|
| |
| |
| |
Tiny Mulder / Yn petear mei Ypk fan der Fear
- Under hokker teken fan de Diereriem bistou berne?
F.: Wetterman.
- Seit dy dat hwat?
F.: Net folle. Ik lês dy dingen wol yn damesblêdden en ik haw der ek wolris in boekje oer kocht, mar ik forjit soks ek fuort wer. Ik fyn it wolris nijsgjirrich om fan oaren to witten ûnder hokker teken se berne binne, mar fierder... ik bin net sa byleauwich. De grounbigjinsels fan de eigenskippen fan in Wetterman komme by my wol hwat út, mar dat jildt ek foar in Bôgeskutter en dêr haw ik dus ek hwat fan. Ik haw gjin tiid om my bot yn sokke dingen to fordjipjen.
- Hwerom publisearrestou ûnder pseudonimen?
F.: Doe't ik foar it earst publisearre wie ik ôfgryslik skrutel en ik doarst net mei myn eigen namme foar 't ljocht to kommen. Ik tocht: 't Sil wol neat wêze. Ik bin boppedat hwat earsuchtich en dêrtroch wie ik bang in flater to slaen. 't Is ek wol aerdich om to fornimmen, hoe't minsken op jins wurk réagearje sûnder dat se witte, dat men it sels skreaun hat. Ik wit dit noch wol: Koart nei't ik Utskot publisearre hie, kaem ik op de Fryske Krite op It Hearrenfean en dêr siet de famylje Koksma - wol bikend - en dy fregen doe: ‘Hwa soe dat dochs wêze, Ypk fan der Fear?’ Ik sei soks as ‘Ik wit net’ en doe seine se, dat se dy sketsen yn Utskot wol moai founen. Letter kaem Bylden út de sânhoeke út, dat dy kwaliteit fan Utskot net hie, en doe seine se: ‘Nou? Dy moat har mar ris hwat stilhâlde. Dat giet de forkearde kant út’. Dy forhalen wiene har fierstento iepenhertich.
Fortelt mear anekdoten oer rounten, dêr't hjasels by wie en dêr't oer Ypk fan der Fear en dy har wurk praet waerd. Wike Zylstra frege: ‘Witte jo ek hwa't dat is? Ypk fan der Fear?’ Se rêdde har der út mei in mennisteleagentsje: ‘Ja, hwa soe dat wêze?’ Gauris wiene de oardielen, dy't se heinde, gunstich en dat joech
| |
| |
YPK FAN DER FEAR
Frysk skriuwster, berne 1908
| |
| |
har selsbitrouwen. Binammen ek doe't Jan Piebenga - yn 1927 of '28 - op 'e hichte rekke mei de wiere identiteit fan Ypk fan der Fear en fuort sei: ‘Jo hoege jo foar jou wurk net to skamjen!’
- Foar dyn poëzij hastou dochs ek wer in pseudonym keazen - Ella Wassenaer - wylst dat dochs bêst ûnder dyn eigen namme útbringe koeste.
F.: My tocht, dat de poëzij apart stie fan myn proaza. Ja, en doe wie it dochs ek wer itselde: earst mar ris sjen, hwat in oar derfan seit. Ik bin nou L. Post-Beuckens, Ypk fan der Fear en Ella Wassenaer. Dan bin ik ek noch Frou X (yn 't Frysk seit men eks en net iks!) yn it Friesch Dagblad. Ik haw yn Frysk en Frij stikjes skreaun ûnder de namme Gelke Meintsje en dan haw ik ek noch skreaun ûnder de namme Beitske Bûterblom yn De Stim fan Fryslân. Dat sei ús mem wolris tsjin my: ‘Hwat bist ek in Beitske Bûterblom.’
- Hoe kaemst oan Ypk fan der Fear?
F.: Dat wie de namme fan ús mem. Ik hingje nochal hwat oan myn famylje en myn foarâlden - ta in hichte dan - en it like my goed ta om mem har namme sa to biwarjen.
- En Ella Wassenaer?
F.: Dat haw ik samar optocht. Ik foun 't in moaije lange namme.
- Hwerom hastou dy lange jierren sa forsnippere oer allerhanne putsjes?
F.: Ik wit it net. Se fregen my wol gauris om myn meiwurking en ik kin o sa min né sizze.
- Is dat de iennichste reden? Dou hast yn alderhanne kranten skreaun, dou hast harkspullen skreaun foar de RONO.
F.: Ik bin in aktyf minske.
- Is dat dan fordivendaesje tusken dyn greater wurk of diest it om hwat to fortsjinjen? Dat is ek gjin skande.
F.: Dy tiden haw ik ek wolris hawn, dat ik hwat byfortsjinje moast. Dat doch ik trouwens noch, hwant ik stean yn skoalle. Dy snipperdinkjes bringe navenant neat op en dy kin ik nou wol misse. It jild hat noait in trochslaende reden west. Ik moat hwat dwaen, ik moat aksje hawwe, en ik hie fansels ek net altyd great wurk ûnder hannen. Ik soe al dat lytse wurk nou net wer dwaen wolle, leau 'k. Frou X fyn ik wol aerdich.
- Hie 't net better west al dyn energy allinne foar it proaza yn to setten?
