De Tsjerne. Jaargang 22

[p. 172]

Tr. Riemersma / Hengist en Horsa

in lytse motyfstudzje

It foarhannen wêzen fan Theun de Vries syn lêsber forhael Het zwaard, de zee en het valse hart bringt jin gau op it idé dy biwurking fan âlde Fryske sêgestof ris to forgelykjen mei dy fan Simke Kloosterman yn har boek Hengist en Horsa, en dy beide mei de boarnen.

It resultaet fan dy ‘stúdzje’ is hwat toloarstellend: it ‘Fryske’ forhael oer Hengist en Horsa giet net werom op folksoantinken, mar is ôfkomstich út de tûme fan Andreas Cornelius; echt binne yn syn kronyk allinne de nammen fan de beide bruorren en dy fan Hengist syn soan. Yn 't twadde plak binne Kloosterman en De Vries omtrint net to forgelykjen: Kloosterman hat har holden oan (in part fan) de Fryske kronyk, wylst De Vries binammen to seil gien wêze moat op Britske en Angelsaksyske boarnen.

De boarnen:

1. Gildas (6ste ieu). Nei de ôftocht fan 'e Romeinen koene de Britten har de Picten en Scoten net fan it liif hâlde en de kening bisleat yn oerliz mei syn riedshearen om de Saksen to help to roppen, dy't har as fjochtersbazen bikend wiene. De Saksen krigen wiet en droech foar de help, mar om't de kost har to min wie, bigounen se har breahearen to plonderjen, hwerby't se har yn 't bysûnder forgriepen oan hillichdommen en preesters. De Saksen waerden forslein troch de Britten dy't de krêften bondele hiene ûnder de Romein Ambrosius Aurelianus.

2. Beda (8ste ieu). Hy wreidet Gildas' forhael út. De Britske kening neamt er Vurtigernus, de lieders fan 'e Saksen binne Hengist en Horsa. Se komme yn 449 oan lân. Beda neamt trije Germaenske stammen: Saksen, Angelen en Jutten. Mei't der hwat langer hwat mear lânforhuzers komme is de kost fan 'e Britten net mear tarikkend en sadwaende komt der ûntofredenheit. De Saksen slute in forboun mei de earder troch har oerwoune Picten en Scoten en meiinoar bifjochtsje se de Britten. Hja wurde forslein troch Ambrosius. Horsa falt yn 'e slach.

[p. 173]

3. De Saksyske kroniken (9de ieu). It plak fan oankomst wie Ypwines fleot (= Ebbsfleet). De Saksen oarloggen fjouwerris tsjin de Britten. Yn 'e earste slach by Aegelesthrep (= Aylesford) yn 455 foel Horsa. Hengist dielde fan doe ôf it bifel mei syn soan Aesc. De twadde slach wie by Crecganford (= Crayford) yn 456/7, de tredde yn 465 by Wippedesfleot (net identifisearre; der soe yn dit plak in Saksyske helt mei namme Wipped fallen wêze), en fan de fjirde slach wurdt allinne it jiertal neamd: 473. Yn 488 naem Aesc de regearing oer fan syn heit.

4. Nennius (om 800 hinne). Vortigern wurdt foarsteld as in wif en sinlik persoan dy't yn bloedskande mei syn dochter libbe. Fan de Saksen fortelt N. dat se pas to help roppen waerden doe't se al in hoart op Thanet wenne hiene; se wiene dêr kommen as banlingen. Hengist is in slûchslimmenien: hy hellet nije krigers ûnder it forlechje Vortigern better helpe to kinnen. Hy brûkt ek syn dochter om ta syn doel to kommen: op in gastmiel foar de kening en syn gefolch lit er har de wyn ynskinke; as Vortigern har ta wiif bigeart, freget Hengist - dy't dat wol oankommen sjoen hie - it lân Kent. Vortigern jowt him dat, sûnder oerliz mei de Kentske kening. Hengist kriget stadichoan mear ynfloed op syn ‘skoansoan’. Hy hellet de kening oer noch mear Saksen út to noegjen. Hengists soannen Octa en Ebissa fêstigje har yn it noarden as daem tsjin 'e Picten. Vortigerns âldste soan Vortimer moat, oars as syn heit, neat fan 'e Saksen ha. Hy fjochtet tsjin de ynkringers en driuwt har werom op Thanet. Yn 'e twadde slach falle Horsa en Vortigerns twadde soan Catigern. Vortimer stjert ier. Neityd krije de Saksen Ambrosius as tsjinstanner, dy't ek in fijân fan Vortigern is. Nennius forhellet noch in minne streek fan Hengist: op in gastmiel foar de Britten ta frede en freonskip, hwerby't ôfpraet is sûnder wapens to forskinen, bine de Saksen allegear in mes ûnder de skoech. Op Hengists bifel stekke de Saksen trijehûndert Britske eallju dea. Allinne Vortigern wurdt sparre, dat er him loskeapje kin. Dy jowt foar syn frijheit: East Sex, South Sex en Middle Sex. Octa folget Hengist op.

