neffens syn eigen ynsjoch.

S.: In ynsjoch dat wol ynterminsklik is, net yndividueel bipaeld, mar dochs in ôfspraek fan de westerske minsken meielkoar. It liket foar in great part ek wol wier to wêzen. Oer de maetskippij tinke in soad lju al oars, omt dêr wol bliken docht, dat der gjin kosmos is, mar dat dy yn wêzen in chaos is. Dêr kom it ek fan, dat in soad lju net leauwe, mar wol sizze: der is àl hwat. Dat bitsjut dan, dat se witte, dat yn de maetskippij alderhanne bline krêften en anonime machten hearskje, mar se tinke: kom, dy planeten en sa rinne dochs allegearre sa moai, dat der is àl hwat, der is dochs oarder. Ik leau, dat der gjin oarder is.

- Dou woest it noch hawwe oer dingen dy't dy pleagje subs. dy oansteane.

S.: Der pleaget my in hiel soad.

- Der stiet dy, hoopje ik, ek it ien en oar oan.

S.: Ja, it bleate libben sels dat stiet my wol oan, mar de omstannichheden hwerûnder en hweryn, dy pleagje jin. Ik moat om to bigjinnen

[p. 360]

nochris sizze: de maetskippij om ús hinne is it wichtichste dat ús pleaget. Dat komt omt der tofolle anonime krêften macht oer ús hawwe. Wy soene sa graech op eigen manneboet bislisse wolle yn alderhanne saken, wy soene wolle dat alderhanne dingen oars wiene as se binne. (hoastet) Wy soene wolle, dat wy noait hoastje hoegden en de sigaretten stean litte koene. Bûten de anthropologysk bipaelde kwalen binne de slimste pleagen fan maetskiplike aerd. It feit, dat wy in maetskippij oproppen hawwe, dy't wy net yn 'e macht hawwe, dêr't wy gjin bislissingen yn útoefenje kinne, dat sit my en ús allegearre dwers. Dat omfiemet ûnder oaren de atoombom. Dy atoombom is in algemien akseptearre symboal wurden fan alles dat ús bidriget. Dêrfandinne, dat der troch sa'n soad dichters oer dy atoombom dichte wurdt. Yn wêzen giet dat net tsjin dat ding, mar tsjin gâns oare gefaren. Der binne in hopen forskynsels dêr't wy ús soargen om meitsje, nim de foroaringen op Skylge mar en de pest fan de lichte muzyk. Soms akselet men hwat tsjin, mar bytiden bifoarderet men sels, al is it dan mei in kwea gewisse, sokke forskynsels. As men de oerstreaming troch de lichte muzyk keare wol bygelyks, moat men net by in radio-omrop sitten gean. Yn de polityk wolle se út op fornijing, mar dy giet ek mar ta in hichte, hwant der is gjin polityk tinkber dy't baes wêze soe oer de anonime krêften, dy't yn ús maetskippij talryk en machtich binne. Wêzenlike bislissingen wurde net nommen, ek op de heechste posten stjûre de lju heechstens hwat by. Dit greate ûnbihagen wurdt dus skoud op it symboal dêrfan: de atoombom. En dat ûnbihagen uteret him yn de hiele, mar dan ek de hiele stream fan moderne literatuer, dêr't dit polemysk a priori dúdlik yn sit. Ik bin gjin Marxist en ik wiis gâns fan it Marxisme ôf, mar Marx sloech de spiker op 'e kop, doe't er oanjoech, hoe't anonime machten ta stân komme, en doe't er dêr it wurd ‘selsforfrjemding’ foar oanmunte. It is fansels wol de taek fan de minske om to bisykjen dy forfrjemding op to heffen en sels wer de baes to wurden, mar omt dat sa'n slimme saek is, komt er ta de protesthâlding. Kafka biskriuwt de sinleazens, de modernsten jowe de wrâld om ús hinne in mannichfâldichheit fan sin. Yn beide gefallen is it effekt op de lêzer: forfrjemding. Nochris frege nei myn wurdearring foar âldere en nije literatuer: de modernste literatuer is it, hwant dy is fan ús tiid en jowt útdrukking oan ús ûnbihagen en protest. Der binne lju dy't biswier hawwe tsjin de modernste literatuer: dy is sa somber en nuver. Hwerom? Omt ús tiid somber en nuver is.