F.: Forjit net, dat sok lyts wurk ek wolris in aerdige ôfwikseling is.
| |
| |
Ik bin ien, dy't by ôfwikseling libje. As ik fan skoalle thús kom, bin ik wer fris foar it skriuwen. Hâld ik mei skriuwen op en moat ik wer lesjaen, dan bin ik dêr wer fris foar. Untspanning kriget men net allinne troch mei de earms oer elkoar to sitten of op bêd to lizzen. Ik haw ek wol kritiken skreaun. Foar De Tsjerne yndertiid ris in pear en Fedde Schurer is ek alris by my kommen mei in steapel boeken ûnder de earm, dy't ik bisprekke moast foar de Friese Koerier. Mar ik haw noait de tiid stellen fan myn boeken. As ik echt mei in boek dwaende wie, dan haw ik my dêr ek altyd goed by hâlden. De skoalle hat my fansels wolris dwers sitten. Dan tocht ik: As ik nou in hiele dei trochwurkje koe! Dan hie ik ek folle mear skriuwe kinnen. Mar hwat jowt it, ik haw nou ek al in stik as hwat boeken skreaun. Oft der nou hwat mear of minder komme fan my, dat makket net safolle út.
- Soest wol graech full time skriuwer wêze wolle?
F.: Ik leau net, dat dat alhiel slagje soe. Ik kin net altyd itselde dwaen.
- Túntsje, seit Trinus Riemersma; fiskje, seit Rink van der Velde.
F.: Ik túntsje en fiskje dan wol by de skoalbern. Túntsje is moai wurk, as ik siz hoe't it moat en de túnman it docht. Ik bin net ien foar leawurk.
- Ek net yn 'e hûs?
F.: Ik mei wol graech itensiede en yn de earste wike fan de fakânsje skrep ik ek wol mei plesier yn 'e hûs om, mar dan haw ik leafst, dat in oar it fan my oernimt, dan sil ik myn eigen wurk wol dwaen.
- As dyn hannen geane kinst tinke, dat kinst yn skoalle net.
F.: Dat falt dy ta, alhoewol't ik greate bern foar my haw (fan de Marnixskoalle foar VGLO to Ljouwert en de kristlike kweekskoallen yn Dokkum en Drachten) en net altyd de maklikste. Doe't wy noch gjin auto hiene, siet ik in protte yn bussen en treinen, en dan hie ik ûnderweis al in heap bitocht, dat ik jouns mar del hoegde to skriuwen.
- Piebenga hat destiids yn syn Koarte skiednis fan de Fryske skriftekennisse net folle wurden oan dy smoarch makke. ‘Doar wol hwat oan’ en ‘hat mear feart, hertstocht en fantasy as...’. Dat wie it ek al. Neffens dat hy him yn 1927 of '28 al sa priizgjend oer dyn wurk útlitten hat, is dat wol keal.
F.: Ja, mar myn hiele generaesje is der by Piebenga keal foarwei kommen.
- Douwe Tamminga net.
F.: Né, mar dy koe hy ek better. Piebenga wie man fan de histoarje. Hy hat mear oandacht bistege oan âldere skriuwers, dy't faek amper mar hwat skreaun hawwe.
| |
| |
F.: Foar syn eigen generaesje hie er net folle goede wurden oer. Hy wie yn elk gefal wiis mei myn wurk oer Gaesterlân Land en volk van Gaast en Klif en oare publikaesjes oer Gaesterlân. Hy hat ek altyd sein, dat ik in tige sin foar de histoarje hie en dat kaem neffens him by froulju net faek foar.
- Wadman hat yn syn Kritysk Konfoai in bisprek opnommen fan dyn roman Ta him dyn bigearte. Kanaeltocht op syn hountsjes is de titel. Dêryn hellet er Marsman oan en bitrekt dy syn ‘het grootse, bezielend verband’ op dyn wurk. Is dat in goed útgongspunt foar in petear? Is dat itjinge, dêrstou nei stribbelt yn dyn proaza?
F.: Dat haw ik der fan to foaren net ynlein, dat hat Wadman der út helle.
- Wadman hellet it oan nei oanlieding fan Ta him dyn bigearte. My tinkt, dat dit ‘grootse, bezielend verband’ noch folle dúdliker útkomt yn dyn dêrop folgjende romans.
F.: Ik haw net in plan yn dy geast makke. Ik bin as amateur bigoun to skriuwen, sûnder in konsept en dat haw ik letter ek noait makke. Der sit fansels wol bistek yn myn forhalen, mar ik haw noait bisocht greate forbannen to lizzen. Ik haw allinne bisocht om in goede roman to skriuwen en dan mar ris sjen, hoe't dat biteare woe. Nei't ik hwat koarte forhalen skreaun hie tocht ik: Nou wol ik ris in roman skriuwe. It idé wie yn de oarlochstiid groeid. Ik gie jouns sitten, de bern op bêd. Dan siet myn man oan de iene kant fan de tafel en ik oan de oare kant en sa is Ta him dyn bigearte der kommen. De grounslach dêrfan wiene de ûndersikingen dy't ik dien hie oer Gaesterlân. It boek soe earst yn de Súdeasthoeke fan Fryslân spylje, mar ik ornearre, dat myn kennis oangeande Gaesterlân hjir moai fan pas komme soe as eftergroun.
- Dou hast dochs wol in forbân lein tusken dyn romanpersoanen, har tiid, har milieu en de groun dêr't se op libben.
F.: Net mei sin. Ik haw wol mei sin bisocht om libbene minsken to meitsjen, gjin marionetten, mar ik wist doe fansels noch net oft ik dat ek koe. Dat is in eksperimint foar in skriuwer: kin ik it, of kin ik it net. Ik haw Ta him dyn bigearte mei hertstocht skreaun, o ja, fan haedstik oant haedstik, dan dit der by en dan dat der by. 't Wie machtich om dat to skriuwen. Ik woe it noch wolris dwaen. Dat boek haw ik wier mei in protte wille skreaun.
