De Tsjerne. Jaargang 22

[p. 296]

Tr. Riemersma / Ofskied fan 'e literatuer

Geart Jonkman: De kastleinsdochter en oare froulju, Drachten, 1966; Tusken dream en dea, Boalsert, 1967.

De beide forhalebondels fan Geart Jonkman leverje togearre in frjemde brol op. Earnstige, koldereftige en mystearjeforhalen steane trochinoar; fan in kronologyske folchoarder is neat to merkbiten; guon forhalen binne al earder yn boekfoarm forskynd, oaren dy't noch nea bondele wiene ûntbrekke ek hjir.

De gearstaller fan De kastleinsdochter hat dy forhalen útsocht dêr't in frommis yn foarkaem, hwat ik, op groun fan dizze selde bondel, in ûnnoazel kritearium neam. De karmasters fan 'e KFFB hawwe yn Tusken dream en dea ‘in sa breed mooglike kar dien’, mar net sa breed dat De trijehoek, Jonkmans bêste forhael, der by koe.

It hie better west dat allinne de net earder bondele forhalen, mar dan ek allegear, nou útjown wiene, en dan leafst yn trije dielen forskaet: gewoane forhalen, mystearjeforhalen en lichtfuottige forhalen. Net dat ik sa wiis bin mei dy lêsten; krekt dêrom hie ik se leaver hwat apart ha wollen.

It gehiel oersjende moat it my fan it hert dat de beide samlingen my slim ôffallen binne. Frjemde epistels en Li Fu en oare forhalen joegen hoop dat Jonkman, dy't it noch tofolle yn it útwrydske socht en dy't ek noch mei de technyk tangele siet, kriich genôch hie om ien fan 'e foaroansteande skriuwers to wurden. Dat ûnthjit is net ynlost. Jonkman hat ôfskied nommen fan 'e literatuer.

Fansels, it feit dat Jonkman in ‘voorkeur voor pathologische gevallen’ hie (J.H. Brouwer) en alles spylje liet ‘op 'e wiffe grins fan normael en abnormael’ (W. Kok) sei op himsels neat posityfs oer de wearde fan 'e forhalen dêr't er mei debutearre. Mar dat nimt net wei dat immen dy't start mei forhalen as Li Fu mear kâns hat in goed skriuwer to wurden as ien dy't it bisiket mei flauwe dingen as Wês wiis mei wetter.

De fraech hwerom't Jonkman him fan it serieuze forlein hat nei it grappige hat Marten Sikkema op andere dat de bikroaningen fan it Rely

[p. 297]

Jorritsmafouns miskien forkeard wurke hawwe. Ik leau dat der foar Jonkmans deserty wol in mear ynderlike oarsaek is oan to wizen. Jonkman hat him noait hûndert prosint akkoard forklearje kinnen mei de tendinzen yn 'e neioarlochske literatuer; hy hat dêr altyd in krûm wantrouwich foaroer stien. Hy hie de earsucht in modern skriuwer to wêzen, mar hy stie net mei syn hiele geastlike hawwen en hâlden efter dit stribjen. It feit dat hy it ynearsten yn folle swierder problematyk socht as bygelyks Wadman soe wolris dêr it gefolch fan wêze kinne dat hy himsels geweld oan dwaen moast om by de tiid to wêzen. In forhael as De oergunstige (foar it earst publisearre yn 1951) jowt fan Jonkmans twaslachtige hâlding in goed byld. It forhael is slim dierber yn 'e tekening fan in dûmny dy't jaloersk is op in tichthúsgast, mar der middenyn sit in bluodrige en (tominsten as je it earnstich nimme) frijhwat sadistyske passaezje oer it útinoar fykjen fan in lyk.

F. Sierksma hat yndertiid fia de RON de twaspjalt yn Jonkmans skriuwerskip al wiidweidich oantsjut, hwerby't hy û.o. de polemyk yn De forantwurding fan Foppe Feanbaes to praet brocht. Sierksma stelde doe dat Jonkman soe òf pearje moatte mei de moderne literatuer òf de forkearing útmeitsje. Hy soe kieze moatte tusken Vestdijk en Brolsma.

Jonkman hat it útmakke. Grif daliks nei it forskinen fan Li Fu en oare forhalen yn 1954 al, hwant nei dat jier is it út mei de bluodrichheit. It hat der alles fan dat Jonkman him yn it forhael De residivist uteret oer de kar dy't er sels dien hat: ‘De greate bek, de smearlapperij, de ûnbarmhertichheit. Dat is de kunst fan hjoed de dei! Mar ik doch net mear mei! Ik fordom it!’ Ik doch net mear mei, stiet der, net: Ik wol hwat oars. Jonkman sjocht it dilemma dúdliker as syn kritikus Sierksma: it giet net om de kar tusken ‘modern’ en ‘âlderwetsk’, mar om literatuer of neat. De kar is net: Vestdijk of Brolsma, mar: Vestdijk of neat. In man as Jonkman dy't troch it moderne oanstutsen is, kin net mear werom nei Brolsma. En soe hy boppedat tsjin Brolsma net deselde biswieren ha as tsjin Vestdijk?