5. Monmouth (12e ieu). Ek by him binne Vortigern en Ambrosius tsjinstanners. Vortigern en syn soan Vortimer binne it ûniens oer de Saksen. Troch it houlik fan 'e kening mei de Saksin hellet er him de haet fan 'e eallju op 'e hals. Vortimer set syn heit ôf, mar hy stjert net lang dêrnei, forgiftige troch syn styfmem, Hengists dochter, dy't hjir Rowena neamd wurdt. Ambrosius forslacht de Saksen; Hengist wurdt ûnthade. As oantinken oan Hengists formoardzjen fan 'e Britske eallju

[p. 174]

lit Ambrosius Stonehenge oprjochtsje. Monmouth leveret de wurden oer dy't Rowena spriek wylst se de kening in beker wyn joech: ‘Lauerd king, wacht heil.’ Fan 'e Saksen fortelt Monmouth dat se nei Brittanje kommen wiene om't har bertelân to fol wie. It forhael fan 'e forsniene oksehûd dûkt foar it earst by him op.

6. Andreas Cornelius (ein 16de ieu). Hengist en Horsa binne soannen fan Udolf Haro, 7de hertoch fan Fryslân. Hja tsjinje earst keizer Valentinianus, dêrnei de hertoch fan Braban. Fanwege oerbifolking moatte se Fryslân forlitte en sa komme se yn Angeln tolânne dêr't se de koloanje Noardfryslân stiftsje. As Vortigern har to help ropt geane se nei Brittanje. Horsa falt yn 'e striid en Hengist giet werom nei Leijen. Op 'e nij falt Hengist oan en hy oermasteret it lân fan 'e Britten. Kent (Cantia) kriget in Fryske namme, hwant kant = kust. Orichius (= Oisc) folget Hengist as kening op.

Hwa't Simke Kloostermans Hengist en Horsa lêzen hat wit dat yn dit forhael fan 'e Britske sêge omtrint neat to finen is. Kloosterman neamt eventsjes de Picten en Scoten en ek de prinses Ronixa (= Rowena), mar dy is hjir in dochter fan 'e Britske kening. Allinne de lêste tritich bledsiden fan it boek spylje nammers yn Ingelân. De earste sawntich geane oer hertoch Odolfs twadde houlik, hwat foar Horsa reden is it âldershûs to forlitten, en oer de rjochtdei, hwerby't bliken docht dat Hengist syn hert yn Rome forlern hat en in forrieder wurden is. Hy wurdt ta straf fûgelfaei forklearre. Hengist komt yn it lân fan 'e Britten en kriget dêr wurk as bôgesjitter en dêrnei as falkenier. As Hengist op in pear kouweskrinkels giet to riden falt hiel Brittanje him to foet. To Stonehenge, dêr't Hengist in offer bringt foar syn wurkjower, treft er syn broer Horsa, opperpreester dêrre. Horsa hat út leafdesfortriet bisletten him yn tsjinst fan 'e godheit to stellen, in godheit dêr't er net oan leaut, nammers. Hengist wurdt foar de kening roppen, dy't ek ûnder de yndruk kommen is fan it nuver bidriuw op it iis. Prinses Ronixa bisiket út oergunst de redens stikken to slaen. As straf foar dit forsykjen fan 'e goaden stjert dyselde nachts, né, net Ronixa, mar har heit. De Britten kieze Hengist ta kening. Ronixa flechtet nei Stonehenge. Hengist straft har net, mar trout har. Yn 'e lêste bledsiden wurdt forteld dat Hengist de Picten en Scoten útroeget en dat er de Friezen, dy't mei hûngersneed to rêdden hawwe, nei it nijwoune lân komme lit.

In pear wûnderaerdichheden yn Kloostermans forhael binne it net foar-

[p. 175]

kommen fan taelswierrichheden tusken Hengist en de Britten, en de foarstelling as wie it hillichdom Stonehenge noch yn gebrûk. De karakterswakkens fan Hengist, dy't him syn heitelân forriede lit oan de Romeinen, ûntskuldiget Kloosterman mei op Hengists forealens to wizen. Leafde makket blyn.

Ek neffens Theun de Vries binne Hengist en Horsa Friezen, hy neamt ek harren heit Udolf, mar fierder hâldt hy him trou oan 'e Ingelske boarnen. Wol hat hy it rjocht nommen, en dat moat men him ynskikke, om al to bjusterbaerlike bitinksels fan 'e kronikeurs (Stonehenge as oantinken oan Hengists moardpartij, it foarkommen fan hilligen, draken en profeten) wei to litten, en sa goed as to swijen oer persoanen en foarfallen dy't net yn syn forhael to pas to meitsjen wiene (Ambrosius Aurelianus).