- Hast noait twivele: hoe komt dit en hwat moat ik nou fierder?
F.: Jawol, mar ik skreau dan mar troch en dan lies ik it wer ris oer en dan pakte ik dy tried wer en gie fierder. Sa wurkje ik trouwens noch.
| |
| |
- Nijsgjirrige mislearringen.
Ik meitsje wolris oantekeningen yn in skrift, mar dy liz ik dan yn in laed en ik sjoch der noait wer nei om. Dat sit my dan wol yn de holle.
- Witstou fan to foaren hoe't dyn boek ôfrint?
F.: Wol sahwat, mar net krekt. By my krije se elkoar bygelyks noait en dat wit ik dus foarút. Fan bysûnderheden yn myn forhael wit ik fan to foaren neat, bihalven dan yn myn histoaryske romans, dêr't my alderhanne details fan út de foarstúdzje bikend binne.
- Mar nou werom nei dat ‘grootse, bezielend verband.’
F.: Ynhoefier't dat yn myn wurk oanwêzich is, wit ik net. Dat moat in oar der mar yn fine, al of net.
- Nei myn bitinken leistou dat greate forbân yn de romans, dy'st sels hielendal bitocht haste - Ta him dyn bigearte, De deade by de libbene en Ek in minske - yn it forbân fan de famylje, de foarâlden binammen. Mar dan sjoch ik yn dyn wurk dat forbân mear as in pak oerurven eigenskippen en biwarre oantinkens, dy't de minske (dyn haedpersoanen Swopkje en Kobe foarop) opkeare yn syn ûntjowing, as dat dy ‘gegevens’ har ynspirearje. By dy binne de oerurven eigenskippen en de oantinkens suver in needlot, dat de minske treft en dêr't er noait ûnderwei komt.
F.: 't Sit al in bytsje oars. Ik tocht, dat ik yn myn romans neat oars doch as konstatearje, hwer't it libben de minske soms bringt. Ik sjoch hwat der bard is - stikjes autobiografy, forhalen dy't ik heard haw - of hwat der barre kin, en sá jow ik yn myn boeken it libben wer.
- De ûntjowing fan dyn haedpersoan sit altyd fêst oan de foarâlden.
F.: Dat kin ek net oars, dêr komt men út wei.
- Mar sjochstou dat wier as in needlottige rem?
F.: Net yn myn eigen libben. Ik bin persoanlikheit genôch om myn eigen dingen to dwaen. Ik leau wol, dat ik it yn myn boeken sa útkomme lit astou seiste, en dan sil it ynwindich by my ek wol sa wêze. In minske makket himsels net, ek net geastlik. Hy sit oan syn foarâlden forboun. Dêr hat er syn mooglikheden wei en de remmen dêrop ek. Soe't sa net wêze? Trouwens, it fraechstik dêr't wy it nou oer hawwe, kin men as skriuwer sa min oer prate, omt de skriuwer dy dingen sels net konstateart. It is it wurk fan psychologen om de eftergrounen der út to heljen. Anne Wadman hat it nou wol oer dat ‘bezielend verband’, mar in oar sjocht it der miskien hielendal net yn. Ik fyn it wol moai, dat Anne it sa steld hat, mar it ynteresearret my foarsafier net, hwant ik
| |
| |
haw it boek sa skreaun as ik doe miende dat it moast. Soe ik it nou wer skriuwe, dan kaem der miskien hwat oars út de bus, omt ik sûnt wider eachweid krige haw, âlder wurden bin en miskien in krom wizer.
- Ja, mar dy ynfloeden fan de famylje op Swopkje en Kobe binne sa fatael.
F.: Ja, ik kom út Gaesterlân. Astou de forhalen hearste oer de Bosktsjerkeminsken (de âld-grifformearden), dan tinkst: yn 'e fredesnamme, dat is noch Midsieusk. Dy seagen net fierder as har beammen, har famylje en neije kunde. Wy hearden net by de Bosktsjerke, mar myn âlden en paken en beppen komme dochs út dat milieu. Dat isolemint hat op dy minsken in stimpel set en dêr haw ik blykber hwat fan meikrige.
- Mar dy Swopkje giet derút, nei New York, en likegoed ûntkomt se net oan de ynfloed fan har famylje.
F.: Ja, mar hwat sit dy Swopkje dwers? De leafde dy't se net krijt. Dat is ek in ûnderwerp dat ik faek by de kladden haw. Se krije elkoar noait yn myn boeken of se libje byelkoar lâns. Dat is net allinne yn myn boeken sa, mar dat is yn it hiele libben ek sa. 't Is mar inkeld ris oars.
- Dat is in pessymistysk útgongspunt. It eigenaerdige fan Swopkje en Kobe fyn ik, dat it beide yntriganten binne mei frij aeklike karaktertrekken. Se rinne de leafde net mis omt se dy net krije, mar omt se dy net jaen kinne. Se tize der krekt salang mei om, oant se de leafde by foarrie al fornield hawwe.
F.: Hwerom? Ik bigjin net mei de opset: dy Kobe, dy Swopkje moat sá wêze. Welné, se wurde ûnder it skriuwen wei sa. Astou nou útsykje kinste, hwer as dy driuwfearren fan my by it skriuwen wei komme, dan hastou it andert op dyn fraech.