It forwyt dat Jonkman de literatuer fan hjoeddedei docht is syn ûnbarmhertichheit. Dêrmei sil er wol bidoele: it plúzjen yn 'e hoeken fan it tsjoede minsklik hert, it ôfskuorren fan it glêdde masker, it skoppen tsjin alles hwat him as skientme oantsjinnet. As Jonkman dat bidoelt, dan hat er gelyk. Mar it is de fraech oft dy ûnbarmhertichheit net ta it wêzen fan alle literatuer heart dy't effen boppe it nivo fan it skuorkalinderbledtsje stiet.

[p. 298]

Dy't him net troch de aeklikheit yn 'e literatuer ôfskrikke lit ûntdekt dat de measte skriuwers, en dêrûnder de bêsten yn 't foarste plak, respekt hawwe foar de minske, en sels om dy reden ta skriuwen komme. Dat hoecht nou net daliks barmhertichheit to hiten, mar it hie Jonkman dochs mylder stimme moatten yn syn oardiel oer de literatuer. Mar hat Jonkman de rop om minsklikheit wol ea út 'e literatuer fornommen? In sitaet út De oergunstige: ‘Hy brocht my yn 'e kunde mei de greaten út 'e wrâldlitteratuer; hy die dat tige systematysk en wol sa, dat ik minsken en maetskippij lang om let forachte.’ Misbigryp en wantrouwen stride om de boppetoan. By sa'n stân fan saken sit der oars neat op as de literatuer de rêch ta to kearen.

Jonkman woe lykwols de pinne net dellizze, hy gyng de sydwegen op fan kolder en mystearje dêr't er gjin gefaer roun allegeduerigen konfrontearre to wurden mei problemen dêr't er gjin hâlding tsjinoer wist oan to nimmen. Eigentlik liket hy - as skriuwer - mei al syn barmhertichheit it meast op de pryster en de levyt út 'e bikende gelikenis dy't ek mei in bôge om de ellinde hinne rounen.

In treddepart fan 'e nou bondele forhalen leit yn it serieuze flak en hjir hat Jonkman dan bisocht eat fan 'e barmhertichheit dy't hy foarstiet yn praktyk to bringen. Der is noch gâns goeds yn 'e wrâld, is Jonkmans boadskip, der is noch bruorskip ûnder de minsken, der is in wiidomfiemjend bigryp en der is noch it wûnder. De Netneamde sjocht glimkjend en fol meifielen op ús lytse minskjes del. Hy snapt it allegear sa goed en hy is sa gol en sa húslik. ‘De Heare houd ek wol fan in romerfol doe't er op 'e brulloft wie yn Kanaän,’ seit immen yn Mirakels. Och ja, miskien hold de Heare ek wol fan flauwe forhalen. Hwa wit.

Mar mear as ienris komt troch de golle skyl hinne en tsjin de lear yn út 'e forhalen in suggestje fan eat dat fout is of op forlies tsjut. Sokke forhalen binne, njonken Stopjern, in forhael út it bluodrich tiidrek: De moeting, De manser, It oansiik, De freonen, De residivist, Et maintenant en It kearpunt. It goede yn dizze forhalen is to tankjen oan it feit dat Jonkman net finael brekke kinnen hat mei de literatuer en út en troch nochris in tomûk slûpertsje makket mei syn âld flam. Dat it op dizze âlde leafde jitris fûl frieze sil is net wierskynlik, it sil wol kwakkeljen bliuwe.

It sterkste punt fan Jonkman is syn formogen om sfear to skeppen. Dat komt him foaral to pas by syn mystearjeforhalen hweryn't de atmosfear soms as lead op jin waecht. It spitige is dat de komposysje

[p. 299]

noch altyd to winskjen oer lit. Bûten ris in inkelde wiidweidichheit, bygelyks it petear oer it aeisykjen yn Et maintenant, is gauris it slot fan 'e forhalen swak. Itselde Et maintenant einiget mei in deus ex machina, it slot fan Stopjern doocht net, likemin as dat fan De dea fan 'e kassier. It slot falt namsto slimmer ôf, namsto mear spanning der earst oproppen is. Dat is dus foaral it gefal by de mystearjeforhalen, hweryn't Jonkman wolris mear suggerearret as er wiermeitsje kin. Oan 'e ein poft it forhael yninoar. Guon mystearjeforhalen binne trouwens sa mysterieus dat ik deagewoan net snap hwer't it om giet. Ik bigryp net hwer't it de beide mannen yn It mystearje fan de Blauwe Rots om to rêdden is, ik bin der net efter hwat foar demonyske plannen de man mei de kiste yn syn efterholle hat en likemin hwat dy healwize séhoun mankearret. Miskien is dit nou krekt it mysterieuze, mar ik hâld mear fan spoeken dy't út reedlike motiven handelje.

Jonkman is qua forteller better as qua bouwer fan petearen. De petearen wurde faek wiidweidich en boppedat binne se soms skriklik yntelligint en ûnecht. Krekt of kinne de praters, lykas skakers, fjouwer setten foarút birekkenje hwat de tsjinpartij sizze sil en hâlde se dêr yn 't foar al rekken mei.

As Jonkman him nochris bikoarret en wer forhalen fan in biskaet nivo skriuwe wol, dan sil er bisykje moatte om ta in bettere biheining fan syn stof to kommen. It koart forhael falt en stiet mei de bou.