Op de oerbleaune feiten hat De Vries bisocht in oannimlik forhael to bouwen en dat is him, op 'e lêste tritich bledsiden nei, goed slagge. Hy lit it forhael troch in trouwe tsjinner fan Hengist, Liafbarn (een heel erg grote beer die toch heel lief was), fortelle, en dat jowt it forhael in greate libbenens.

Foar de komst fan 'e Friezen nei Brittanje jowt De Vries twa redenen op. Foarst sieten de Friezen tangele mei oerbifolking en twad wie troch Vortigern har help ynroppen tsjin bûtenlânske, en miskien ek binnenlânske fijannen. Keningsboaden liede de Friezen nei it eilân Thanet, dêr't al Jutten tahâlde. De Jutten fortelle dat oan heger kusten Angelen en Saksen oanlânne binne. Friezen, Jutten, Angelen en Saksen hâlde kriichsried oan it hôf fan Vortigern. De keningssoanen easkje it bifel oer de sammele troepen, mar de kening sels skikt de kriichslju it rjocht yn om ûnder eigen hartoggen to fjochtsjen. De Vries skept hjir daliks, en op in oannimlike wize, in tsjinstelling tusken de kening en de prinsen, en tusken de prinsen en de Friezen c.s. De Pieten wurde forslein en oer de muorre (dy noardlik fan Northumberland tink) weromjage. Hengist freget as gunst in stik lân, en kriget dat troch de list mei de forsniene oksehûd ek.

Liafbarn wurdt nei Fryslân weromstjûrd om mear Friezen, hwerûnder Hengists húshâlding, op to heljen, hwant Hengist is fan doel him yn it Brittelân del to setten. Under de nijkommers binne Reonix (= Rowena), Aesko, Okta en Ebissa. De lêste is by De Vries in soan fan Horsa. Dan spanne Hengist en Horsa de kening in fûke troch de kreaze Reonix in

[p. 176]

beker wyn oanbiede to litten.

Nei it houlik komt it ta oarloch tusken de Friezen en de Britten, mei as oanfierders de prinsen Guorthemir en Cantigern. De Vries biskriuwt fjouwer greatere slaggen, deselde dy't de Saksyske kroniken neame, mar yn in oare folchoarder. De foarste slach is neffens De Vries by Kraaienvoorde (= Crecganford), de tredde by Adelaarsvoorde (= Aegelesthrep). Horsa falt yn dy slach troch de hân fan... Reonix! De fjirde slach wurdt troch de Friezen woun, mei trochdat der wer nije lânforhuzers kommen binne.

Dan pleatst De Vries de moard op de Britske eallju. It plan dêrta is ôfkomstich fan Reonix, dy't ek de wurden ‘Nimath ure saxa’ sprekt. It forhael sakket dan hwat yn trochdat Liafbarn ûntslein wurdt, it barren fan in ôfstân bilibbet en sadwaende faech wurdt yn syn birjochtjowing. Miskien moat men oarsaek en gefolch hjir wol omdraeije: De Vries wist de persoan fan Ambrosius net yn syn forhael to plak to bringen, hy woe dy figuer leaver yn it healtsjuster hâlde en moast dêrom syn forslachjower kwyt.

In útwreiding fan de sêge jowt De Vries troch it ynfieren fan de striid tsjin in nije figuer: than Wipped. Than is de titel fan in heal-eal persoan; de namme Wipped is grif ôfkomstich út de Saksyske kroniken, al wurdt Wipped dêr in Saksyske helt neamd. De weromtocht fan Hengist nei Fryslân nei't syn soan Aesko ta kening forheven is, wurdt yn gjin inkele kronyk fan kikt. Wol wurdt soms skreaun dat Hengist mei alle Saksen út Brittanje flechtsje moast. Mar it slot fan De Vries is wol sa moai.

It bysûndere yn De Vries' biarbeiding is, bihalven dy figuer fan than Wipped, de greate rol dy't hy Reonix tapartet. Reonix is in hyt frommis dat har yn 'e holle set hat, hoe dan ek, en troch hokker partij dan ek, keninginne fan Brittanje to wurden. Sy rint fan Vortigern oer nei syn soan Cantigern en fan him nei than Wipped. Dy't de measte kâns hat kening to wurden, dy kiest Reonix. De moard op har omke Horsa past miskien ek yn dit stribjen, mar as ik earlik bin fyn ik dit in bytsje tò. De namme Reonix foar Rowena is net sa frjemd; yn boarnen fan 'e fêstewâl forskynt dy gauris en op forskillende plakken: Ronixen, Roxana. De nammen Guorthemir en Cantigern foar Vortimer en Catigern bin ik nearne tsjinkommen. Hat De Vries dy út in oare boarne, mûlk fan of fia Jack Lindsay, dêr't syn boek oan opdroegen is? Ik haw fan Lindsay neat oer de Hengist en Horsa-sêge fine kinnen, mar ik haw ek net fierder socht as de Provinsiale Bibliotheek to Ljouwert.