- By it beestje sels wei.
F.: O. Tochst, dat ik gjin leafde jaen koe?
- Ik twivelje der net oan. Mar der sit blykber yn dy ek noch sa'n soarte minske as Swopkje en Kobe.
F.: Dat leau ik grif. Hylck libbet ek yn my en alle persoanen yn myn boeken. It binne eins allegearre ‘ikken’. Ik freegje my ôf: hoe soe ik réagearje, as ik dy persoan yn dy omstannichheden wie? Dêr binne ek wol ‘goede’ minsken by en dy bin ik dus hjir of dêr ek.
- Ik hie efkes tocht: dy persoanen yn dy, dy't Swopkje en Kobe binne, meije net sa hjitte as dou; dyën hjitte Ypk fan der Fear en binne dus op in distânsje hâlden.
| |
| |
F.: Dat haw ik dan net mei sin dien, mar, fansels, ast in skerm om dysels hinne setste troch in pseudonym to kiezen, dan skermest dêrmei ek dy stikken fan dysels ôf, dy'st leaver gjin wurd hawwe wolste. Mei sokke dingen moatst sa djip yn dysels dolle, dan komst ek allerhanne rare dingen tsjin, stankjes en sa.
- En dy skriuwstou dan yn in boek...
F.:... en blaes se in oar yn de noasters. Ik bin ek nijsgjirrich hwer't soks weikomt. Myn paken en beppen wiene fjouwer tige útienrinnende persoanlikheden, mei de iene muoike wie dit en mei de oare dat, en earne bist sels de resultante fan de eigenskippen fan al dy minsken. Ik tôgje fansels net dy hiele fracht mei, hwant elk minske is yn syn biheindens dochs ek wer unyk.
- By dy fordwynt de ienling suver yn de famylje en ek yn de godstsjinstige sekte.
F.: Miskien skriuw ik noch wolris in roman oer minsken, dy't frij steane fan al dy biningen.
- Is it dyn boadskip, dat in minske as in boun wêzen bistiet?
F.: Né. Ik jow net in boadskip, ik stean oan de kant fan de wei en konstatearje, hoe't de minsken - famylje fan my of net - bisteane. Dat skriuw ik op. Dan sil der wol in bipaelde rjochting yn sitte, mar dat komt, omt ik yn in bipaelde rjochting tink. Ik wol graech as kristen skriuwe, mar dat is in oare kwestje. Miskien is myn wurk wol net sa kristlik as iksels tink.
- Ek in minske hielendal net. Dêr is it needlot aerdich mear mânsk as God.
F.: Ik leau wol, dat ik de lêzers mei dat boek net allegearre in deugd dien haw, bihalven dan, dat it in literair wurkstik is, dat miskien in goede ynfloed hawwe kin. En is needlot net hast itselde as God?
- By my net. By dy?
F.: Net itselde, mar it stiet wol meielkoar yn forbân. Wy hawwe altyd leard fan de Foarsjennichheit: God bistjûrt en regelet alle dingen en sels docht men net safolle. Ik wol net sizze, dat ik it dêrmei iens bin, mar sa is it my leard en sa sjoch ik it ek faek. Der sitte fansels folle mear kanten oan. Nim nou sa'n Antoinette Bourignon. Wer ien mei sa'n nuvere relaesje ta God. Ik wol wol normaler en fleuriger minsken biskriuwe, mar ik kin it ek net helpe, dat dit soarte fan minsken my oanlûkt as in magneet. Tink mar ris oan Jeroen Bosch mei syn ôfgryslike figuerkes. Dy moat er dochs altyd by him hawwe. Dy nuvere figue- | |
| |
ren dy't ik biskriuw, sitte my yn de holle. Ik haw der normael gjin lêst fan, hear!
- Hwer hast se wei?
F.: Yn myn iere jeugd haw ik yn in boek in plaet sjoen fan in iepensniene frou mei in hert, dêr't allegearre duveltsjes yn omavensearden. Doe tocht ik: oe, forskriklik, net bêst. Dat hat miskien ynfloed hawn.
- Waerd by jim thús ek sa út de eangst wei libbe? Dou hast yn it bigjin fan De deade by de libbene dochs in heap autobiografyske motiven brûkt.
F.: Ja, mar dy haw ik allegearre forwurke, it kaem hiel oars as ik it hawwe woe.
- Yn dy earste haedstikken skriuwst oer dy godstsjinstige aberaesjes dochs mei in heap humor. Mei safolle humor hast noait wer skreaun.
F.: Né, mar de eftergroun is wol djip tragysk. It wie net allegearre fleur dêr't ik mei greatwurden bin. Ik haw wol in plesierige jeugd hawn, mar de dingen, dy't ik seach as ôfwikend, as yslik, dy bleaune my fuort by.
- Hoe komst oan dyn niget oan it forline?
F.: Ik haw in heap niget oan de tiid fan nou, mar de dingen, dy't by de dei lâns barre, glide jin troch de fingers. Oan it forline haw ik mear hâldfêst, hwant dat leit fêst yn myn ûnthâld en yn de boeken dy't ik bistudearje. 't Is soms wolris gemaksucht as ik in histoaryske roman kies, tocht ik. Dêr stiet wol foaroer, datst foar in echte histoaryske roman withwat boeken forarbeidzje moatste. 't Is dus gjin luijichheit.
- 't Is dus net sa, datst eardere tiden boeijender fynste as ús tiid.
F.: O né, ik gean net op yn in romantysk forline. As ik oer hûndert jier hjir op de iene as oare wize werom kom, wol ik graech in roman oer dizze tiid skriuwe.
- Hoe komst oan dyn bilangstelling foar miswoeksen minsken?
F.: Dat leit ek yn myn jeugd. Us mem fortelde my fan dy dwerchjes, dy't yn De deade by de libbene rekke binne. Ik wit net mear, oft dy ta ús famylje hearden of ta de kunde. Der wie ek in hiele húshâlding, hwerfan de bern allegearre in bult hiene, de âlden net. En dan kaem âlde Marten altyd by ús útfanhûs. Hy hie in bult en hy hie ek in slim greate holle. Dy man wie altyd o sa aerdich foar my en ik die in protte foar him, hwant it griisde my oan. Sokke ympresjes fan foar it seisde jier binne biskiedend foar in minske. Hwat my yn har boeit, wit ik net.
- Wolstou net al skriuwende útfine, hoe't in minske mei in slim lichemsgebrek dêrmei libbet?
| |
| |
F.: Faeks wol. Earne bist sels ek forwoeksen, nei it lichem of oars wol geastlik. Net ien is sa kreas as er wol graech wêze woe. Mar ik kin dy de krekte reden fan dizze préokupaesje net jaen.
- Hwat boeit dy dan yn religieuze sekten? Ek in foarm fan forwoeksen wêzen?
F.: Der binne in pear dingen, dy't my yntrigearje: de leafde, hoe wurdt it lot fan de minske biskaet, en de forhâlding mei God. Dit bidoel ik subjektyf: hoe bilibbet dy dat en hoe bilibbet wer in oar minske dat, en binammen: hoe bilibben dy sektaryske minsken dat.
- It giet dy om minsken en om forskynsels, dy't bûten de normale roailinen lizze.
F.: It gewoane is hast de muoite net om oer to skriuwen. Hwa skriuwt nou oer gewoane minsken?
- Né, mar by net ien, alteast yn Fryslân net, nimt it sokke ekstreme foarmen oan as by dy.
F.: Ik soe net oars wolle. Ik mei in heap skriuwers graech lêze, ek fan de Fryske, mar ik lês net faek in skriuwer dêr't ik fan tink: sa woe ik ek graech skriuwe, al binne se ek hûndert kear better as ik. Ik woe wol graech better skriuwe as oant nou ta, mar net yn in oar genre. As ik wer ris in sekte fyn mei nijsgjirrige minsken, dan sil ik my dêr wol wer yn fêstbite.
- Is it skriuwen foar dy in eksperimint mei in minske en syn omstannichheden om to sjen, hwer't sa'n minske útkomt?
F.: Net mei sin, mar ik wit wol, dat in forhael en dus ek de minske yn dat forhael syn eigen gong giet, ek al bisykje ik bytiden wolris om it forhael in oare kant út to triuwen.
- Dou hellest altyd aerdich hwat persoanen yn dyn boeken. Yn De deade by de libbene binne se hast net mear to ûnthâlden. Dickens-eftich.
F.: Ja, ik haw njonkenlytsen wol leard: hwat minder persoanen, hwat better, hwant men moat mei elk fan harren mar rêdde. Dou moatst dy as lêzer ek net tofolle bikroadzje om hwa wie dit ek wer en hwa wie dat?
- Hat dyn histoarysk wurk foar dy relaesjes mei it hjoed?
F.: Ik tocht fan yn de godstsjinst. De godstsjinstige situaesje is noch net safolle foroare. Elke tsjerke hat har sektaryske eleminten. Sit mar ris yn in tsjerke, in tige nijsgjirrich ynstitút. Dan tink ik: hoe soe de preek nou delgean yn dy en dy? Yn in doarp kenst de minsken wol sahwat.
- Dou sitst mei in totael forkearde ynstelling yn tsjerke.
| |
| |
F.: Jawis, hwant ik tink noait: hoe giet it yn my del? Dochs wol ik net ûntstride, dat ik wol religieus oanlein bin.
- 't Sil wol slimmer wêze as sa'st it nou mei in fage term oantsjutste.
F.: Miskien wol. Mar dy forhâlding mei God is in tige wiidweidich en yngeand ûnderwerp, dêr't ik de formulearringen mar min foar fine kin. Mar as se sizze: God hat gjin persoanlikheit, dan bin ik lilk, dat stiet my tsjin. God libbet foar my, alhoewol ik foar it heidendom ek wol hwat fiel. Allinne dy eangst fan foarhinne, dat fyn ik ôfgryslik. Yn it moderne tinken is dy eangst gelokkich bilune, mar dat is ek wer in forlies, hwant oer eangst kinst skriuwe, net oer de leauwige dy't streekrjocht nei Boppen ta fljocht.
- Bistou ûnder dyn dwaende wêzen mei dy sekten - Werdopers, Antoinette Bourignon - foar dysels ek ta in konklúzje kommen?
F.: Ik soe my der noait by jaen. Ik haw der allinne aerdichheit oan om to sjen, hoe't oare minsken der har aerdichheit oan hawwe. Ik bin oars wol foar nijichheden. Doe mei dy kwestie Geelkerken stie ik fuort mei foaroan en yn dy tiid foar de skuor yn de grifformearde tsjerken tocht ik ek in hiel ein yn de rjochting fan hwat letter ‘artikel 31’ hiet, mar ik kom net oer de streek. Ik bidoel net, dat de grifformearden allinne de wierheit hawwe, mar dan tink ik: né, fierder haw ik der gjin nocht mear oan, ik bliuw hwer't ik bin. Dy lêste twa kwestjes fascinearje my ek net, de Werdopers en Antoinette wol, hwant dêr siet muzyk yn. Dy beide kwestjes yn de grifformearde tsjerke wiene logysk biriddenearre. Hwat my yn dy sekten binammen boeit binne de minsken, hoe't dy réagearje, hwat se der foar oer hawwe. Rêstich libjende Friezen - hwat is it hjir nóch rêstich - makken samar mânske reizen en lieten alles binefter om har yn de reboelje fan de Werdopers en fan Antoinette Bourignon har biweging to stoarten, om in idéael. Hwat siet dêr efter? Dat wit ik noch net. Ik bin der wol in bytsje efter kommen, mar it is de taek fan de romanskriuwer net om de lêzers kant en kleare konklúzjes to jaen. Dêrom haw ik ek net in roman fan Antoinette skreaun, mar fan har folgelingen.
- Hoe komst oan dyn materiael foar dyn oarspronklike romans?
F.: Soms in forhael, dat ik heard hie, lyk as by Ik en minhear. Dat dy snor fan minhear in freudiaensk motyf wie, wist ik doe noch net. Ik haw letter wol hwát lêzen fan Freud, Jung en Adler, mar echte stúdzje haw ik der net fan makke. De oare trije romans geane oer de leafde, oer twa minsken dy't elkoar net krije. Men hat wolris in avontûr bilibbe,
| |
| |
miskien wie it wol slim en hat it greate yndruk op jin makke. Dat wurket men dan wer út. Der binne ûnderfiningen, dy't miskien net jins libben skeine, mar dy't men dochs net wer kwytrekket.
- Bist hwat tofreden oer dyn wurk oant nou ta?
F.: Né, mar ik bin der wol bliid mei. Ik hie it better dwaen moatten, mear sa't ik it my idéael foarstel.
- Yn forskeidene kritiken is dy sein, dat men greate biwûndering hie foar dyn greate greep op de stof, dyn artistike driuw, dyn psychologysk ynsjoch, mar dat de foarmjowing en de styl fan skriuwen net yn oerienstemming dêrmei wiene.
F.: Ik skriuw to fluch, aus einem Gusz. Miskien is it ek wol ûnmacht.
- Iksels haw fan dyn Ek in minske skreaun, dat ik it in yntrigearjend en irritearjend boek foun. E.B. Folkertsma hat ek skreaun, dat er troch dyn wize fan skriuwen irritearre wie. Eilân fan de silligen hast folle minder barok skreaun as dyn eardere boeken.
F.. Miskien is dat in ûntjowing yn myn literair kinnen, miskien in foarby gean fan Sturm und Drang. Miskien groei ik mear nei de folsleine foarm ta. Mar ja, nou't ik Eilân fan 'e silligen publisearre haw, binne der wer guon - Marten Sikkema, Jan Dotinga - dy't skriuwe yn har kritiken: se hie har wol hwat mear gean litte kinnen. Bin ik nou fan it iene uterste yn it oare forfallen?
- Ik fyn Eilân fan 'e silligen lekker helder en rêstich skreaun. Ik haw wolris tocht, dat dyn ûnheldere wize fan skriuwen en de bytiden bitizende opset fan dyn forhael (Ek in minske) in Gaesterlânsk trekje fan dy wie: nocht oan in oar foar de kroade ride litte, net rjochtút sizze hwat men bidoelt.
F.: Dat sit der wol hwat yn, ek yn myn famylje, mar ik haw sels allinne mar myn earste fjouwer jier yn Gaesterlân wenne.
- Nim de dialogen yn Ek in minske. De lju prate net tsjinelkoar, se hâlde monologen mei publyk.
F.: Dat binne dingen, dy'st sels net neigean kinste.
- Bistou tofreden mei de réaksjes dy't dyn boeken oproppen hawwe? Hoe binne se forkocht?
F.: Ta him dyn bigearte is hiel bêst gien. De breugeman komt is noch net útforkocht, mar de Hollânske fortaling is wol útforkocht, krekt as de Hollânske fortaling fan Ta him dyn bigearte. Ik haw der út Hollân wei ek wol telefoantsjes en brieven op krige. De breugeman komt haw ik in hiel soad réaksjes op hawn. Ik hear trouwens wol gauris, dat de
| |
| |
lju myn boeken hwat dreech fine.
- En de kritiken. Eilân fan de silligen is tige ûngelikens ûntfongen.
F.: Eins wie allinne Marten Sikkema syn krityk yn de Ljouwerter Krante rjochtút min. Ik bin trouwens oer it generael net sa wiis mei de kritiken fan Sikkema, net omt er myn boek nou min bioardiele hat, mar hy is my to wrantelich en wrokkerich. Oer it algemien haw ik goede kritiken krige.
- Hast hwat oan de kritiken?
F.: As ik se lês, tink ik bytiden: hea ja, dit koe wol sa wêze en dêr koe ik wolris rekken mei hâlde. Mar as ik letter oan it skriuwen bin, dan bin ik it dochs wer forgetten. Ik moat it forhael en de psychology goed hawwe, de foarm heart dan fansels to kommen, en dat is by my blykber net sa. Ik wol wol graech sa skriuwe, dat elk seit: hwat in prima skriuwster. Dat liket my wol moai ta, mar hwat diskusje is ek wol aerdich.
Fortelt fan in symposion oer De breugeman komt. In menniste dominy (ds. L. Daalder) sei dêr û.o., dat syn buorman him ynstutsen hie, dat dit boek net in roman, mar in relaes wie. Neifraech by de buorman wiisde út, dat dy buorman De breugeman komt net lêzen hie. It sil de fiktive buorman fan sa mannich dominy en pryster op 'e stoel west hawwe. Oare dominys bearden der wer yn it rare fan.
F.: Fansels, ast hwat makkeste, hwat dan ek, dan sil ek de foarm moai en doelmjittich wêze moatte, dat jow ik ta. Mar myn krêft leit mear yn de artistike oandriuw as yn de foarmjowing. Miskien, hwant ik wit dy dingen sels net.
- Hoe tinkstou nou oer dyn eardere boeken?
F.: Ik lês se noait wer. Ienkear, nei it forskinen, lês ik se nochris, mar dan net wer. As ik skielk mei pinsioen bin, wol ik se allegearre nochris wer lêze.
- Kinstou dy altyd isolearje?
F.: Ik kin yn in drokke wachtkeamer wol skriuwe. Mar as se my der thús hieltyd by wei helje, dan hâld ik op. Doe't de bern lyts wiene, bigoun nei har bedtiid myn dei. Letter haw ik in eigen keamer krige, mar ik wurkje de lêste tiid wer in protte yn de wenkeamer. Ik skriuw in boek by stikken en dan typ ik daliks sa'n stik oer. Is it boek klear, dan typ ik it noch wol twa, trije kear oer en ik bliuw oan it forbetter- | |
| |
jen, oan it alderlêst ta. Dêrom kin ik noait in oar it manuskript oertikje litte.
- Anne Wadman en Rink van der Velde skriuwe yn in pear wiken in roman.
F.: Dat binne koarte boeken en gjin histoaryske mei in protte foarstúdzje. Ik doch wol in pear jier oer in boek. Ek in minske is net in grou boek, mar dêr haw ik ek twa jier mei to set west.
- Forfeelt it dy dan net?
F.: Né. It bliuwt nij, krekt salang oant it komplete boek der leit. En dan is sa'n boek krekt as in folwoeksen bern: rêd dy mar.
- Hat it foar dy forskil makke by dyn skriuwen, datst troud biste en bern haste?
F.: Hoe drokker as men it hat, hwat mear kin men út 'e wei sette. De drokte fan de húshâlding bifrediget dy net hielendal en dan moatst der hwat oars by hawwe. Ik bin gjin húshâldster fan profesje. Se hawwe wolris sein: dou hiest noait trouwe moatten, dan hiest folle mear skriuwe kinnen. Mar ast net troud biste, dan mist in stik fan it libben.
Fortelt oer hwat se sels lêst. Nimt fan de planken en de losse steapels boeken hjir en dêr yn de keamer boeken op, neamt nammen: Iris Murdoch, Muriel Spark, Angus Wilson, Lawrence Durrell. Fielt har bisibbe oan de Brontë's, Mauriac, Guy de Maupassant, Tsjechov, Dostojevsky. Lêst ek graech biografyën fan skriuwers. Hemingway, Faulkner. Se hâldt de Fryske literatuer wol aerdich by en lêst binammen ek poëzij. Detectives, binammen Ingelske.
- Nederlânske literatuer?
F.: Dy hâld ik net sa goed by. Terug naar Oegstgeest fan Wolkers foun ik prachtich.
- Van het Reve?
F.: Syn Op weg naar het einde, ja. De avonden haw ik mei wille lêzen, mar ik foun it in biroerd boek. As er oer homoseksualiteit bigjint, dan stiet er my tsjin. Nader tot u haw ik net lêzen, mar dy fragminten oer it ezeltsje: ôfgryslik, forskriklik. Dan jow ik prof. Lindeboom graech gelyk. Fynstou it moai? It is moade om it moai to finen.
- Hoe bist ynienen, sa'n jier as tsien lyn, yn de poëzij en de quatrebras-rounte tolânne kommen?
| |
| |
F.: Troch Lambert Mulder. Ik liet him myn gedichten sjen en dêr wiene by en Marten Brouwer fuort enthousiast oer. Se hawwe myn fersen daliks opnommen en letter de bondel reade runen útjown, dêr't de provinsje gjin subsydzje foar jaen woe.
- Hiest hwat tsjin De Tsjerne?
F.: Ik foun De Tsjerne hwat in âlde hear. Dat is letter wol hwat oars wurden. De lju fan quatrebras wiene jong, enthousiast, nij, en dat dy jongelju wurdearring hiene foar poëzij fan in âldere, dat die my fansels ek goed. Wês mar earlik. By quatrebras krige ik stimulâns meidat se my hieltyd fregen om nije poëzij of om in koart forhael. De Tsjerne frege komselden hwat en ik haw wol forlet fan hwat oantrún.
- Is de poëzij (ps. Ella Wassenaer) foar dy like bilangryk as it proaza?
F.: Ja, miskien noch wol bilangriker. Doe wie it tominsten needsaeklik, nou net sa bot, mar dat komt miskien wol wer.
- Hoe skriuwst poëzij?
F.: Ik skriuw in fers yn ienkear op en letter slypje ik der wer oan.
- It proaza is foar dy dochs wol in like persoanlike utering as de poëzij.
F.: Ja, ik leau wol, dat ik my yn myn proaza likefolle bleat jow as yn de poëzij.
- Fielst dy bisibbe oan oare dichters?
F.: Achterberg, sa't dy hieltyd bisiket it forline wer aktueel to meitsjen. Walt Whitman, Emily Dickenson, Slauerhoff tige. Dy bondel Noarderljocht mei fortalingen fan Skandinavyske poëzij troch Marten Sikkema hat my tige oansprutsen. Ik lês in heap poëzij.
- Hastou earder wol dichte?
F.: Né, noait. Proaza skriuw ik fan myn fyftjinde ôf.
- Dou hast yn dyn genre proaza yn Fryslân gjin neifolging foun.
F.: Ik haw wolris jongfolk by my hawn, dy't ek skriuwe woene en om advys fregen. Men kin dan wol in pear oanwizingen jaen, mar se moatte har dochs by einsluten sels rêdde. Mei riejaen moat men o sa forsichtich wêze. Mar neffens myn erfaring op de kweekskoallen binne der in soad dy't noait nei it Frysk of nei de hiele literatuer omsjogge. Komselden haw ik lju yn de klasse as Dick de Boer (kabaretman) en Jehannes Spyksma, dy't wól bilangstelling hawwe en sels ek kréatyf wêze wolle. Mar in leraer kin fansels wol bilangstelling losweakje, alteast by in part fan de learlingen.
- Is it dyn bidoeling kristlike romans to skriuwen?
F.: Né, en ik leau ek net, dat dat mooglik is. Ast sels in kristlike lib- | |
| |
bensoertsjûging haste, dan tocht ik, dat dat fansels yn dyn forhael komt. It sâlt yn de jirpels. Mar dat dochst der noch mei sin yn.
- Wy prate oer de iter, net oer de kok.
F.: Ast mei opsetsin in kristlike roman skriuwe wolste, dan wurdt it in tendinsforhael, net echt, net libben.
- Dou komst ek net mei in kristlik boadskip.
F.: Dat fyn ik ek net needsaeklik, dêr hast preken foar, dêr kinst foar nei tsjerke ta en de Bibel lêze. Romans dy't fijannich foar it kristendom oer steane omt de skriuwer fijannich foar it kristendom oer stiet, hâld ik ek net fan, al kin ik se literair soms wol wurdearje.
- Fynst Ek in minske net in heidensk boek?
F.: Dat seistóú. Is it wol heidensk? God komt der wol yn foar.
- Ja, mar hoe.
F.: Yn it stal fan in minske, de jonker. Dou seist nou wol, dat it needlot yn myn boeken sterker is as God, mar dêrom hoecht it noch net wier to wêzen. Kin men as skriuwer nou net yn sa'n boek as Ek in minske God sprekke litte?
- Miskien ast omkeard redenearreste: hwat in ellinde as in minske oan it needlot oerlevere is, hwat soe er al in stik lokkiger wêze as... Dat is dan in konstruksje bûten it boek.
F.: Mar ek al hat men in kristlike libbensoertsjûging, dan hoecht men noch net altyd in kristlike roman to skriuwen. Ik bin bang fan kristlike romans. Dy fyn ik faek sa ûnsuver, sa goddeleas, omt it boadskip net suver is, omt Kristus forkeard foarsteld wurdt, omt God foar it karke fan de skriuwers drave moat. Se skeppe in eigen godsbyld, dat God net is. Sa sjoch ik it en dat is dan wer myn karke.
- It feit, dat God net mei safolle wurden oanwêzich is yn in kunstwurk, slút net út, dat God likegoed oanwêzich is.
F.: De iene kear sil God mear oanwêzich wêze as de oare, omt men sels ek riten hat, dat God jin dúdliker en neijer is as op oare stuiten.
- Hwerom soe in kunstner net by sokke riten libje meije, krekt as elk oar, en hwerom soe er dat net útkomme litte meije yn syn wurk.
F.: Ik sil my net de wet foarskriuwe litte troch ien of oare dominy of gemeente.
- Virginia Woolf hat yn har opstellebondel A room of one's own skreaun oer froulju yn de kunst. Se skriuwt: In kréatyf oanleine frou moast in keamersdoar mei in slot en f 5000,- jiers hawwe, mar safier is it noch noait kaem.
| |
| |
F.: Der wurdt in protte fan in frou frege, û.o. dat se altyd klearstean sil foar húshâlding en oanrin. In man giet boppe sitten, syn frou soarget dat er op tiid wiet en droech kriget, sy giet nei de doar en nimt de telefoan oan. Ik bin net yn sa'n mâlle posysje, hwant myn man wol wol soargje, dat ik in skoft rêstich trochwurkje kin. 't Is dochs likegoed sa, dat de bern, as se thúskomme, mem yn de wenkeamer forwachtsje en net boppe op har keamer. In frou hat faek it gefoel, dat se yn stellen tiid wurket.
- En dus fielt se har skuldich.
F.. Ja, dêr ûntkomst net oan. En dan tink ik oan de oare kant: hawar, dat is dan mar sa. Ik liz my der net by del, mar ik kin net oars. Sa bin ik nou ienkear. Dat is net bêst, mar ja... It stiet wol fêst, dat ik myn plichten net earlik neikom. It skuldgefoel hâldt men. En dan haw ik noch in húshâlding dy't wol wurdearring hat foar literair wurk, mar se forgelykje wolris mei oare memmen. As ik wer in boek klear haw, binne se ek wol wer greatsk. Soms narje se my: Hat mem in min sin? Fêst in minne krityk.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd